KÜRTÇE- KURMANCİ ÖĞRENME KURSU BEŞİNCİ DERS WANEYA PÊNCEM ZAMÎR CÎNAVK

Transkript

1 KÜRTÇE- KURMANCİ ÖĞRENME KURSU BEŞİNCİ DERS WANEYA PÊNCEM ZAMÎR CÎNAVK Ekoyê Cemîl Cümle içerisinde ismimlerin yerine kullanılan sözcük ve eklere zamir denir. Kürtçede temel 12 çeşit zamir vardır. Türkçe Kürtçe 1- Cînavkên kesane Şahıs zamirleri 2- Cînavkên şanîdanê İşaret zamirleri 3- Cînavka vegerok Dönüşümlü Zamir 4- Cînavka qertafî Ek zamirleri 5- Cînavkên kesandinê şahıs ekleri 6- Cînavkên berbihevîn İşteşlik zamiri 7- Cînavkên lihevxistî Zamir-edat bileşimli 8- Cînavkên nebinavkirî Belirtisiz zamirler 9- Cînavkên xwedîtiyê iyelik zamirleri 10- Cînavkên girêkî bağlaç zamirleri 11- Cînavkên jimarîn sayı zamirleri 12- Cînavkên pirsyarî soru zamirleri 1. ŞAHIS ZAMİRLERİ CİNAVÊN KESANE Canlı ve cansız tüm varlık ve kavramların isimleri yerine geçen kelimelere şahıs zamirleri denir. Kürtçe şahıs zamirleri eril, dişil ve nötr özelliklere sahiptirler. Tekil ve çoğul biçimleri var. Yalın ve bükümlü olmak üzere iki gruba ayrılırlar. Cümle içerisinde ya özne veya nesne biçimlerinde zuhur ederler. Cümle içerisinde hem tamlayan ve hem de tamlanan rolünü oynarlar. a) Yalın Şahıs Zamirleri Tekil şahıs zamirleri -yalın hal Çoğul şahıs zamirleri-yalın hal Kürtçe Türkçe Kürtçe Türkçe 1 Ez Ben 1 Em Biz 2 Tu Sen 2 Hûn Siz 3 Ew O 3 Ew Onlar Kürtçede şahıs zamirlerinin bazı özellikleri Üçüncü şahıs zamirinin soneki geçmiş zaman çekiminde tümden, şimdiki zaman çekimlerinde ise bazı düzensiz fiillerde kullanılmaz. 1

2 Tekil şehıslar Çoğul şahıslar Ez hatim. Ben geldim Em hatin. Biz geldik. Tu hatî. Sen geldin. Hûn hatin. Siz geldiniz. Ew hat. o geldi. Ew hatin. Onlar geldiler. Ev hat: o geldi Ew dihat: O geliyordu. Ew tê: O geliyor. Ew didirû: O dikiyor. Geçmiş zaman Geçmiş zaman hikayesi Şimdiki zaman Şimdiki zaman Üçüncü şahıs yalın zamiri ew nesne yerine kullanılır ve objeleri (şeyleri) işaret eder. Aynı şahıs zamiri hem eril, hem de dişil ve hem de çoğul için kullanılır. Lîmon fêkiyeke pir tirş e. Limon çok ekşi bir meyvedir Ew pir tirş e. O çok ekşidir. Firat mirovekî jîrtir e. Firat daha akıllı bir insandır. Bavê min ne li bajêr e. Babam şehirde değildir. Lênûs tune ne. Defterler yoktur. Ew pir jîrtir e. O daha akıllıdır. Ew ne li bajêr e. O şehirde değildir. Ew tune ne. Onlar yoktur. Bazı düzensiz fiillerde şahıs ekleri değişebilir. Emir kipi halinde ikinci şahıs soneki kullanılmaz. Tu bike: Sen yap. Meke!: Yapma! Tu bixwe: Sen yê. Mexwe!: Yeme! Tu biçe: Sen git. Meçe!: Gitme! Yukardaki örnekte normal çekimlere göre fiilin sonuna î soneki gelmeliydi. Ancak görüldüğü gibi emir kipi halinde e soneki almıştır. Üçüncü tekil şahıs ile, üçüncü çoğul şahıs isimleri ew aynıdır. Bunlar aldıkları sonekler sayesinde farkedilirler. Ew mirovekî dilnizm e. O mütevazi bir insandır. (III. tekil şahıs-eril) Ew miroveke bedew e. O güzel bir insandır. (III. tekil şahıs-dişil) Ew mirovên nebaş in. Onlar iyi insan değiller. (III. çoğul şahıs) Bütün şahıs zamirlerinin çoğul ekleri aynıdır. Cümlede hangi çoğul şahıstan bahsedildiğinin anlaşılması için mutlaka ilgili şahıs zamiri kullanılmalı. 2

3 Duh êvarê di saet nehan de hatin. Dün akşam saat dokuzda geldiler. Yukardaki Kürtçe cümlede birilerinin geldiğinden bahsediliyor ama kim olduğu belli değildir. Çünkü kullanılan in soneki her üç çoğul şahıs zamirleri için kullanılıyor. Bu durumda kimler olduğu mutlaka kullanılmalıdır, Bu duruma göre yukardaki cümle şöyle olmalıdır: Em/hûn/ew duh êvarê di saet nehan de hatin. Biz/siz/onlar dün gece saat dokuzda da geldik. Kürtçe Türkçe Kürtçe Türkçe Em hatin geldik Em diçin. gidiyoruz. Hûn hatin geldiniz Hûn diçin. gidiyorsunuz Ew hatin geldiler Ew diçin. gidiyorlar Özne halînde yalın şahıs zamirleri Ez bist salî me. Tu mamoste yî. Ew dengbêj e. Em kurd in. Hûn tirk in. Ew romen in. Em hemû jî mirov in. Kî çi ye? Kim nedir? Ben yirmi yaşındayım. Sen öğretmensin. O ses sanatçısıdır. Biz Kürdüz. Siz Türksünüz. Onlar Romendir. Biz hepimiz de insanız. Kî diçe ku derê? Kim nereye gidiyor? Ez diçim zanîngehê. Tu diçî mizgeftê. Ew diçe dêrê. Em diçin Kurdistanê. Hûn diçin Sînemayê. Ew diçin Hewlêrê. Ben üniversiteye gidiyorum. Sen camiye gidiyorsun. O kiliseye gidiyor. Biz Kurdistan a gidiyoruz. Siz sinemaya gidiyorsunuz. Siz Erbîl e gidiyorsunuz. Kî çi dike? Ez sêvê dixwim. Tu tembûrê dixî. Ew govendê digre. Em dixebitin. Hûn dimeşin. Kim ne yapıyor? Ben elmayı yiyorum. Sen saz çalıyorsun. O halay çekiyor. Biz çalışıyoruz. Siz yürüyorsunuz. 3

4 Ew dixişxişin. Onlar sürünüyor. Ez baş im. Tu qelawî. Ew çûr e. Em wekhev in. Hûn esmer in. Ew qeşmer in. Kî çawa ye? Kim nasıldır? Ben iyiyim. Sen şişmansın. O sarışındır. Biz aynıyız. Siz esmersiniz. Onlar dalkavuktur. Dikkat edilmesi gereken bazı kurallar: Yalın zamirler isimlerin yalın, bükümlü zamirler ise bükümlü hallerinin yerine kullanılır. Nanpêj nên dipêje. Fırıncı ekmek pişriyor. Ew wê dipêje. O pişiriyor. Aşpêj goştî diqelîne. Aşçı eti kavuruyor. Wî ew qeland. O onu kavurdu. Şahıs zamirleri edatlarla birlikte kullanıldığında bükümlü şahıs zamir-leri devreye girerler. Edatlı Cümle içerisinde kullanım Türkçesi Bi min Bi min û te dibe. Ben ve senle olur Bi min re Bi min re henekan nekin. Benimle şaka yapmayın. Bi min de Derzî bi tiliya min de çû. İğne parmağıma battı. Bi min ve Benîşt bi porê min ve zeliqî. Sakız saçlarıma yapıştı. Li min Çavên we hemûyan li min e. Hepinizin gözü bendedir. Ji min Wî pere ji min xwast.. O benden para istedi. Ji min re Te ji min re çirok venegot. Bana hikaye anlatmadın. Ji me de Kêmasî ji me de ye. Yetersizlik bizdedir. Ji min ve Ew ji min pê ve çû. O benden itibaren gitti. Di min de Şekir di bêrîka min de ne. Şekerler cebîmdedir. Di min re Di baniyê mala min re hatin. Evimin damımdan geldiler b) Bükümlü Şahıs Zamirleri Bükümlü Tekil Şahıs Bükümlü Çoğul Şahıs Kürtçe Türkçe Kürtçe Türkçe 1 min ben 1 me biz 2 te sen 2 we siz 3 wî/wê o 3 wan onlar 4

5 Bükümlü şahıs zamirleri şu dört temel görevi yürütürler: geçişli fiil çekimlerinde istek kipinin bileşik hikâyesi istek kipinin dili geçmişi İstek kipinin sanal geçmişi Şart kipi I, II, gelecek zaman II çekimlerinde özne olarak kullanılırlar. Dikkat! Şimdiki zaman, gelecek zaman I, İstek kipinin duyusal şimdiki zamanında kullanılmazlar. Bükümlü şahıs zamirlerinde, üçüncü tekil şahıslardan wî eril wê ise dişil için kullanılır. Bükümlü zamirlerin özne oldukları durumlar için bazı örnekler: Dili Geşmiş zaman (geçişli fiil) Min nan xwar. Ben ekmek yedim. Te dît. Sen gördün. Wî/wê şûst. O yıkadı. Me av vexwar. Biz su içtik. We kar kir. Siz çalıştınız. Wan çay vexwarin. Onlar çay içtiler. Min dît tu tê yî. Te dît ez têm. Wî/wê dît ew tê. Me dît hûn hatin. We dît ez hatim. Wan dît tu têyî. Senin geldiğini gördüm. Sen geldiğimi gördün Onun geldiğini gördü. Geldiğinizi gördük Geldiğimi gördünüz. Geldiğini gördüler. Şimdiki zaman çekiminde zamirlerin kullanımı Ez di rê de dimeşim. Ben yolda yürüyorum. Tu hevalê xwe digerî. Sen arkadaşını arıyorsun. Ew romanekî dixwîne. O bir roman okuyor. Em hevalan dibînin. Biz arkadaşları görüyoruz. Hûn di saet dehan de radizên. Siz saat onda uyuyorsunuz. Ew belavokê dinivisînin. Onlar bildiri yazıyorlar. desmala min mala te para wî/wê ereba me bilêtên we İyelik zamirleri halinde benim mendilim senin evin onun payı bizim arabamız sizin biletleriniz 5

6 kursiyên wan Pirtûka min li ser masê ye. Lênûsa te bêxêz e. Bavê wî/wê hatiye. Riya me dûr e. Gundê we nêzik e. Porê wan zer e. onların sandalyeleri Kitabım masanın üstündedir. Senin defterin çizgisizdir. Onun babası gelmiştir. Bizim yolumuz uzaktır. Sizin köyünüz yakındır. Onların saçları sarıdır. Yalın zamir özne, bükümlü nesne halindeyken (Şimdiki zaman) Ez te dibînim Ben seni görüyorum. Tu min nabînî. Sen beni görmüyorsun. Ew wî/wê dixwîne. O onu okuyor. Em we dibîzin. Biz sizi duyuyoruz. Hûn wan nabîzin. Siz onları duymuyorsunuz. Ew me hezdikin. Onlar, bizi seviyorlar. Bükümlü zamir özne, yalın zamir nesne halinde (-i u hali) Îro min tu dîtî Bugün senî gördüm. Duh te ez dîtim. Dün beni gördün. Pêr wî/wê ew dît. Geçen gün onu gördü. Berê me hûn dîtin. Önce biz sizi gördük. Paşê we ew dîtin. Sonra onu gördünüz. Rastî jî wan ew dîtin. Gerçekten onu gördüler. ŞAHIS ZAMİRLERİ KULLANIMI HAKKINDA BAZI ÖNEMLİ BİLGİLER: Şahıs zamirlerini cümle içerisinde kullanırken hangi halinin hangi zamanı belirtmesi ve nerede yer almasının bazı kuralları vardır. Bunlar ismin hallerinin cümlede yer alması biçiminde zuhur ederler. Ayrıca fiilin geçişli veya geçişsiz durumu ve zamanıyla uyumlu olarak kullanılır. a) Geçişsiz fiillerde şahıs zamirleri nasıl kullanılır? Geçişsiz fiillerde nesne bulunmadığı için zamir özne olan ismin yerine geçer. Böylece bu durumdaki isimler gibi, zamir de bütün zamanlarda yalın haldedir. Hatırlatma! Nesnesi olmayan ya da nesne almayan fiillere geçişsiz fiil denir. Bunlara Kürtçede lêkerên têneper denir. Bunlara çi: ne/neyî; kî, kê: kimi soruları sorduğunda cevap alınmaz. Rêwiyê di rêza paşiyê de herdem dikuxe. Arka sıradaki yolcu sürekli öksürüyor. 6

7 Şimdi ne, neyi, kimi Sorularını soralım: Ne öksürüyor? Cevap yok. Çünkü nesne yoktur. Neyi öksürüyor? Cevap yok. Çünkü nesne yoktur. Kimi öksürüyor? Cevap yok. Çünkü fiil nesne almamıştır. Kim öksürüyor? Arka sıradaki yolcu. Cümle içerisindeki öksürmek fiili ne gerçek, ne de hayali olarak nesne alamadığı için geçişsiz fiil kategorisine girer. Bu durumda Kim öksürüyor? sorusu sorulur ve ancak o durumda cevap alınır. b) Geçişli fiillerle yapılan cümlelerde şahıs zamiri nasıl kullanılır? Geçişli fiiller, ne, neyi ve kimi? Sorularına cevap veren fiillerdir. Zarokan cam şikandiye. Çi şikandine? Cam şikandine. Çi şikandin? Cam şikand. Çocuklar camı kırmış. Neyî kırmışlar? Camı kırmışlar. Ne kırdılar? Cam kırdılar? Geçişli fiillerle yapılan cümlelerde, şimdiki ve gelecek zamanlarda özne olan zamirler yalın, nesne olan zamirler ise bükümlü halde kullanılırlar. Bütün geçmiş zamanlarda ise bunun tersi olur. Yani özne bükümlü, nesne ise yalın olur. Ez diçim Kurdistanê. Ben Kürdistan a gidiyorum. Yukardaki cümle içerisindeki özne ve nesnenin analizi: Cümlenin zamanı: Şimdiki zaman. Özne: Ez (ben): yalın haldeki birinci tekil şahıstır şimdiki zaman fiiliyle birlikte kullanıldığı için bükülmemiştir. Nesne: Kurdistan (Kürdistan): Özel yalın bir isimdir. Bükülerek Kurdistanê (Kürdistan a) halini almış ve yukardaki cümle içerisinde nesne rolündedir. Görüldüğü gibi, şimdiki zamanda geçişli fiil kullanılırken özne yalın, nesne ise bükülmüştür. Tu yê xwarineke xwaş çêbikî. İyi bir yemek yapacaksın. Cümlenin içinden geçtiği zaman: Gelecek Zaman Özne: Tu sen : Yalın, ikinci tekil şahıstır ve cümlede özne konumundadır. Gelecek zaman belirgeni: yê Nesne: Xwarineke xwaş iyi bir yemek : Yalın hali xwarin olarak söylenir. Burada büküldüğü için xwarineke olarak söylenmiştir. Cümle içerisinde nesne rolü oynuyor. 7

8 Min cotek sol kirî bû. Te qatek kinc firoti bû. Wî/wê helbest nivisandi bû. Me bersiv da bûn. We soz da bûn. Wan genim barkiri bûn. Bir çift ayakkabı almıştım. Sen bir takım elbise satmıştın. O şiir yazmıştı Biz cevap vermiştik Siz söz vermiştiniz. Onlar buğdayı yüklemişlerdi. Yukardaki cümleler mişli geçmiş zamana göre hazırlamıştır. Cümle içerisindeki min, te, wî/wê, me, we, wan bükümlü şahıs zamirleridirler. Nesne olarakta sol, kinc, helbest, bersiv, soz ve genim ise birer yalın isim olup nesne rolündedirler. Dikkat edilirse geçmiş zamanı ifade eden yukardaki cümleler içerisinde özneler bükülmüş, nesneler ise yalın haldedirler. Öznesi isim olan cümlelerle örnekler: Demhêt pirtûk xwand. Demhat kitabı okudu. (geçmiş zaman) Demhat pirtûkê dixwîne. Demhat kitabı okuyor. (şimdiki zaman) Demhad dê pirtûkê bixwîne. Demhat kitabı okuyacak. (gelecek zaman) Öznesi zamir olursa: Wî çi xwand: Ne okudu? Wî pirtûk xwand: Kitap okudu. Ew çi dixwîne?: Ne okuyor? Ew pirtîkê dixwîne: Kitabı okuyor. Dê çi bixwîne?: Neyi okuyacak? Dê pirtûkê bixwîne: Kitabı okuyacak. Öznesi ve nesnesi zamir olan cümlelerle örnekler: Ew te digere. O seni arıyor Tu ji wê bipirse. Sen ondan sor. Min ji wî xwast. Ben ondan istedim. Wan em agahdar kirin. Onlar bize haber verdiler. Hûn ê me paşê bibînin. Bizi sonra göreceksiniz. Zamirler isim tamlamalarında da bükülürler. Başka bir deyişle tamlayan rolü oynayan zamirler bükülürler. İsimle tamlama Zamirle tamlama Welatê Şêro: Şêro nun ülkesi welatê wî: onun ülkesi Mala Şêrmînê: Şerminîn evi mala wê: onun evi Mafê karkeran: İşçilerin hakkı mafên wan: onların hakkı Tamlamalarda, tamlanan ismin yerine kullanılan zamir yalındır. Ezê belengaz Ben zavallı (eril) Eza pêrîşan Ben perişan (dişil) Tuyê pesindar Sen övünçlü (eril) 8

9 Tuya xebatkar Ewê qeşmer Ewa bedew Ez û tu nexerîbin. Ben ve sen yabancı değiliz Tu evindara min î. Sen sevgilimsin. Ew xizmê wî/wê ye. Onun akrabasıdır. Ew pezên wan in. Onların koyunlarıdır Hûn hevalên me ne. Siz arkadaşlarımızsınız. Ew para we ye. O sizin payınızdır. Eza gura serê çiyan, ez ê çi bêjim? Tuyê pêrîşan, tu yê naha çi bikî? sen çalışkan (dişil) O soytarı (eril) O güzel (dişil) Ez a te me. Ben seninkiyim. Tu ya min î. Sen benimsin. Ew yê/ya wî/wê ye. o onundur. Ew ên wan in. Onlar onlarındır. Hûn ên me ne. Siz bizimsiniz. Ew ên we ne. Onlar sizindir. Ben dağların kurdu şimdi ne diyeceğim Seni perişan, şimdi ne yapacaksın? Kürtçe şahıs zamirleri edatlarla birlikte kullanıldığında bükümlü hale dönüşürler. Bi min: bana göre Bi we re: sizle Bi wan de: onlara Bi wê ve: ona Li te: sende Ji we: sizden Ji me re: bize Ji me de: bizde Di vî de: bunda Di wî re: onun, ondan Bi min ev kar naçe serî. Bana göre bu iş sonuçlanmaz. Bi we re hevaltî nabe. Sizlerle arkadaşlık olmaz. Rûn bi wan de rijiya. Yağ onların üstüne döküldü. Çareserî bi wê ve girêdayî ye. Çözüm ona bağlıdır. Hêviya me li te ye. Umut sendedir. Ji we navnîşanekî dipirsin. Sizden bir adres soruyorlar Ji me re çi anî? Bize ne getirdi? Kêmasî ji me de ye. Eksiklik bendedir. Xêr di vî de tuneye. Bunda hayır yoktur. Em di cem wî re derbas bûn. Biz onun yanından geçtik. 9

10 Önemli! Edatlarla birlikte kullanılan bükümlü üçüncü tekil şahıslar olan wî/wê ikinci bir büküme daha uğrayarak edatlarla birleşebilir. O andan itibaren nötürleşir. Yani her iki cins için kullanılır. Özne veya nenenin cinsiyeti cümle içerisinde kendiliğinden anlaşılır. Zamirlerin edatlarla kaynaşımı: li wî/li wê: ona lê ji wê/ji wê: ondan jê ji wî re/ji wê re: ona jê re ji wî de/ji wê de: onda jê de Bi wî/wê: ona göre pê bi wî re/bi wê re: onunla pê re bi wî de/bi wê de: onlara pê ve bi wî ve/bi wê ve: onunla pê ve di wî de/di wê de: onda tê de di wî re/di wê re: onun, ondan tê re Devam edecek 10