Fenomenoloji, 20. yüzyıl Avrupa felsefesi içindeki bir felsefe hareketidir. Felsefe yapmanın yeni bir tarzı olarak ileri sürüldü.

Transkript

1 Fenomenoloji, 20. yüzyıl Avrupa felsefesi içindeki bir felsefe hareketidir. Felsefe yapmanın yeni bir tarzı olarak ileri sürüldü. Bunu ileri süren kişi Edmund Husserl. Tarih: yılları.

2 Bu hareketin amacı: Felsefeyi, sözde/sahte sorunlar içine gömülmüş, soyut metafiziksel bir spekülasyon olmaktan çıkarmak. Felsefeyi hakiki sorunlarla, yaşayan/canlı deneyimle temasa geçirmek.

3 Fenomenolojinin kaynakları: Felsefedeki fenomenoloji hareketinin, William James in radikal empirizmi ile pek çok ortak noktaları vardır. Ama fenomenoloji asıl olarak, Franz Brentano nun deskriptif (betimleyici) psikoloji çalışmasının etkisi ile ortaya çıkmıştır. Deskriptif psikoloji: edimlerin ve bilinç içeriklerinin apriori bilimi.

4 Husserl i etkileyen kişiler: Husserl kendi fenomenoloji kavrayışı ile Descartes ın bilgi için güvenilir bir temel sunma projesi arasında bir bağlantı/paralellik görmüştür. Yine Husserl, kendi projesinin Neo-Kantçılık ile pek çok ortak noktayı paylaştığını görmüştür ve fenomenolojinin bir tür transandantal idealizm olduğunu kabul etmiştir.

5 Husserl i etkileyen kişiler: Husserl in çalışmaları onu ayrıca, zaman ve tarih üzerine olan bizim farkındalığımızı incelemeye yöneltmiş ve bu da yaşam-dünyası kavramını geliştirmeye ve Hegel de tinin fenomenolojisini andıran bir biçimde kültürün evrimini incelemeye kadar götürmüştür.

6 Fenomenolojinin konusu: Şeylerin fenomenolojik betimlemesi Şeylerin oldukları haliyle, bize göründükleri halleriyle betimlenmesi Fenomenoloji deneyimin her türlüsü ile ilgilenir. Yaşanan deneyimin içine girdiği sürece, neyin incelenebileceğine bir sınır konmaz.

7 Fenomenoloji bir felsefe akımıdır: Fenomenoloji basitçe bir yöntem/metod, proje veya görevler/işlemler kümesi gibi anlaşılamaz. O bir felsefe okulu/akımıdır. Bu akımın içine Husserl ve onun kişisel asistanları Edith Stein, Martin Heidegger, Eugen Fink, Ludwig Landgrebe Husserl in öğrencileri Roman Ingarden, Hedwig Conrad-Martius, Marvin Farber, Dorion Cairns, Alfred Schütz, Aron Gurwitsch ve diğer pek çokları girerler.

8 Fenomenoloji bir felsefe akımıdır: Fenomenoloji başka dillerde ve ülkelerde de etkili oldu. Başta Fransa da Emmanuel Levinas fenomenoloji alanında bir gelenek başlattı ki bu daha sonra, Jean-Paul Sartre, Simone de Beauvoir, Maurice Merleau-Ponty, Michel Henry, Paul Ricoeur ve diğer pek çokları tarafından ilerletilip geliştirildi.

9 Fenomenoloji bir felsefe akımıdır: Almanya da fenomenolojiye karşı çıkışlar da oldu. Rudolf Carnap mesela, Heidegger in metafizik hakkındaki görüşlerine karşı çıktı. Theodor Adorno, Max Horkheimer ve Frankfurt Okulu fenomenolojinin sınırlılıklarını marksizmin bakış açısından eleştirdiler.

10 Fenomenoloji bir felsefe akımıdır: Yine Almanya da başka çeşit felsefeler de fenomenolojiden doğup gelişti. Hans-Georg Gadamer fenomenolojik hermenötik akımını, Hannah Arendt ise modern dünyada insan eylemlerinin doğasını fenomenolojik bir bakışla ele alan bir felsefe geliştirdi. Jacques Derrida nın dekonstrüksiyon/yapıbozumculuğu da kökenlerini yine fenomenolojide bulduğumuz bir felsefedir.

11 Fenomenolojinin geleceği: Fenomenoloji asla Husserl in düşündüğü, istediği manada bir harekete dönüşmedi. Ama halen devam eden bilincin doğallaştırılması projesi karşısında, mevcut en kapsamlı/tutarlı felsefi seçeneği oluşturmaktadır. Bilincin yapılarını içeriden/içinden incelemeyi savunan fenomenoloji, Bilinci, doğa bilimleri ile üçüncü-şahıs perspektiflerine dayalı açıklamam çabalarına karşı bir meydan okumadır.

12 Fenomenolojinin geleceği: Ve bu iki yaklaşım arasındaki bu birbirine meydan okumanın 21. yüzyıl boyunca da devam etmesi bekleniyor.

13 Fenomenoloji ve 20. yüzyıl Avrupa Felsefesi Çalışmaları ile fenomenolojiye öncülük etmiş önemli düşünürler arasında Immanuel Kant, Georg Wilhelm Friedrich Hegel ve Ernst Mach gösterilebilir. Ama fenomenolojiyi, felsefe yapmanın resmiyette yeni bir tarzı olarak ilk ileri süren kişi Edmund Husserl dir ( ).

14 Fenomenoloji ve 20. yüzyıl Avrupa Felsefesi Mantıksal Soruşturmalar eserinin (ing. Logical Investigations, alm. Logische Untersuchungen) ikinci cildinin birinci baskısının giriş bölümünde fenomenoloji, yeni bir felsefe yapma tarzı olarak ilan edilir ( ) Burada Husserl, geniş kapsamlı bir bilgi kuramına duyulan ihtiyaçtan bahsederken düşünme ve bilme deneyimlerinin fenomenolojisinden söz eder.

15 Fenomenoloji ve 20. yüzyıl Avrupa Felsefesi Burada Husserl, genel olarak deneyimlerin saf fenomenolojisini kasteder, yani bu fenomenolojinin konusunu kendi saf özünde sezgisel olarak yakalanabilen ve çözümlenebilen deneyimler oluşturur, yoksa deneysel olarak gözlemlenebilen ve gerçek olgular gibi ele alınan deneyimler değil.

16 Fenomenoloji ve 20. yüzyıl Avrupa Felsefesi Husserl in sözleriyle: Bu fenomenoloji, deneyimleri özsel kavramlar ve onların özünü yöneten kurallar cinsinden betimlemeli Fenomenoloji, sezgide doğrudan doğruya bilinen özleri ve kökeni en saf haliyle bu özlerde bulunan bağlantıları ifade etmeli

17 Fenomenoloji ve 20. yüzyıl Avrupa Felsefesi Görüldüğü gibi epistemolojik kavramlara açıklık kazandırılmasını hedefleyen Husserl in 1900 deki projesi, 1913 de saf bilincin olduğu haliyle apriori transandantal bilimine evrilmiştir Husserl in fenomenoloji kavrayışı derinleşip genişledikçe, kendisini yeni bir hareketin kurucusu gibi görmeye başlamıştır. Kendisi ve öğrencilerinin çabalarıyla da fenomenoloji hareketi aşama aşama gelişmiş ve bütün bir 20. yüzyıl Avrupa felsefesinin en önemli akımı haline gelmiştir.

18 Fenomenoloji ve 20. yüzyıl Avrupa Felsefesi Husserl kendini bir öncü gibi görüyordu, köktenci bir kurucu gibi. Halkını transandantal öznelliğin ülkesine/topraklarına götüren bir Musa Öğrencileri örgütlüyor, tutkulu araştırma projeleri planlıyor, bilinç konusunun çeşitli alt dallarına yönelik fenomenolojileri destekliyordu.

19 Fenomenoloji ve 20. yüzyıl Avrupa Felsefesi Husserl olgunluk döneminde iken, fenomenoloji uygulamasının, bakış açısında köktenci bir kayma, günlük hayata özgü doğal tutumun askıya alınması veya paranteze alınmasını dünyanın varlığını farzeden/varsayan dünyavarsayan yönelimsel edimlerin askıya alınması veya paranteze alınmasını gerektirdiğini düşünmeye başladı. Buna fenomenolojik indirgeme diyoruz.

20 Fenomenoloji ve 20. yüzyıl Avrupa Felsefesi Ancak fenomenolojik indirgeme ile saf transandantal öznelliğin alanına geri dönebiliriz. Bu indirgeme olmazsa hakiki bir fenomenoloji uygulaması yapmak imkansızdır ona göre. Bu indirgeme olmaksızın yapılacak şey, bilincin doğalcı bir psikolojisinden öte bir şey olmayacaktır. Doğalcı bir psikoloji, bilinci dünyanın küçük bir eklenti-ucu gibi ele almaktır.

21 Fenomenoloji ve 20. yüzyıl Avrupa Felsefesi Bu indirgeme fikrine Husserl in çok az öğrencisi ikna olmuştur. Ya bunu değersiz bir fikir olarak gördüler veya Husserl in tarif ettiği şekliyle indirgemenin olanaksız bir şey olduğunu düşündüler. Husserl i Neo-Kantçı idealizme saplanıp kalmakla suçladılar Oysa fenomenolojinin baştaki amacı felsefeyi Neo-Kantçılıktan kurtarıp özgürleştirmekti.

22 Fenomenoloji ve 20. yüzyıl Avrupa Felsefesi Dolayısıyla Husserl in öğrencileri kendi araştırmalarına farklı yollardan devam ettiler Husserl giderek kendisini takipçileri olmayan bir öncü olarak görmeye başladı 1932 de kendisini fenomenolojik hareketin en büyük düşmanı ilan etti

23 Fenomenoloji ve 20. yüzyıl Avrupa Felsefesi Bunun bir sonucu olarak, günümüzde fenomenolojik hareket sadece Husserl in çalışmalarından ibaret bir alan olarak görülmez, fenomenolojinin bir çok özgün uygulayıcılarının çalışmalarını da içerir, Başta Max Scheler ( ) ve Martin Heidegger in ( ) çalışmaları olmak üzere. Fransız filozof Paul Ricoeur, fenomenoloji Husserl den kopmaların/ayrılmaların tarihidir der. Husserlci sapkınlıkların tarihi

24 Fenomenoloji ve 20. yüzyıl Avrupa Felsefesi Heidegger in Varlık ve Zaman eserinin yayımlanmasından sonra fenomenoloji, Husserl ve Heidegger in birleşik katkıları olarak anlaşılmaya başladı ve Levinas, Sartre, Merleau-Ponty ile Derrida da fenomenolojiyi böyle gördüler.

25 Fenomenoloji ve 20. yüzyıl Avrupa Felsefesi Heidegger tek bir fenomenoloji diye bir şey yoktur der Bu çeşitliliğin bir sonucu olarak fenomenoloji, bir yöntem ve genel bir felsefe hareketi yönüyle, dar bir uzmanlar çevresinin dışında pek anlaşılamamıştır Fenomenoloji, onun altındaki takipçi oluşumlar olan yapısalcılık, post-yapısalcılık, yapıbozumculuk, çok-kültürlülük yaklaşımları ve genel olarak postmodernizmin gölgesinde kalmıştır.

26 Fenomenoloji ve 20. yüzyıl Avrupa Felsefesi Fenomenolojinin üzerinde uzlaşılmış tek bir metodu/yöntemi yoktur. Bilinç, bilgi ve dünyaya dair üzerinde uzlaşılmış bir tez veya tezler kümesi yoktur Kendilerini fenomenoloji uygulayıcısı gören düşünürlerin birbirinden çok farklı ilgi alanları vardır Fenomenolojinin merkezi sorunlarının yorumunda ve fenomenolojinin metodu konusunda birbirinden ayrışan bir çok düşünür vardır

27 Fenomenoloji ve 20. yüzyıl Avrupa Felsefesi Biz fenomenolojiyi bir felsefe yapma tarzı olarak ve onun önde gelen uygulayıcılarının felsefeleri olarak anlayacağız. Öncelikle bu alanın Franz Brentano daki başlangıçlarını ele alacağız. Brentano, yeni doğmakta olan psikoloji bilimi için felsefi bir temel oluşturma amacındaydı Psikolojiyi, Kartezyen felsefede bilincin zorunlu apaçıklığın alanı olarak keşfedilişi ile bağlantılandırmak istiyordu.

28 Fenomenoloji ve 20. yüzyıl Avrupa Felsefesi Brentano nun bilincin yönelimsel yapısını keşfetmesi ve bilincin bilimsel betimlenmesi projesi ile bu alana yaptığı katkıyı ele aldıktan sonra, Sırasıyla biri fenomenolojinin kurucusu diğeri dönüştürücüsü olan Husserl ve Heidegger i ele alacağız Husserl ve Heidegger den sonra, Hans-Georg Gadamer, Hannah Arendt, Emmanuel Levinas, Jean-paul Sartre, Maurice Merlau-Ponty ve Jacques Derrida nın fenomenolojik yaklaşımlarına eğileceğiz

29 Fenomenoloji nedir? Bir dogmalar, sabit yargılar kümesi veya bir sistem değildir. Felsefe yapmanın radikal (köktenci) bir tarzı Bir sistemden ziyade bir uygulama Radikal, gelenek-karşıtı bir felsefe tarzı Amacı, mevzunun hakikatine varmak, fenomenleri betimlemek Fenomenleri bize göründükleri biçimde, kendilerini bilince gösterdikleri biçimde, kendilerini deneyimleyen kişiye göründükleri biçimde olabildiğince geniş betimlemek

30 Fenomenoloji nedir? Bunun için de ilk olarak deneyime bindirilen bütün hatalı-yapılanmaları, dayatma ve yüklemeleri elemekle, engellemekle işe başlanır. Bunların kaynakları dinsel veya kültürel gelenekler, günlük hayata özgü sağduyu anlayışı ve hatta bilimin kendisi olabilir Fenomenlere açıklamaları dayatmadan önce fenomenleri içinden anlamak gerekir

31 Fenomenoloji nedir? Buna önyargılardan kurtulmak da diyebiliriz Geleneklerin paranteze alınması Dışarıdan dayatma araştırma yöntemlerinin egemenliğine karşı çıkmak Fenomenolojinin kurucuları felsefenin yenilenmesi gereğini savunuyorlardı Herhangi bir tarihsel geleneğe bağlı olmayan köktenci bir felsefi soruşturmaya duyulan ihtiyacı dillendiriyorlardı

32 Fenomenoloji nedir? Her türlü dogmatizmin reddedilmesini Apriori metafiziksel öncüllerin askıya alınmasını Özellikle Yeni-Hegelcilikteki ve pozitivizmdeki, bilginin doğasına ilişkin önceki izahların askıya alınmasını ve bütün bunların yerine dikkatimizi doğrudan şeylerin kendisine yöneltmemiz gerektiğini savundular

33 Fenomenoloji nedir? Fenomenoloji bizim gerçeklikle olan yaşayan/canlı bağlantımızın yeniden diriltilmesi olarak görülüyordu Ondokuzuncu yüzyıl felsefesine özgü, örneğin Neo-Kantçılığa özgü sorunların akademik tarzda, kuru ve sıkıcı bir biçimde tartışılmasından uzak durmak olarak anlaşılıyordu

34 Fenomenoloji nedir? Felsefeyi, onu yaşayan insan öznesinin hayatına geri getirerek yeniden canlandırmak Somut olana, tüm zenginliği ve çeşitliliği ile yaşanan insan deneyimine geri dönmek suretiyle felsefeyi yenilemek Sartre ve Merleau-Ponty fenomenolojiyi, İnsan varoluşu hakkındaki dar/kısıtlı deneyci ve psikolojik varsayımların ötesine geçmenin yordamları/araçları toplamı Felsefenin bakışını her şeyi kapsayacak kadar genişletmek, hayatı yaşandığı haliyle yakalamak olarak görüyorlardı

35 Fenomenoloji nedir? Örneğin bir şarap bardağı üzerine bile felsefe yapılabilir Sartre a göre fenomenoloji, kişinin kendi hissel, duygusal ve imgesel/yaratıcı/hayalperest yaşamının dikkatli bir şekilde taslağını çıkarmasına imkan veren bir uygulamadır İnsan yaşamının psikolojinin katı nesnel tarzı ile betimlenmesi değil, anlam dolu yaşandığı haliyle betimlenmesidir

36 Fenomenoloji nedir? Sartre ın utanma ve kendi kendini aldatma deneyimleri üzerine olan izahları fenomenolojik betimlemenin klasikleri arasında kabul edilir. Yine Levinas ın fenomenolojisi başka insan varlıklarının benim deneyim ufkum içinde nasıl barındıkları ve kendilerini bana bir talep/ihtiyaç/istem olarak sunmaları konusunda, beni kendimi-tatmin ve kendi kaygılarımın küresi dışına çağırmaları konusunda oldukça özenlidir

37 Fenomenoloji nedir? Fenomenoloji geleneksel felsefe sorunları konusunda ortaya çıkan çıkmazları, aşılmaz engelleri aştığını iddia eder. Mesela dış dünyanın varlığı/gerçekliğine dair geleneksel şüphecilikle ilgili sorun, bu dünyaya olan doğal inancımızı haklı kılacak rasyonel temeller bulma ihtiyacı değildir, Bundan önce, böyle bir kaygının nasıl ortaya çıkabildiğini açıklama sorunudur.

38 Fenomenoloji nedir? Hem Husserl hem Heidegger, bilgiye dair temsilciliğe/simgeciliğe dayanan (representasyonalist) geleneksel izahları, mesela Locke çu ideler kuramını reddederler Locke bilgiyi, zihnin dışında varolanların içsel zihinsel temsiller veya kopyalar üzerinden zihin içine yansıtılması ile açıklamaya çalışır Fenomenoloji böyle temsilci yaklaşımları toptan reddeder ve saçma kabul eder

39 Fenomenoloji nedir? Bizim deneyimimiz olması gerektiği gibi doğru bir biçimde betimlendiğinde, dünyaya doğrudan tutunan/bağlı olmanın deneyimi olarak kendini sunar Yani, bilgiye ilişkin herhangi bir felsefi izah bu en derin deneyimsel tanıklığa/kanıtlara sadık kalmak durumundadır Her şeyden önce fenomenoloji, bilfiil deneyimlendiği haliyle bilincin doğasına yakın bir dikkat yöneltmek zorundadır Felsefi geleneğin yaptığı gibi veya sağduyu yaklaşımının yaptığı tarzda onu resmetmemelidir

40 Fenomenoloji nedir? Bu yüzden, bilincin deneyimlerini bir kutunun içindeki nesneler gibi düşünmemeliyiz Deneyim dünyaya açılan bir pencere değildir Sanki tüm deneyimden önce varolan bir dünya, ışığını bu pencereden bilinç denen kapalı odaya göndermektedir Deneyim, bilince yabancı olanın bilincin içine alınması değildir Deneyim bir icradır (performans), öyle ki deneyimleyen kişi, orada olarak deneyimlenir

41 Fenomenoloji nedir? Deneyimleyenin orada olması, onun ne olduğunu da belirtir Kendini orada deneyimleyen, olmanın tüm içeriği ve tarzını kendi kendine deneyimler Bunu deneyimin kendi yönelimselliği içinde gerçekleşen performansla yapar Fenomenoloji şeyleri/varlıkları bilince kendilerini açtıkları halleri ile ve büyük bir özenle betimlemek durumundadır

42 Fenomenoloji nedir? Bir başka deyimle, ele alınan sorunlar, şeyler ve olaylar, bilince görünme tarzları ile birlikte göz önüne alınmalıdır.

43 Fenomenoloji teriminin kökenleri Bu terim ilk olarak 18. yüzyıl felsefe metinlerinde kullanıldı. Lambert, Herder, Kant, Fichte ve Hegel in eserlerinde geçer. Wolff un öğrencisi Johann Heinrich Lambert, kendi eseri Novus Organon un bir bölümünün başlığında fenomenoloji terimini kullanır Burada görünüşün bilimi anlamında kullanılmıştır ve görünüşlerden hakikate götüren bir bilim olduğu kabul edilmiştir, optik gibi

44 Fenomenoloji teriminin kökenleri Kant, Lambert le olan mektuplaşmalarında (1770) bu terimi kullanmıştır Ona göre metafiziği önceleyen, oldukça ayrıksı ama sınırlı anamda olumsuz bir bilim olmalıdır: phenomenologica generalis Daha sonra başka bir mektupta (1772) genel olarak fenomenolojiden bahseder ki bu da içeriği bakımından gelişip, Saf Aklın Eleştirisi kitabının Transandantal Estetik bölümüne dönüşecektir.

45 Fenomenoloji teriminin kökenleri Kant bu terimi olgunluk dönemi eserlerinde de kullanmıştır. Doğal Bilimin Metafiziksel Temelleri (1786) eserinin bütün bir bölümünün başlığını Fenomenoloji koymuştur. Burada hareket veya durağanlık, dışsal duyulara görünüşleri ile ilişkili olarak ele alınmaktadır. Demek ki Kant a göre fenomenoloji, şeylerle onların bize görünüş tarzları içinde ilgilenen bir bilimdir, örneğin göreli hareket veya renk gibi gözlemciye bağımlı olan özelliklerle ilgilenen bir bilim

46 Fenomenoloji teriminin kökenleri Hegel de bu terimi kullanan filozofların başında gelir. Hegel Kant ı eleştirir Hegel e göre Kant kendisi bir bilinç olmayan, bir zihin kavrayışı geliştirmiştir Hegel e göre Kant ın felsefesi sadece bir zihin fenomenolojisinden ibaret kalmıştır Hegel bu terimi eserinin başlığında kullanmakla onu meşhur etmiş kişi sayılır: Tinin Fenomenolojisi (ing. Phenomenology of Spirit, alm. Phänomenologie des Geistes) (1807)

47 Fenomenoloji teriminin kökenleri Hegel in bu eseri 19. yüzyıl boyunca gölgede kalmış ve sınırlı bir etki yaratmıştır lerde ve 1930 larda özellikle Fransa da Alexander Kojeve, Jean Hyppolite, Jean Wahl, Merleau-Ponty ve diğerleri Hegel e fenomenolojik yöntemin asıl atası olarak bakmaya başladılar Johann Gottlieb Fichte de ( ) kendi eserinde (1804) bilinçten bağımsızmış gibi yanılsamalı bir görünmesi olan görünüş dünyasının bilinçten türeyiş tarzına işaret etmek için bu terimi kullandı

48 Fenomenoloji teriminin kökenleri Terimin bu önceki eski kullanımlarına rağmen, Husserl e esin kaynağı olan Kant veya Hegel değil Franz Brentano idi Brentano bu terimi kendi eserlerinde ilk defa 1889 da kullandı. Brentano nun arkadaşı olan fizikçi Ernst Mach da 1894 de bir genel fiziksel fenomenoloji bilimi önerisinde bulundu