BR SVAS KONGRES BBLYOGRAFYASI DENEMES

Transkript

1 BR SVAS KONGRES BBLYOGRAFYASI DENEMES Özet Yrd. Doç. Dr. Fatih M. DERVOLU Bu çalıma, Mustafa Kemal in Erzurum Kongresi öncesi ve Sivas Kongresi vesilesiyle deiik tarihlerde ikamet ettii Millî Mücadele günlerindeki Sivas ehri ve 4 Eylül Sivas Kongresi hakkındaki kaynakların deerlendirme denemesidir. Çalımamızda, Sivas Kongresi ile alâkalı görülen eserler, deiik balıklar altında, toplanıp tasnif ve tetkik edilmi. Çalımanın amacı, bu konuda çalıma yapacak aratırmacılara yardımcı olmaktır. Anahtar Kelimeler: Mustafa Kemal, Kongre, Sivas Abstract This study tries to evaluate the sources about both the Sivas Congress (4 September 1919) and the city of Sivas in the years of national struggle where Mustafa Kemal lived in different times before the Erzurum Congress and during the Sivas Congress. The work considered to be related with the Sivas Congress have been gathered and examined under different headings. It is aimed to help the researchers who will study in this field. Key Words: Mustafa Kemal, Sivas, Congress Türk tarihinin dönemlere ayrılması konusunda son yaklaım Türkiye Cumhuriyeti tarihinin 1923 ten deil Tanzimat tan itibaren balaması gerektii yönündedir, 1 bu bakı açısı aynı zamanda Türk tarihindeki sürekliliin de bir gereidir. Tarih aratırmalarında hadise, sadece siyasî tarih nokta-i nazarından deil, sosyal ilimlerin dier disiplinleri perspektifinden de ileme tabî tutulmalı, kesime noktaları ve dünya tarihindeki yeri tayin edilmelidir 2. Bu makale Mustafa Kemal in Erzurum Kongresi öncesi ve Sivas Kongresi vesilesiyle deiik tarihlerde ikamet ettii Millî Mücadele günlerindeki Sivas ehri ve Sivas Kongresi hakkındaki kaynakların deerlendirmesini konu edinmitir. Makalede Sivas Kongresi ile alâkalı görülen eserler deiik balıklar altında toplanıp (Cumhuriyet Üniversitesi Eitim Fakültesi Tarih Eitimi Anabilim Dalı, dervisoglu@cumhuriyet.edu.tr Millî Mücadele döneminde Mustafa Kemal in Sivas a gelii ve ikamet takvimi öyledir; Haziran 1919, 2 Eylül-16 Ekim 1919, 28 Ekim-18 Aralık 1919, Mehmet Önder, Atatürk ün Yurt Gezileri, Ankara, 1975, s Semih Yalçın, Türkiye Cumhuriyeti Tarihinin Kaynakları, Ankara Bahattin Yediyıldız, Cumhuriyet Tarihi Aratırmalarında Yöntem Arayıları Sempozyumu Davetiye Metni, 1998, s,1-2 Millî Mücadele döneminde Mustafa Kemal in Sivas a gelii ve ikamet takvimi öyledir; Haziran 1919, 2 Eylül-16 Ekim 1919, 28 Ekim-18 Aralık 1919, Mehmet Önder, Atatürk ün Yurt Gezileri, Ankara, 1975, s.319

2 Fatih M. DERVOLU 275 önem sırasına göre tasnif ve tetkik edilerek bu konuda çalıma yapacak aratırmacılara yardımcı olma amacı güdülmütür. Makalede Sivas Kongresinin klasik kaynakları, Nutuk, Kongre Tutanakları Millî Mücadelenin genel eserleri, Kongreye müdahil veya tanık olanların ifadeleri, mahallî kaynaklar, Kongre günlerinde, Mustafa Kemal ve arkadalarının yabancı gazete, misyon temsilcileriyle münasebetleri Kongre hakkında, tilaf devletleri kaynakları ve onlara dayanarak yazılan eserler ve Kongre ile ilgili aratırma inceleme eserleri ayrı balıklar altında deerlendirmeye çalıılmıtır. Kongre konulu ilmi toplantılara sunulan tebliler, üniversitelerin sosyal bilimler enstitülerinde yapılan yüksek lisans ve doktora tezleri makalede ayrıca tasnife tabî tutulmutur. imdiye kadar Kongre hakkında ayrıntılı bir bibliyografya çalımasının yapılmamı olması beni böyle bir çalımaya iten nedenlerden biridir. Deiik balıklar altında tasnif edilmeye çalıılan eserlerin tamamı kritik edilmemi, kendi aralarında guruplandırma yoluna gidilmi, makale kapsamını aacaı düüncesiyle bazılarının sadece ismi zikredilmekle yetinilmitir I. Birincil Kaynaklar A. Kongre Tutanakları Sivas Kongresi, Mustafa Kemal in ifadesi ile 1919 Eylülünün 4. Perembe günü saat 14 te çalımalarına balamıtı 3. Mustafa Kemal, Nutuk un Sivas Kongresi bahsinde, vesîka olarak müracaat ettii Kongre tutanaklarının Kongre bakanlık divanı kâtip üyeliklerinde bulunan Afyonkarahisar delegesi ükrü ve Hami Bey tarafından not tutulup, Hami Bey in yazısıyla muntazam bir deftere kaydedildiini ifade eder. 4 Eylül Eylül 1919 tarihleri arasında sekiz çtima-i Umumi halinde çalıan Kongre heyeti, umumi Kongre beyannamesiyle çalımalarını noktalamıtır. 4 Sivas Kongresinin Tutanakları nın aslı Cumhurbakanlıı kütüphanesinde bir dosya içinde, öteki belgelerle birlikte, bulunmaktadır, TTK kitaplıındaki 3 Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, Haz, Zeynep Korkmaz, C.I, Ankara 1984, s.59. Tevfik Bıyıklıolu, Atatürk Anadolu da, Ankara, 1981, s.7. Nutuk un, 1928 yılından itibaren Türkçe, ngilizce, Fransızca ve Almanca olmak üzere defalarca baskısı yapılmıtır. Nutuk ta kullanılan vesîkaları da kapsayan bir baskısı ile Nutuk un yabancı dillerdeki baskıları ve yurtdıındaki müspet menfi yankılarını belgeler ııında inceleyen bir aratırma kitabının künyesini. zikretmekle yetineceim. Gazi Mustafa Kemal, Nutuk Söylev C.I, Baskı, C.II, , C.III Vesîkalar Belgeler, TTK, Ankara 1989, C.IV Genel Dizin, Düzenleyen Sami N Özerdim, TTK, Ankara 1993; Bilal N. imir, Atatürk ün Büyük Söylevi Üzerine Belgeler, TTK, Ankara, Unat, Faik Reit, Sivas Kongresi Umumi Beyannamesi,, Tarih Vesîkaları Dergisi, c.i, s. I Haziran 1941.

3 276 Bir Sivas Kongresi Bibliyografyası Denemesi F65 sayıda kayıtlı nüsha fotokopisinden yeni harflere çevrilmitir 5.1 Eylül 1919 günü Kongreyi izlemek üzere Lois Edgar Brown isimli bir Amerikalı bir gazeteci Sivas ta bulunmaktadır 6. B. râde-i Milliye Sivas Kongresi faaliyetlerinin kamuoyuna duyurulması ihtiyacı bir gazete yayınlama fikrini dourmutu. Gazetenin ismi râde-i Milliye olarak tespit edilmitir. Haftada iki defa neredilen gazetenin ser levhasında Metalibi ve Amali Milliyenin Müdafiidir ifadesi yer almaktadır. lk nüshası Pazar: 18 Zilhicce 1337 ve 14 Eylül sene tarihinde yayın hayatına girmi 1922 yılına kadar yayınını sürdürmütü, 7 ilk imtiyaz sahibi ve sorumlu müdürü o zamanlar yirmi iki yaında olan Selahaddin Beydir 8. râde-î Millîyye gazetesinin basıldıı vilâyet matbaasının müdürü ise Abdülkadir Sarısözen dir 9. rade-î Millîyye gazetesi Heyet-i Temsiliyye nin Ankara ya gidiinden sonra Sivaslıların istei üzerine Sivas ta bırakılmı. Millî Mücadeledeki ehemmiyetini ise Ankara da yayınlanmaya balayan Hakimiyet-i Milliye gazetesi devralmıtır 10. rade-î Millîyye gazetesi, Heyet-i Temsiliyenin Ankara ya taınmasından (18 Aralık 1919) sonra da yayın hayatına devam etmi, Vilâyet matbaasının yanması, idaresindeki ihtilaf gibi sebeplerden 138 sayı çıktıktan sonra kapanmıtır 11. râde-î Millîyye gazetesinin sayıları (1 138). Türk nkılâp Tarihi Enstitüsü (TTE) arivi ve farklı kütüphanelerde bulunmaktadır 12. Atatürk ün 5 Ulu demir, Sivas Kongresi Tutanakları, TTK, Ankara Nakleden, Bilgen, Deniz, Millî Mücadele Aamasında Amerikalı Gazeteci L.E. Browne in Türkiye zlenimleri-sivas Kongresine Katılması, Sivas Kongresi I. Uluslar arası Sempozyumu 2-4 Eylül 2002, Haz, Celil Öz vd, Siskav y, 2002, Sivas H. nst. Arch. ( Browne s papers): Bn:ı, FD: 27 (Sivas ta Ulusal Kongredeki Olayların Tasviri) Chicago Daily News 13 Ekim Amerikalı gazeteci,rauf Bey, Alfred Rüstem Bey ve Mustafa Kemal tarafından kabul edilerek sıcak bir ilgiyle karılanmıtır. Mustafa Kemal in Sivas Kongresini açı nutkunun ngilizce tercümesi, Sivas Kongresinin ilk günlerinde edilen yemin metni, Kongrece yayınlanan bildiri ve dier belgelerin hemen hepsinin ngilizce ye çevrilmi nüshaları L. E. Brown a verilmitir 7 rade-î Millîyye Gazetesi, Heyet-i Temsiliye nin Sivas ta bulunduu dönem zarfında 19 sayı yayınlanmıtır. 8 Selahaddin Bey, (Ulusalerk), rade-î Millîyye Hakkında Hatıralar, Ulus, 14- IX Abdülkadir Sarısözen, rade-î Millîyye Hatıraları, Ulus Gazetesi, 14-IX rade-î Millîyye hakkında temel kaynak yukarda zikredilen iki makaleden sonra dier tanıkların ifahi bilgisine bavuran Vehbi Cem Akun a aittir. Akun, a.g.e, s Mehmet Önder, Millî Mücadelenin Gazetesi Hakimiyet-i Milliye Nasıl Çıkarıldı?, Atatürk Aratırma Merkezi Dergisi, C.VII, Mart, 1991, S Nakleden, Hasan Duman, Osmanlı-Türk Süreli Yayınları ve Gazeteleri ( ) C. I, Ankara 2000 rade-î Millîyye gazetesi nüshaları, Hakkı Tarık Us, (1 3, 7 11, 13 15, 17 18, 23,25 31,34 36, 40 41,134); slam Aratırma Merkezi (SAM), (4 10, ,26), TBMM (1 41) ve Milli Kütüphane arivinde ( 1 36, 38 39, 41 ) sayılı nüshaları ile yer almaktadır.

4 Fatih M. DERVOLU 277 Doumunun 100. Yıl dönümü nedeniyle Türkiye Bankası, rade-î Millîyye gazetesinin ilk sayısını tıpkı basım ve yeni harflerle, Sivas Valilii ise 4 Eylül Kongresinin 83. Yıldönümü nedeniyle ilk sekiz nüshasını sadece yeni harflerle yayınlamıtır. C. Nutuk Millî Mücadele konusunda olduu gibi, Sivas Kongresi konusunda da birinci derecede zikri gereken kaynak eser Mustafa Kemal Atatürk ün Nutkudur 13. Nutuk, Mustafa Kemal in 9. Ordu müfettii olarak (19 Mayıs 1919) Samsun a çıkııyla balar, 10 Kasım 1924 yılına kadar be yıllık olayları içine alır. Mustafa Kemal in Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF ) sının Ekim 1927 tarihleri arasında Ankara da toplanan ikinci kurultayında 36.5 saat süren ve altı günde okunan hitabesine dayandıı için Nutuk ismiyle anılmıtır. 14 Nutuk un kaynaklarını Mustafa Kemal in hususî kaleminde bir nüshası saklanan vesîkalar tekil eder 15. Nutuk, yayınlandıı yıllarda Millî Mücadelenin ve Sivas Kongresinin tek resmi kaynaı olma vasfına sahipti. Zaman içinde Sivas Kongresi ile ilgili tek resmi kaynak deil ama esas kaynak olma vasfını devam ettirmitir. Mustafa Kemal in Sivas a ilk gelii, Amasya- Tokat güzergâhını takip ederek 26 Haziran 1919 tarihindedir. Elazı Valisi Ali Galip de o günlerde Sivas tadır ve tertipler peindedir. Nutuk un I. cildinde, Mustafa Kemal in Sivas a ilk geliiyle balayan Sivas Kongresi sürecine geni yer verilmitir. Sivas a hareket le balayan anlatım Heyet-i Temsiliyenin Ankara ya hareket tarihine kadar olan zaman dilimini kapsar 16. (Erzurum-Sivas Kongreleri ve bu zaman kesiminde cereyan eden siyasî hadiselerle ilgili, yazımaları konu edinir. Sivas Kongresinin uratıı konulardan birisi olan Manda meselesi, Ali Galip ve eyh Recep olayı, bata gelenlerdir. Sivas ı ziyaret eden Amerikalı gazeteci L.E. Brown, Amerikan Heyeti ile Komutanlarla ve stanbul hükümetiyle ilikiler gibi konulara da geni yer verilir. 13 Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, C.I, , Haz, Zeynep Korkmaz, Babakanlık Basım evi, Ankara. 1984, s, arası Erzurum-Sivas Kongreleri ve bu zaman kesiminde cereyan eden siyasî hadise,yazımaları konu edinir. 14 Mustafa Kemal, Nutukta, 9. ve 3. Ordu müfettii (30 Nisan- 8 Temmuz 1919), Dou Anadolu (24 Austos-11 Eylül 1919) Anadolu ve Rumeli Müdaafi- i Hukuk Cemiyetleri temsil heyetleri reisi (11 Eylül Nisan 1920), TBMM Reisi (24 Nisan Ekim 1923), Bakumandan (5 Austos Austos 1923) ve Cumhurbakanı (29 Ekim 1923) mevkilerinde müdahil olduu hadiseleri kamuoyuna açıklamıtır Tevfik Bıyıklıolu, Atatürk Anadolu da, Ankara, 1981, s.7 15.Tevfik Bıyıklıolu, Atatürk Anadolu da, Ankara, 1981, s.-8.; Nutuk hakkında vesîkalar bahsi için bkz: Bilal N. imir, Atatürk ün Büyük Söylevi Üzerine Belgeler, Ankara, Türk Tarih Kurumu y, Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, C.I, Hazırlayan, Zeynep Korkmaz, Babakanlık Basım evi, Ankara S, arası.

5 278 Bir Sivas Kongresi Bibliyografyası Denemesi 19 Mayıs 1919 da Mustafa Kemal in Samsun a ayak basmasıyla balayan Nutuk, Kasım 1924 de Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası nın siyaset sahnesinden kapatılarak çekilmesi ve zmir suikastının deerlendirilmesiyle son bulur. yerini almasıyla son bulur. Nutuk, bu vasfı ve yazarının mümtaz kiilii nedeniyle genel kabul görmü, tarih yazıcılıına hakim olmutur. Nutuk, yılları arasında cereyan eden, Millî Mücadele kahramanları arasındaki politik hesaplamaya liderin son noktayı koymasıdır. Sivas Kongresi bahsinde, Mustafa Kemal, azim ve iradesini metnin tamamına yayarken dier önderleri, kararsız, çekingen tavırlarıyla resmetmektedir. Cumhuriyet Halk Fırkası 1927 Kongresi aslında Fırkanın birinci Kongresi olduu halde kendisini CHF II. Kongresi ilan etmiti. CHF sı, Sivas Kongresini I. Kongre kabul etmekle, Millî Mücadeleyle fırkayı özdeletirip mücadelenin mirasına da el koymutu. Bu tavır, tarih yazıcılıımızı derinden etkilemitir; Nutuk, yazarının mümtaz kiilii vesilesiyle Türk tarih yazıcılıının Millî Mücadele perspektifi, Sivas Kongresi hakkında yazılan eserlerin rengini tayin noktasında müessir olmutur. Bundan dolayı bazı aratırmacılar, siyasî kültürümüzün resmi kaynakları deerlendirmesinde ilk önem sırasını Nutuk a verir 17. D. Ariv Belgeleri Genelkurmay Bakanlıı Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Bakanlıı Arivi halen konuyla ilgili birçok belgeyi muhafaza ettii gibi 18 Cumhuriyetin 80. Yılında yayınladıı bir belge kitapla Atatürk ün Samsun a çıkıından Kurtulu savaının balatılmasına kadar olan süredeki belgelerin nerini salamı 19. Millî Mücadelenin balangıcından Kurtulu Savaının balatılmasına kadar olan belgeleri ilim dünyasına Türk stiklâl Harbi serisi ile kazandırmıtır 20. Babakanlık Osmanlı Arivi de bünyesinde muhafaza ettii belgelerin bir kısmını yayına dönütürmektedir Taha Parla, Nutuk ta inkılâbımızın incelenmesinde, tarihe kolaylık aracı/vesilesi olmak tır, sözleriyle Atatürk ün, yazılacak resmi tarihin çerçevesini ve esaslarını belirlemek istedii sonucunun çıkarılabileceini söyler. Taha Parla, Türkiye de Siyasî Kültürün Resmi Kaynakları Atatürk ün Nutuk u, CI, letiim Yay, 2. Baskı, stanbul 1994, s Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Bakanlıı Arivi, no 1/105, Dolap 49, Göz 1, Dosya 5 19 Atatürk ün Samsun a Çıkıı ve Kurtulu Savaının Balatılmasına Dair Belgeler, , Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Bakanlıı Yayınları, Ankara 20 Türk stiklâl Harbi, C.II, 1965 Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Bakanlıı Yayınları, Türk stiklâl Harbi, C.II, Kısım II, 1965, Türk stiklâl Harbi, C.VI, Atatürk le lgili Ariv Belgeleri, Babakanlık Osmanlı Arivi, yay, 1981; Belgelerle Mustafa Kemal Atatürk, , Ankara Devlet Arivleri y, 2003; Osmanlı Belgelerinde Ermeni Fransız likileri , Ankara Devlet Arivleri, 2002, II C.

6 Fatih M. DERVOLU 279 Harp Tarihi Vesîkaları, 22 Tarih Vesîkaları dergileri, 23 Millî Mücadelenin önemli belgelerinin yayınladıı klasik deere sahip dergilerdir. Bekir Sıtkı Baykal ın Millî Mücadelenin çeitli safhaları ile ilgili eserlerinden birincisi Erzurum Kongresiyle ile ilgili Belgeler dir. Eser, adından anlaılacaı gibi Türk nkılâp Tarihi Enstitüsünün arivinde yer alan Erzurum Kongresiyle ilgili belgeleri kapsamaktadır, yazarın ikinci çalıması, Heyet-i Temsiliye Kararları 24 ismini taır, eserin kaynaı Cumhurbakanlıı arivinde bulunan bir Defter dir. Defterde 8 Eylül 1919 dan balayarak 13 Aralık 1919 gününe, yani Heyet-i Temsiliyenin Sivas tan Ankara ya hareket edecei güne kadar verilen kararların tamamı yer almaktadır. Baykal ın bu konudaki dier bir çalıması Millî Mücadele de Anadolu Kadınları Müdafaa-i Vatan Cemiyeti ismiyle neredilen, Sivas Kongresinin akabinde, Sivaslı kadınlar tarafından kurulmu bir cemiyetin ariv belgelerine geçmi faaliyetlerinin aynen yayınlandıı eserdir 25. Cumhurbakanlıı Arivinde muhafaza edilen III/ sayılı dosyada yer alan, Heyet-i Temsiliye Tutanakları, 26 Ulu demir tarafından Türk Tarih Kurumundaki fotokopisinden yeni harflere aktarılarak yayınlanmıtır, 16 Kasım 1919 da balayan Heyet-i temsiliye toplantılarına 28 Kasım 1919 da son verilmitir. II. kincil Kaynaklar A. Genel Nitelikli Eserler Selahattin Tansel in Mondros tan Mudanya ya Kadar 27 isimli dört ciltlik eseri, resmi tarih yazıcılıının güzel bir numunesidir. Sivas Kongresi bahsini ele alı tarzı ve kullandıı kaynaklar eserin genel çizgisini yansıtır. Mahmut Gololu Erzurum Kongresi 28 isimli eserinde, önce, ülkenin siyasî panoramasını açıklamakla balar. Rize, Trabzon ile Gümühane illerinde millî tekilatlanmayı ve önderlerin siyasî eilimlerini teferruatıyla izah eder. Bu izahlar, Sivas Kongresi sonrası bazı gelimelerin anlaılması için elzemdir, eserin bir bölümü, Kongre sonrası gelimelere ayrılmıtır, Atatürk ün ilk muhalifleri ve anlamazlıkların gerçek sebepleri balıkları altında konu 22 Harp Tarihi Vesîkaları Dergisi, Sayı 1 24, Erkân- ı harbiye-i Umumiye, Harp Tarihi Dairesi, Ankara, (Sayı 11, vesîka no Tarih Vesikâları, Maarif Vekâleti, 1 15, yeni seri, 1.(16)ve 2 (17). Ciltler. 24 Bekir Sıtkı Baykal, Erzurum Kongresiyle ile ilgili Belgeler, Ankara 1969; Heyet-i Temsiliye Kararları, Ankara Bekir Sıtkı Baykal, Millî Mücadele de Anadolu Kadınları Müdafaa-i Vatan Cemiyeti, 2. Baskı, Atatürk Aratırma Merkezi Ankara Ulu demir, Heyet-i Temsiliye Tutanakları, 2. Baskı, TTK, Ankara Selahattin Tansel, Mondros tan Mudanya ya Kadar, Ankara, , Eserde Sivas Kongresi bahsi için bkz. C.II, s Mahmut Gololu, Erzurum Kongresi, Ankara 1968.

7 280 Bir Sivas Kongresi Bibliyografyası Denemesi irdelenir. Son kısım eklerden olumaktadır, verilen belgelerin çou orijinaldir. Trabzon Kongre delegeleri ve özellikle Millî Mücadele konularında sözlü tarihçilik ilkelerinin ustalıkla kullanıldıı bir eserdir. Yazarın dier bir kitabı, Millî Mücadelede Trabzon ve Mustafa Kemal, 29 Sakarya savaı dahil Trabzon un Millî Mücadeledeki rolünü anlatan hacmi küçük fakat özlü bir eserdir. Osmanlı devletinden Türkiye Cumhuriyetine geçi sürecinde köprü vazifesi mahallî ve Millî Kongreler vasıtasıyla salanmıtı. Cumhuriyet tarihimizin bu önemli konusu tarih yazıcılıımızda Erzurum-Sivas Kongrelerine verilen önemle doldurulmaya çalıılmıtı; yılları arasında gerçekleen Kongrelerin Devlet-ktidar ilikileri bakımından bir incelemesi Bülent Tanör 30 tarafından yapılmıtır. lhan Tekeli- Selim lkin in 31 Kurtulu Savaı sırasındaki balangıcında Uak Merkezi Heyetini inceledikleri Ege deki Sivil Direniten Kurtulu Savaına Geçerken Uak Heyet-i Merkeziyesi ve brahim Tahtakılıç Bey isimli eserde, Uak Kongresi bahsinde, Sivas Kongresinin batı Anadolu ile ilikileri hakkındaki karanlık noktaları ve Kongreye batı illerinden katılan delegeler meselesini aydınlıa çıkarması itibarîyle önemlidir. Ahmet Bedevi Kuran ın, Osmanlı mparatorluunda nkılâp Hareketleri 32, Enver Behnan apolyo nun, Kemal Atatürk ve Millî Mücadele Tarihi 33, konunun kayda deer eserleridir. Sabahattin Selek in Anadolu htilali 34 ise herkes tarafından bilinen kaynakları kullanarak yazarın Millî Mücadeleye yeni bir yorum getirmesidir. Önsözde yazar, niyetinin tarih aratırması yapmak olmadıını ancak bugünkü meselelerimize ıık tutacak ölçüde, tarihi gerçekleri aratırma amacı güttüünü belirtmektedir. Falih Rıfkı Atay ın Mustafa Kemal Mütâreke Defteri, Çankaya isimli eserleri 35, Mustafa Kemal in yakın çevresinde bulunan bir yazarın birinci dereceden tanıklıına dayanan yazılardan meydana gelmitir 29 Mahmut Gololu, Millî Mücadelede Trabzon ve Mustafa Kemal Paa, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon Bülent Tanör, Türkiye de Kongre ktidarları, 2. baskı, YKY, stanbul lhan Tekeli Selim lkin, Ege deki Sivil Direniten Kurtulu Savaına Geçerken Uak Heyet-i Merkeziyesi ve brahim Tahtakılıç Bey, TTK Basım evi, Ankara Ahmet Bedevi Kuran, Osmanlı mparatorluunda nkılâp Hareketleri ve Millî Mücadele, Baha Matbaası, stanbul Enver Behnan apolyo, Kemal Atatürk ve Millî Mücadele Tarihi, 3. baskı stanbul Sabahattin Selek, Anadolu htilali, 4.Baskı, stanbul, 1968, Sivas Kongresi, zmir in galinden Sivas Kongresine, Sivas Kongresinden TBMM ine balıklarıyla, s arasında yer almıtır. 35; Mustafa Kemal Mütâreke Defteri, Sel yayınları 1955, Çankaya, stanbul 1969.

8 Fatih M. DERVOLU 281 Tarık Zafer Tunaya nın Türkiye de Siyasî Partiler 36 isimli eseri hacimli üç cilt olarak düzenlenmitir. Birinci cilt, kinci Merutiyet döneminde balar ( ) yıllarını kapsar. kinci cilt ( ) yıllarını ele almıtır Eserin üçüncü cildi ise ttihât Terâkki Fırkasını anlatır. Osmanlı imparatorluunun son on yılında üzerinde hassasiyetle durulan konu hürriyet ortamının yaratılmasıydı, bunun açılımı cemiyet ve siyasi parti kurmak oldu. Tunaya, Balkanlardan Arap ülkelerine kadar uzanan Osmanlı corafyasında imparatorluktaki farklı milliyetlerin örgütlenmelerine de yer vermekle, I Dünya savaında uranılan aır yenilgi sonucu parçalanmanın kaynaklarını da ortaya koymutur. Ariv belgeleri ve çok zengin bir kaynakçanın kullanıldıı eser, sahasında önemli bir bavuru kitabıdır. Enver Ziya Karal ın Türk nkılâbı nın mahiyetini konu alan makalesi 37 ile Türkiye Cumhuriyeti Tarihi 38 konulu büyük çalıması zikredilmesi gereken eserlerdendir. Yusuf Hikmet Bayur un nkılâp Tarihi adlı eseri sekiz cilt, üç kısımlık hacmiyle 39, kırklı yıllarda yayınlanmasına ramen deerinden bir ey kaybetmeyen nadir eserlerdendir. Bu konuda özgün bir dier çalıma Fethi Tevetolu tarafından yapılmıtır 40. Tevetolu nun 41 Millî Mücadele Yıllarındaki Kurulular isimli eseri Millî Mücadele sırasında faaliyet gösteren, Millî Mücadele ekseninde yararlı-zararlı veya açık-gizli olarak tasnifi mümkün olan kurulular içinde Millî Mücadeleye yardımcı Karakol Tekilatı karısında yer alan Wilson Prensipleri Cemiyet, ngiliz Muhipleri Cemiyeti ve Yeilordu Cemiyeti nin faaliyetlerini ele almıtır, eser konusunda ilk aratırmalardan birisidir. Wilson Cemiyeti hakkında yeni bir çalıma ise Cengiz Sönmez Millî Mücadeleye Karı Bir Cemiyet: ngiliz Muhipleri Cemiyeti dir yine bu konuda, Mesut Aydın, Millî Mücadele Döneminde TBMM Hükümeti Tarafından stanbul da Kurulan Gizli Guruplar ve Faaliyetleri 42 isimli eserinde, Millî Mücadeleye yardımcı gizli kuruluların çalıma metotlarını ariv belgeleri ve hatıralardan 36 Bu eserin baskıları öyledir:: Tarık Zafer Tunaya, Türkiye de Siyasî Partiler, Doan Karde Yayınları, stanbul 1952; Hürriyet Vakfı Yayınları, , (2.Baskı), Türkiye de Siyasal Partiler, C.I kinci Merutiyet Dönemi, letiim Yayınları, stanbul, 1998, Türkiye de Siyasal Partiler, C.2, Mütareke Dönemi ( ), letiim Yayınları, 2. Baskı stanbul, 2003, Türkiye de Siyasal Partiler, C.3, ttihat ve Terakki Bir Çaın Bir Kuaın Bir Partinin Tarihi, 2. Baskı, letiim Yayınları, stanbul, Karal, Enver Ziya, Türk nkılâbının Mahiyeti ve Önemi, Tarih Semineri Dergisi I, stanbul Enver Ziya Karal, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, , stanbul Yusuf Hikmet Bayur, nkılâp Tarihi, Türk nkılabı Tarihi, C I, stanbul 1940, C. II, kısım I, Ankara 1943; C.II, kısım II, Ankara 1943; C.II, kısım, III, Ankara Fethi Tevetolu, Türkiye de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler ( ), Ankara Fethi Tevetolu, Millî Mücadele Yıllarındaki Kurulular, TTK, Ankara, Mesut Aydın, Millî Mücadele Döneminde TBMM Hükümeti Tarafından stanbul da Kurulan Gizli Guruplar ve Faaliyetleri, Boaziçi Yayınları, stanbul 1992.

9 282 Bir Sivas Kongresi Bibliyografyası Denemesi istifade ile aydınlatmıtır. stiklâl Savaı sırasında, tilaf devletlerinden ngilizler, istihbarat servisleri vasıtasıyla, Mütâreke yıllarından itibaren Türkiye de youn bir faaliyete girimilerdir. stihbarat servisi, Türk asıllı ngiliz, Fransız vatandaları, yabancı muhipleri bata olmak üzere, gayri Müslim, gayri Türk ve Millî Mücadeleye muhalif her türlü unsurdan istifade ederek oluturduu istihbarat aı yoluyla Mütâreke yıllarından balayarak-lozan Konferansına kadar geçen süreçte Türkiye nin iç ve dı siyasetinde etkisini hissettirmitir. Salâhi R. Sonyel, Kurtulu Savaı Günlerinde ngiliz stihbarat Servisinin Türkiyede ki Çalımaları 43 isimli eseri ngiliz arivlerinde yıllarca süren bir çalımanın mahsulüdür, belirtilen zaman dilimi içinde gelien birçok olayın arka planını aydınlatması bakımından önemlidir. Tevfik Bıyıklıolu, Mondros Mütârekesinin imzasıyla TBMM sinin açılması arasında geçen bir buçuk yıllık sürenin Millî Mücadele tarihindeki önemine deindii eserinde, Gotthard Jaeschke in Türk stiklâl Mücadelesi incelemesi hakkında da mülâhazalarda bulunur 44. Tevfik Çavdar eserinde 45 Millî Mücadelenin balangıcında, Anadolu nun içinde bulunduu sosyoekomik durumun bir analizini yapar. Vedat Eldem, ise Harp ve Mütâreke Yıllarında Osmanlı mpatorluunun Ekonomisi isimli eserinde. Harp ve Mütâreke yılları Osmanlı devleti ekonomik durumunu ele almıtır. Dönemle ilgili aratırma eserlerinin azlıı her iki çalımanın da kıymetini artırmaktadır 46. Amasya Toplantısında bir Kongre toplanması kararıyla Millî Mücadelenin önemli ehirleri arasına giren Sivas Vilâyetinin yıllarındaki hali hakkında, Kamil Erdeha nın Millî Mücadele Sırasında Vilâyetler ve Valileri 47 konulu eserinden istifade edilebilir. Erdeha, Millî Mücadelede önemi artan Sivas dahil on be vilâyet ve valileri hakkında verdii bilgilerle okuyucunun ülkenin geneli hakkında mukayeseli bilgi sahibi olmasını salar. Alptekin Müderrisolu Kurtulu Savaının Malî Kaynakları isimli eseriyle 48 savaın mali bir portresini çizmitir; yazarın Sivas Kongresi bahsinde verdii bilgiler, Mazhar Müfit Kansu, Vehbi Cem 43 Salâhi R. Sonyel, Kurtulu Savaı Günlerinde ngiliz stihbarat Servisinin Türkiyede ki Çalımaları, TTK, Ankara Tevfik Bıyıklıolu, Atatürk Anadolu da, Ankara, Tevfik Çavdar, Millî Mücadeleye Balarken Sayılarla Durum ve Genel Görünüm I II, stanbul, Mayıs Vedat Eldem, Harp ve Mütâreke Yıllarında Osmanlı mpatorluunun Ekonomisi, TTK, Ankara Kamil Erdeha, Millî Mücadelede Vilâyetler ve Valiler, stanbul 1975, Yazar çalımasında Erzurum, Sivas, Mamüretülaziz (Elazı), Diyarbakır, Bitlis, Van, Trabzon Kastamonu,, Ankara, Konya, Adana, Bursa, Aydın, Edirne gibi Millî Mücadelede ön plana çıkmı illerimiz ve valilerini konu almaktadır 48 Alptekin Müderrisolu, Kurtulu Savaının Malî Kaynakları, Ankara 1990.

10 Fatih M. DERVOLU 283 Akun un anlattıklarıyla sınırlıdır. Müderrisolu, Akun dan naklen Sivas ileri gelenlerinden sadece ekerolu smail Beyin delegelerden 28 kiiyi 32 gün evinde misafir ettiini ifade ederken aynı sahifede Kongre heyetinin çektii para sıkıntısından bakkala manava borçlandıklarından bahsetmektedir 49. Kongreye katılan delege sayısı konusunda bir mutabakat olmamakla beraber Mustafa Kemal ve yakınları dahil toplam sayının 33 kii civarında olduu varsayıldıında ehirden sadece bir kiinin misafirperverlii bile temsilcilerin artları hakkında bir fikir verebilir. ehir erafı, Kongre öncesinde muhtemelen askerî ve mülkî erkânın önderliinde bir araya gelerek misafirlerin ihtiyaçlarını aralarında salma usulü toplamıtır 50. Sivas Kongresi sırasında stanbul hükümetince Kongre çalımalarını engellemekle görevlendirilen Elazı valisi Ali Galip, ngiliz Binbaı Noel ve Kürt ibirlikçilerinin bölgedeki faaliyetleri hakkında belgeler için Deniz Bilgen in makalesine 51 ve M. Kemal Öke, ngiltere nin Güneydou Siyaseti ve Binbaı Noel in Faaliyetleri ( ), M. Kemal Öke, Belgelerle Türk ngiliz likilerinde Musul ve Kürdüstan Sorunu ( ) isimli eserlerine, Milli Mücadelede toplumsal ve siyasal güçlerin tavrı hakkında Dou, Ergil, Millî Mücadelenin Sosyal Tarihi, isimli aratırma eseri, Cemil Paazade Ekrem, Muhtasar Hayatım, isimli hatıra türü kitapları 52 zikretmeden geçmek mümkün deildir. Sivas Kongresi esnasında, muhaliflerin, Millî Mücadele önderleri hakkındaki en büyük ithamı onların ttihât Terâkki Partisi taraftarı oldukları hakkındaydı. Millî Mücadele önderleri için, ttihatçı olmadıklarını ispat etmek adetâ mükellefiyetti. ttihât Terâkki Partisi, eylemleri, mensuplarıyla bir ekilde Millî Mücadelenin gündeminden dümüyordu. Bu konuda bavurulması 49 Y.a.g.e, s Mustafa Kemal Erzurum Kongresi ne katılmak üzere Sivas tan ayrılmadan önce Vali vekili Kadı Hasbi Efendiye kapalı bir zarf içinde ilettii talimatlarını Ulu Camide toplanan Sivas halkına açıklaması üzerine halk arasından seçtii 25 kiilik bir heyeti Kongre hazırlıklarının yürütmekle görevlendirmiti. Vehbi Cem Akun, Sivas Kongresi, 2. Baskı, stanbul 1963, s.57. Anlatan: Kangal Aası Hacı Beyin torunu Turan Kangal, Kangal, Kongre öncesi, Sivas ın ileri gelenleriyle bir toplantı yapılarak görev taksimi olduunu, toplanacak kongrede, iae ve ibate meselelerinin salma usulü ile halledilmesinin kararlatırıldıını ifade etmitir. Kangal ın anlattıkları yukarıdaki bilgiyi teyit etmektedir. 51 Nakleden Bilgen, Deniz, Millî Mücadele Aamasında Amerikalı Gazeteci L.E.Browne in Türkiye zlenimleri- Sivas Kongresine Katılması, Sivas Kongresi I. Uluslararası Sempozyumu 2-4 Eylül 2002, Haz, Celil Öz vd, Siskav y, 2002, Sivas Bu konudaki Atase belgeleri bkz; D(7)14, KI.325, F arası; -(7) 14, kı.325, F M. Kemal Öke, ngiltere nin Güneydou Siyaseti ve Binbaı Noel in Faaliyetleri ( ) stanbul 1988.;M. Kemal Öke, Belgelerle Türk ngiliz likilerinde Musul ve Kürdüstan Sorunu ( ) Ankara Cemil Paazade Ekrem, Muhtasar Hayatım, Ankara 1992., Dou, Ergil, Millî Mücadelenin Sosyal Tarihi, Ankara 1981.

11 284 Bir Sivas Kongresi Bibliyografyası Denemesi gereken balıca eserler, Sami Sabit Karaman ın 53 stiklâl Mücadelesi ve Enver Paa isimli eseri, Kazım Karabekir in 54 stiklâl Harbimizde Enver Paa ve ttihât Terâkki Erkânı dır. Konuyla ilgili etraflı bir aratırma Erik Jan Zürcher tarafından 55 Millî Mücadelede ttihatçılık ismiyle yayınlanmıtır. Monografiler Vehbi Cem Akun un konuyla ilgili Sivas Kongresi adlı çalıması mahallî eserler içinde ilk göze çarpandır 56. Akun un eserini vazgeçilmez kılan hususîyeti, Nutuk dan balayarak önemli kaynakların aaı yukarı tamamını çalımasında kullanmakla kalmayıp 57 sözlü tarihçilik usullerine bavurmasıdır. Yazar, eserini hazırladıı yıllarda hadiselere tanıklık etmi kiilerle, yüz yüze iliki kurmu, sözlü tarihçilik metotlarını kullanmıtır. Rasim Baara, yazara yardımcı olanların baında gelmekteyse de kendi ifadesiyle o günü yaayan hemehrilerinden bazılarına müteaddit defalar müracaat etmesine ramen sadra ifa bir cevap alamamı 58 bildiklerini ondan esirgemilerdir. 59. Akun karılatıı bütün güçlüklere ramen Sivaslılar arasında kendisine yardımcı olan telgraf memuru Rıfat Akman ve Erzurum Kongresine katılan Sivas murahhaslarından Fazlullah Moral ve Kongre delegelerini aırlayan ekerolu smail gibi mahallî tanıkların ahadetini temine muvaffak olmutur, eserinin ilk baskısından önce bilgisine bavurduu Rauf Orbay dan 60 cevap alamadıını belirtir Eser bu özelliiyle konuyla 53 Sami Sabit Karaman, stiklâl Mücadelesi ve Enver Paa, zmit Kazım Karabekir, stiklâl Harbimizde Enver Paa ve ttihât Terâkki Erkânı, stanbul Erik Jan Zürcher, Millî Mücadelede ttihatçılık, letiim, çev, Nuzhet Saliholu, stanbul Vehbi Cem Akun, Sivas Kongresi, II. Baskı, nkılâp ve Aka, Yayınları, stanbul, Kazım Karabekir, stiklâl Harbimizin Esasları, Ali Fuat Cebesoy, Millî Mücadele Hatıraları, Mehmet Arif, Anadolu Hatıraları, Afet nan, Atatürk ten Hatıralar, Vali Reit Paanın Hatıraları, Mazhar Müfid Kansu, Son Telgraf Gazetesinde Yayınlanan Hatıraları, brahim Süreyya Yiit, Çardak Boazında Bir Gece adlı 10 Kasım 1954 yılında Dünya gazetesinde yayınlanan tefrikası gibi çalımalar. 58 Sivas Kongresi hatıralarının tazeliini koruduu yıllarda (1940 lı yıllar) yazar sözlü tarihçiliin zorluklarından söz etmektedir.1970 li yıllarda aynı zorlukların geçerli olduunu bizzat müahede ettiimi belirtmek isterim. Sivas Kongresi konusunda Akun dan sonra tarih aratırmacılarının sözlü tarihçilik metotlarıyla konuya ekleyebildikleri fazla bir ey olduu söylenemez 59 A.g.e, s, Rauf Orbay, bu konuda Akun un kendisinden yardım talebine verdii cevapta yazılarınızla benim bildiklerim arasında mühim ayrılıklar vardır. Fakat bugün bunları yazmak zamanı deildir. (...) Arzunuzu yerine getiremediimden müteessirim demektedir. Eserin ikinci baskısını hazırlarken de müracaat ettii Rauf Orbay dan hiç olmazsa Ali Fuat Cebesoy un kendisi hakkındaki hatıralarına ilâve edecek bir eyleri

12 Fatih M. DERVOLU 285 ilgili dier aratırmalara kaynaklık eder. Sivas Kongresi günlerinde Mustafa Kemal in hizmetine bakan Sivas Lisesi idarî memuru Baki Dervi Devirmi in 61 bir gazetede yayınlanan hatıraları yalılıından dolayı Akun un ifahen istifade edemedii mahallî tanıklıklardan birisidir. Millî Mücadeleyle ilgili eserler arasında ilk zikredilmesi gerekenlerden birisi Tayyip Gökbilgine ait Millî Mücadele Balarken (C.I.II) isimli eserdir 62.. Eser, Meclis-i Vükelâ Mazbataları nın 1335 (1919) yılı kayıtlarını stanbul basınını 63 ve kısmen de hatıralardan istifade edilerek hazırlanmıtır. Eser, Sivas Kongresi esnasında, Saray çevresi ve hükümetlerin siyasî tavrını ilk elden kaynakları kullanarak gözler önüne sermitir. Kanaatimce, bu çalıma Sivas Kongresinin ilmi usullerle yazılmı en önemli kaynaklarından birisi olarak kabul edilebilir. Mahmut Gololu nun Sivas Kongresi, 64 isimli aratırma eseri Sivas Kongresi konusunda Nutuk ta ekillenen resmi kabulün dıındaki kaynakları deerlendirmeye almıtır. Kongre sonrası gelimelere bir bölüm halinde yer vermi, Trabzon ilindeki muhalefeti incelemitir. Kitabın ekler kısmında ise dönemin önemli bazı belgelerinden kısımlar yayınlayarak 65 aratırmasının deerini artırmıtır. Kemal Arıburnu nun çalıması isminden de anlaılacaı gibi 66 Sivas Kongresi, Samsundan Ankara ya Kadar Olaylar ve Anılarla, olaylar ve anıların bir derlemesidir. Sivas Valilii ve C Ü, Atatürk lke ve nkılâpları Tarihi Uygulama Merkezinin Sivas Kongresi hakkında yayınladıı risale olup olmadıı konusundaki sorusunu da sükût ile geçitirecektir. Vehbi Cem Akun, Sivas Kongresi, II. baskı s Baki Dervi Devirmi ( ), Kongre Hatıraları, Ulus, 19-XI (Bu kayıt çeitli kaynaklarda zikredilmesine ramen ben ulaamadım) 62 Tayyip Gökbilgin, Millî Mücadele Balarken, C, I-II, Ankara, Nakleden, Tayyip Gökbilgin Millî Mücadele Balarken; kdam Gazetesi, Eylül 1335; Terin-i evvel 1335, , Terin-î Sanî 1335; Peyam Terin-i evvel zzet Öztoprak a.g.e, s.xv 63 zzet Öztoprak a.g.e, s.xvi 64 Mahmut Gololu, Sivas Kongresi, Banur Matbaası, Ankara Gümühaneli Zeki Kadırbeyolu nun yayınlanmamı hatıralarından ekte sunduu bir kısım buna misaldir. 66 Kemal Arıburnu, Sivas Kongresi, Samsundan Ankara ya Kadar Olaylar ve Anılarla, Aratırma Merkezi Yay, Ankara 1997.

13 286 Bir Sivas Kongresi Bibliyografyası Denemesi nevinden bazı çalımalardan söz edilebilir 67, yine mahallî çalımalar arasında zikredilebilecek bir çalıma Hikmet Denizli ye aittir 68. Kronolojiler Kurtulu Savaı kronolojisi alanında Gotthard. Jaeschke, Kurtulu Savaı Kronolojisi adlı eser, yazarın ngiliz arivlerinin ve 1922 yılları arasındaki belgelerini ayrıca adı geçen tarihler arası dönemin, gazete mecmua arivini Ankara, stanbul kütüphanelerinde ve Londra da British Museum un süreli yayın kataloglarında karılıklı olarak tetkik etmesi eserinin önemini artırmaktadır 69. Zeki Sarıhan ın Kurtulu Savaı Günlüü 70 isimli, tamamı dört ciltten ibaret olan eser, Mondros Mütârekesinden Sakarya-Lozan a kadar uzanan devri konu alır. ngiliz, Fransız ve Yunan kaynaklarından istifade etmitir. Kurutulu savaı sırasında stanbul ve Anadolu basınına yer verilmi, yabancı ülkeler özellikle Arap, slam dünyası yayın organlarına ise yer verilememitir. Dı Politika le lgili Eserler Haricî siyaset alanında eser verenlerden Yusuf Hikmet Bayur/un çalımaları Türklüün Acun ve Siyasası Üzerindeki Etkileri, Yeni Türkiye Devletinin Haricî Siyaseti, isimli eserleridir 71. Salahi R Sonyel in Türk Kurtulu Savaı ve Dı Politika, isimli iki ciltlik eseri 72 Mondros Mütârekesinden- Lozan anlamasına kadar Kurtulu Savaı boyunca dı ilikilerin tamamını konu almıtır. Eserin birinci cildinde Sivas Kongre sini dı ilikiler itibariyle ayrı balık altında incelemitir 73. M. Gönlübol, C. Sar, Atatürk ve Türkiye nin Dı Politikası isimli eser yılları arasını konu alan Türk dı politikasının genel bir deerlendirmesidir. 74 Abdülahat Akin in Atatürk ün Dı Politika lkeleri ve Diplomasisi 75 isimli eseri ise Millî Mücadelede izlenen dı politika hakkında önemli bir aratırmadır. B. Hatıralar Millî Mücadelenin arka planını kavrayabilmek için, hatıra bahsinde Osmanlı nın son dönem devlet adamlarının yazdıklarıyla 67 Atatürk Sivas ta, Sivas, 1982; Sivas; 4 Eylül ve Atatürk, CÜ Atatürk lke ve nkılâpları Aratırma Uygulama Merkezi. Yayınları, Sivas 1996; Hatıralar ve Fotoraflarla Atatürk Sivas ta, Hz Vahap Sümbülolu vd, Siskav yayınları, 2002 Sivas 68 Hikmet Denizli, Sivas Kongresi, Delegeleri ve Heyet-i Temsiliye Üyeleri, Ankara G Jaeschke, Kurtulu Savaı Kronolojisi, TTK, Ankara Zeki Sarıhan, Kurtulu Savaı Günlüü (Açıklamalı Kronoloji), 4 C, TTK Yayınları, Ankara Yusuf Hikmet Bayur, Türklüün Acun ve Siyasası Üzerindeki Etkileri, Ankara 1974; Yeni Türkiye Devletinin Haricî Siyaseti, Burhanettin Matbaası, stanbul Salahi R Sonyel, Türk Kurtulu Savaı ve Dı Politika, 2.baskı TTK Ankara Y.a.g.e, s.c.i, s.122.vd 74 Mehmet Gönlübol, C. Sar, Atatürk ve Türkiye nin Dı Politikası, Ankara Abdülahat Akin, Atatürk ün Dı Politika lkeleri ve Diplomasisi, TTK, Ankara 1991.

14 Fatih M. DERVOLU 287 balamakta fayda vardır. Halil Paanın, ttihât Terâkki den Cumhuriyet e Bitmeyen Sava 76 ismiyle yayınlanan hatıraları, II. Merutiyet, Mütâreke stanbul u, Bekiraa bölüü oradan Anadolu (Sivas) ve Rusya hatıralarını anlatır. ttihât Terâkki nin askerî kanat ileri gelenlerinden olan Paa aynı zamanda Enver Paanın amcasıdır. Eser, genel malûmat ile Mustafa Kemal-Enver Paa ttihât Terâkki ilikileri hakkında özel bilgileri de taımaktadır. Afet nan ın, 77 Atatürk Hakkındaki Hatıralar ve Belgeler Milli mücadelenin Mustafa Kemal in yakın çevresinden ve sava alanından gözlemlere dayanan eserlerdir. Ali Fuat Cebesoy, Kuvayi Milliyenin çyüzü 78 isimli eserinde üçüncü ve dördüncü bölümleri Erzurum Kongresinden Sivas Kongresine Sivas Kongresinden TBMM sinin açılmasına kadar balıklarını taır. Nutuktaki söylemi teyit ve komutası altındaki bölgeyle ilgili detayları ifade etmektedir. Cebesoy un Atatürk hakkında bir eseri de Sınıf Arkadaım Atatürk ismini taır. Okul ve genç subaylık hatıralarının anlatıldıı eserde hakim olan dostluk hayranlık ifadeleridir Cevad Dursunolu, Millî Mücadelede Erzurum isimli eserinde, Millî Mücadele yıllarında, Erzurumluların millî direni göstermekteki gayretlerini stanbul dan itibaren kaleme almıtır. Dursunolu nun hatıraları, Erzurum da Millî Mücadelenin sivil inisiyatifinin varlıını gözler önüne serer. Yazar, Erzurum a gelen yabancı heyetlerle münasebetler, Kazım Karabekir, Mustafa Kemal, Erzurum ehri hakkında bilgi vermekle yetinmez deerlendirmelerde de bulunur. Erzurum a gelen bulunan Mütâreke gözlemcisi ngiliz Yarbay Alfred Rawlinson un Adventures Inthe Near East ( isimli hatıratından ilgili kısımları tercüme ettirerek kitabına eklemekle, eserini zenginletirmitir 80. Mustafa Kemal, Samsun a ayak bastıında Sivas valilii vekâleten Hasbi Kadı 81 tarafından yürütülmektedir. Mustafa Kemal, Havza dan Amasya ya hareket ettiinde yeni tayin edilen vali Reit 76 Halil Paa, ttihât Terâkki den Cumhuriyet e Bitmeyen Sava, Haz. Taylan Sorgun, Kamer yayınları, II. Baskı, stanbul Afet nan, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, Ankara Ali Fuat Cebesoy, Millî Mücadele Hatıraları, stanbul, 1953; Kuva- yi Milliyenin çyüzü, haz., Osman Selim Kocahasanolu, stanbul 2002; Moskova Hatıraları, stanbul 1955.; Siyası Hatıralar, C..I-II, stanbul, Alfred Rawlinson, Adventures In The Near East ( ), Newyork Cevad Dursunolu, Millî Mücadelede Erzurum, Ankara, Dursunolu, kitabında (s102) Sivas Kongresi yazarı Vehbi Cem Akun u, Erzurum Kongresi riyasetiyle ilgili bir konuda uyarmaktadır. 81 Hasbi Kadı hakkında bkz; ehidolu, Süreyya, Kadı Hasbi Efendi Atatürk Aratırma Merkezi Dergisi, c.x, S. 28, Mart 1998, s,

15 288 Bir Sivas Kongresi Bibliyografyası Denemesi Paa, Haziran 1919 da Hasbi Kadı dan valilik görevini devralacaktır Sivas askerî yönetim itibariyle 3. Kolordunun merkezi konumundadır ve kolorduya balı iki tümenden biri, 5. Kafkas tümeni Amasya da dieri 15. Tümen Samsun dadır. Kolordu komutanlıına önce Albay Refet Bele, bilahâre Albay Selahattin Bey 83 atanmıtır. Sivas Kongresi esnasında valilik makamında bulunan Reit Paa Mart 1924 tarihini kapsayan hatıralarını yayınlamıtır 84. Vali Reit Paa, 11 Haziran 1919 tarihinde Sivas Valilii görevine balamıtır. Hatıraları, Millî Mücadelenin balangıcından Sivas Kongresine ve Ankara da Birinci Büyük Millet Meclisinin açılıına kadar olan süreyi kapsamakla Sivas Kongresinin birincil kaynaklarından birisidir. 21 Haziran 1919 tarihinde Amasya Tamimi nin yayınlandıı göz önüne alınırsa yeni valilinin sıcak gelimeler arasındaki hâli daha iyi deerlendirilebilir. Reit Paa hatıralarında vilâyetin içinde bulunduu politik çelikiyi ana hatlarıyla sergilerken devlet-i aliyyenin dütüü durumla ilgili olarak Osmanlı münevverinin geçirdii tereddütleri hatıralarına yansıtmıtır. Mütereddit bir hava içinde balayan Vali ve Mustafa Kemal ilikisi Millî Mücadelenin seyri belli olduktan sonra kaleme alınan hatıratta, adetâ Mustafa Kemal in öngördüklerini yerine getiren bir vali portresine dönüür. Kendisini, Millî Mücadele ile ilgili hızlı gelimelerin ortasında bulan valinin Hatıratı sözü edilen bilgilerin ııında ihtiyatla ele alınmalıdır. Eserde, mahallî Kuvayi millicilere özel önem atfetmesi, eraftan tilaf Hürriyet Fırkası taraftartarları hakkındaki aırıya kaçan deerlendirmeleri siyasî durumun naziklii ile izah edilebilir. Mevcut tarihi kaynakları deerlendirmeye tabî tutmadan önce devrin tarihine tanıklık etmi kiilerin belirlenmesinde fayda vardır. Mustafa Kemal le birlikte Samsun a çıkan silah arkadaları 85 (on sekiz kii) Millî Mücadelenin ilk tanıkları oldu. Onlara sırasıyla Amasya, Erzurum ve Sivas taki tarihi olaylara müdahil olan mahallî idareci, asker ve erafı ilâve edebiliriz. Ülkemizde önemli görevlerde bulunan insanların hatıralarını yazması gelenei pek yerleik olmamakla beraber istisnaları da vardır. 82 Vali Reit Paa ve Millî Mücadelede hizmet eden devlet adamları hakkında daha geni bilgi için bkz; Mehmet Aldan, Ulusal Kurtuluumuzda Atatürk Yolundaki Yöneticiler, Atatürk Aratırma Merkezi Yay, Ankara, Selahattin Bey (Köseolu) nun Sivas Kongresi hakkında 1919 Sivas Kongresi ve Netayici isimli yayınlanmammı notları (Feridun Ergin özel arivi, ulamak mümkün olmadı. ) 84 Vali Reit Paanın Hatıraları, Nereden, Cevdet R. Yularkıran, Muallim Ahmet Halit Kitabevi, stanbul, 1939; Hatıralar (Sivas Valisi Reit Paanın Hatıraları), II. Baskı, Sivas li Sanat, Kültür ve Aratırma Vakfı (Siskav) yay, Sivas, Fethi Teveteolu, Atatürk le Samsun a Çıkanlar, Ankara 1971.

16 Fatih M. DERVOLU 289 Rauf Orbay ın hatıraları Cehennem Deirmeni Siyasî Hatıralarım ismiyle iki cilt halinde yayınlanmıtır 86. 0rbay, 1914 yılında ngiltere ye ısmarlanan Sultan Osman Gemisi ni teslim almaya gittii Londra hatıralarıyla kitabına balar. Sivas Kongresi hakkındaki yazdıkları, iki teferruat haricînde bilinen eylerdir. Eserinde, farklı malûmattan birincisi, Amerikalı General Harbord Heyetinin, Amerikan hükümetine sunduu raporun, Orbay ın Meclisi Mebûsan üyesi bulunduu sırada bizzat Harbord ın kendisinden temin ettii sureti, dieri ise Sivas ta, mahallî önderlerden Halis Turgut la kendisi ve Mustafa Kemal arasındaki mülâkattır. Eser bütünüyle ele alındıında, Millî Mücadelenin deiik safhalarını tarihi bütünlüü içinde inceleyen temel kaynaklardan birisi olma özelliine sahiptir. Mücadelenin dier tanıklarının Nutuk formatındaki deerlendirmelerinden farklı yorumlarıyla ayrılır. Yunus Nadi, Mustafa Kemal Paa Samsun da ve, Ali Galip Hadisesi isimli eserlerinde konulara ıık tutar 87 Mustafa Kemal in yakın çevresinden usta bir gazetecinin izlenimleri olarak dönem hakkında önemli ip uçları verir. Kılıç Ali nin Hatıraları Kılıç Ali Hatıralarını Anlatıyor ve Atatürk ün Sırdaı Kılıç Ali isimleriyle iki deiik yayınevi tarafından basılan eser, hatıra sahibinin bizzat yaadıı stiklâl Mahkemeleri hakimlii benzeri hatıralarıyla 88 Cumhuriyet tarihinin farklı yönlerine ıık tutmaktadır. Atatürk ün Anıları ( ), Falif Rıfkı Atay ın Mahmut Soydan ile birlikte kaleme aldıı Hakimiyet-i Milliye gazetesinde yayınlanmak üzere anlattıklarını kapsar 89. Halide Edib Türkün Atele mtihanı nda konuyla ilgili hiçbir kaynakta ismi geçmeyen Halis Turgut a dair, u deerlendirmede bulunur, 90 Sivas ın Milli harekete balılıı çok büyüktü. Burada kendisini tehlikeye atarak, temsilcileri tutanlar arasında en önemli kiilerden biri Halis Turgut beydir 91. Mustafa Kemal Paa Samsun a çıktıında Karargâhında yer alan silah arkadalarının bir kısmı Cumhuriyet döneminde de önemli 86 Rauf Orbay, Cehennem Deirmeni- Siyasî Hatıralarım, C. I-II, Emre yay, stanbul 1993., Rauf Orbay ın Hatıralarının ilk yayınlanıı, Yakın Tarihimiz, C.I-IV, stanbul , S Yunus Nadi, Ali Galip Hadisesi, Sel yayınları, stanbul 1955, Mustafa Kemal Paa Samsun da, Sel yayınları, stanbul Kılıç Ali Hatıralarını Anlatıyor, Sel yayınları, stanbul 1955, Atatürk ün Sırdaı Kılıç Ali nin Hatıraları, Derleyen Hulusi Turgut, Bankası Kültür Yayınları, stanbul Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Atatürk ün Anıları ( ), Anlatan Gazi Mustafa Kemal, yazan Falih Rıfkı Atay, Mahmut Soydan, Bilgi yayınları, stanbul 1982; dier baskısı, Falih Rıfkı Atay, Atatürk ün Bana Anlattıkları, Sel yayınları, stanbul Halide Edib Adıvar, Türk ün Atele mtihanı, Atlas Kitabevi, stanbul 1992, s Halis Turgut, Sivas ın köklü bir ailesindendir. Sivas ı TBMM de temsil etmi 1926 zmir suikastı davasında idama mahkûm edilerek idam cezası verilmitir. Mustafa Kemal Paaya suikastla ilgisi olmadıı halde hür düünceli bir adam olması hayatına mal olmutur. Y,a,g,e, s.45

17 290 Bir Sivas Kongresi Bibliyografyası Denemesi görevlerde bulunmu, hatıralarını neretmiti. Atatürk le birlikte Samsun a çıkanlar, konusunda detaylı bir çalıma Atatürk le Samsuna Çıkanlar, isimli eserle, Fethi Tevetolu tarafından yapılmıtır. 92 Tevetolu, bu kiiler hakkındaki aratırmalarının Türk Kültürü Dergisi nde önce makaleler halinde yayınlamı sonra bir kitapta toplamıtır. Bunlardan birisi (Ayıcı) Mehmet Arif Beydir 93. Arif Bey, Anadolu nkılabı, Millî Mücadele Anıları ( ), isimli hatıralarında, ülkenin siyasî ahvaliyle ilgili bir durum deerlendirmesinde bulunur. Hatıraları arasında Sivas Kongresine ayırdıı kısım kısıtlı olup Millî Mücadelenin dier bahisleri üzerine younlamıtır. Bu heyetten dier bir hatıra sahibi Hüsrev Gerede dir 94. Hüsrev Gerede nin Anıları Kurtulu Savaı, Atatürk ve Devrimler 19 Mayıs Kasım1919, ismiyle yayınlanan eserinde, hâdiseler günlük tarzında kaydedilmitir. Mustafa Kemal ve arkadalarının Erzurum Kongresi öncesi, Sivas Kongresi sonrası, Sivas ta bulundukları süre içinde gelien iç ve dı olaylar hakkında günlük mâlumat vermekte yorumlarda bulunmaktadır. Mustafa Kemal ve arkadalarına Erzurum da katılan eski Bitlis valisi Mazhar Müfid Kansu nun 95, Erzurum dan Ölümüne Kadar Atatürk le Beraber isimli eserinde ise Kongre öncesi ve sonrasında Sivas ta cereyan eden hadiseler hakkındaki görülerini ayrıntılarıyla kaleme alınmı, yazar, Mustafa Kemal ve arkadalarının halet-i ruhiyyesini eserine yansıtmıtır. Mustafa Kemal Paa tarafından kongre hazırlıkları için görevlendirilen Albay brahim Tali Öngören ve eski meclis-i Mebûsan üyesi Rasim Baara ise bu hazırlıkların önde gelen kiileri oldukları halde hatıralarına henüz tesadüf edilmemitir. Haklarındaki ilk bilgi Reit Akif Paanın hatıralarında, onların Sivas halkını Millî Mücadele konusunda aydınlatmak ve ehri Kongreye hazırlamak için gösterdikleri çabaya dair ifadelerden anlaılmaktadır. Cumhuriyet döneminde de TBMM üyesi olan Baara, Vehbi Cem Akun un Sivas Kongresi adlı eserinde bilgisine bavurduu kaynak kiilerden birisidir. Mustafa Kemal Paanın Karargâh erkânından brahim Süreyya Bey in (Yiit) Erzurum dan Sivas a gelirken Çardak Boazında geçirdikleri gece hakkında yazdıkları Çardak Boazında Bir Gece 96, Necip Ali Bey in yazısı Fethi Tevetolu, Atatürk le Samsuna Çıkanlar, Kültür Turizm Bakanlıı Yayınları, Ankara Miralay Ayıcı Mehmet Arif Bey, Haz. Bülent Demirba, Anadolu nkılabı, Millî Mücadele Anıları ( ), stanbul Hüsrev Gerede, Haz. Sami Önal, Hüsrev Gerede nin Anıları ( Kurtulu Savaı, Atatürk ve Devrimler (19 Mayıs Kasım1938), 3. Baskı, stanbul Aralık, Mazhar Müfit Kansu, Erzurum dan Ölümüne Kadar Atatürk le Beraber, C.I. II, 3.baskı, Ankara, brahim Süreyya Bey (Yiit) Çardak Boazında Bir Gece, Dünya Gazetesi, 10 Kasım Necip Ali Bey, (Küçükaka), Ulus,

18 Fatih M. DERVOLU 291 Sivas Kongresi, Kayseri delegelerinden Ahmet Hilmi Bey in Kendi Kitabım ( ) Hatıralarım, isimli eseri belirtilen tarihlerdeki siyasî-içtimai birçok olayı aydınlattıı gibi yazarının yılları arasında Sivas Valilii görevini yürüten Muammer Bey ile beraber sırasıyla Mektupçu, Kangal, Suehri, ebinkarahisar kazalarında Mutasarrıflık görevlerini yürütmesi, 4 Eylül Sivas Kongresine Kayseri delegesi olarak katılması hatıralarının önemini artırmaktadır 98. ükrü Elçin in 99 Hacı Dervi ten Duyduklarım isimli yazısı, Dervi Devirmi in, bir gazetede tefrika edilen Kongre günlerinden hatırladıklarını muhtevî 100 tefrikada bu cümleden sayılabilir. C. Atatürk Biyografileri Mustafa Kemal biyografisi alanında evket Süreyya Aydemir Tek Adam, Mustafa Kemal, , isimli üç ciltlik eseri Mustafa Kemal Atatürk ün doumundan ölümüne uzanan süreyi ele alan kapsamlı bir çalımadır. Aydemir özel arivlerden istifade fırsatı bulduu gibi bilgi sahibi birçok kiiyle görüme imkânını bulmutur 101. Lord Kinross un da Atatürk Bir Milletin Yeniden Uyanıı, isimli eserinde, Aydemir le aynı yolu izledii, 102. o zamanlar henüz sa olan Millî Mücadele önderi bir çok kiiyle görüüp yakından tanıtıı, gerek Atatürk gerekse yakın çevresindeki kii ve olayları tahlilindeki derinlikten anlaılmaktadır. Amerikan diplomatı Josep C.Grew in, Atatürk ve Yeni Türkiye eseri, Türkiye Cumhuriyetinin ABD Büyükelçisi olarak yılları arasında bulunduu Ankara daki gözlemlerini aktardıı, siyasî hatıralar yanında, yazarın sosyal ve kültürel bakı açısını da yansıtır 103. Arnold Toynbee nin, zmir Uluslarası Koleji tarih hocası Kennet P. Kirkwood ile beraber yayınladıı Türkiye mparatorluktan Cumhuriyete Geçi Serüveni isimli eser, 104 mparatorluktan Cumhuriyete geçi sürecini inceleyen makalelerden olumaktadır. Tarih alanındaki dier çalımalarıyla dikkat çeken Toynbe nin eseri 98 Ahmet Hilmi Bey, (Kalaç), Kendi Kitabım ( ) Hatıralarım, stanbul Kayseri delegesi olarak Sivas a gitmek üzere yola çıktıı kamyonun arızalanması nedeniyle ancak Kongre sona erdikten sonra Sivas a intikal edebilmitir. 99 ükrü Elçin, Hikayeden Hatıraya, Akça yay, Ankara tarihsiz, s Dervi Devirmi, Sivas Kongresi Hatıraları, Yeni Sabah Gazetesi, 10 Kasım evket Süreyya Aydemir, Tek Adam, Mustafa Kemal, , C. II Remzi Kitabevi, II, baskı stanbul Lord Kinross, Atatürk Bir Milletin Yeniden Uyanıı, çev, A. Tezel, Sander yay, stanbul Joseph C.Grew, Atatürk ve Yeni Türkiye, Gündogan Yayınları, Çev, Gülen Ulutekin, Kamil Yücerol, stanbul Arnold, Toynbee j P. Kenneth Kirkwood, Türkiye mparatorluktan Cumhuriyete Geçi Serüveni, Çev, Hülya Karaca, Birey yayınları, stanbul

19 292 Bir Sivas Kongresi Bibliyografyası Denemesi bu sahada önemli çalımalardandır. Andrew Mango, Atatürk, Modern Türkiye nin Douu,, 105 isimli eserde, Atatürk ün ahsından yola çıkarak yeni Türk Devletinin tahlili yapıldıı son aratırmalardan birisidir. Erzurum Sivas Kongresi bahisleri kitapta geni ekilde yer almaktadır 106. Paul Dumont, Çada Türkiye nin Douu, 107 Mahmut Esat Bozkurt un 108 Atatürk htilali isimli eseri ise Cumhuriyetin felsefi ve hukuki temellerini konu edinen bir çalımadır. Falih Rıfkı Atay, 109 Çankaya, Mustafa Kemal in Çankaya sı Atatürk ün doumundan ölümüne kadar, özellikle Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren yakın çevresinde yer almı bir yazarın gözlemlerine dayanır. Yusuf Hikmet Bayur, Atatürk Hayatı ve Eserleri 110 ve bir heyet tarafından yazılan Atatürk 111 isimli biyografik eserler bu listeye ilâve edilebilir. D. Süreli Yayınlar Millî Mücadele sırasında Türk basın tarihiyle ilgili yazılan eserler bahsinde Yücel Özkaya Millî Mücadele de Atatürk ve Basın yılları arasında Mustafa Kemal in basınla ilikilerini Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Bakanlıı Arivi belgelerine ve devrin gazetelerine dayanarak incelemitir 112. Ömer Sami Çoar, Millî Mücadele Basını 113 zzet Öztoprak ın Kurtulu Savaında Türk Basını 8 Mayıs isimli eser, Dünya kamuoyunda, Türk dı politikası eksenli haberlerin, Türk basınındaki yansımaları balamında Türk basının bir deerlendirmesini sunarlar. stanbul basını Sivas Kongresi ve sonrasında gelien siyasî olayları, dikkatle izleyerek gazete sayfalarında geni yer vermitir, yazarın bu alandaki bir baka eseri Türk ve Batı Kamuoyunda Millî Mücadele ismini taır 115. Yahya 105 Andrew Mango, Atatürk, Modern Türkiye nin Douu, Çev, Fusun Doruker, Remzi Kitabevi, stanbul 2004, 106 Ya.g.e, s Paul Dumont, Musafa Kemal, Çada Türkiye nin Douu, çev, Zeki Çelikol, 4. Baskı, Remzi Kitabevi, stanbul Mahmut Esat Bozkurt, Atatürk htilali, I-II, Kaynak Yayınları, stanbul Falih Rıfkı Atay, Çankaya, Mustafa Kemal in Çankaya sı, stanbul Yusuf Hikmet Bayur, Atatürk Hayatı ve Eserleri, Atatürk Aratırma Merkezi, Ankara Atatürk, Hazırlayanlar, Salih Omurtak, vd, stanbul Yücel Özkaya, Millî Mücadelede Atatürk ve Basın ( ), AARM, Ankara, Ömer Sami Çoar, Millî Mücadele Basını, stanbul basım tarihi yok. 114 zzet Öztoprak, Kurtulu Savaında Türk Basını 8 Mayıs ; Türk ve Batı Kamuoyunda Millî Mücadele, Türk Tarih Kurumu, Ankara eyh Recep ve arkadalarının Padiaha çektii telgraf hadisesi ile alakalı olarak, kdam, 31 Ekim 1919, no. 8161, Tasvir-i Efkar, 25 Ekim no. 2881, Telgraf metni için, Nutuk, C.I, s..252, Alemdar, 24 Ekim 1919, no. 312, Peyam, 25 Ekim no. 82, aynı tarihli kdam no Padiaha çekilen bu telgraf ilk defa 24

20 Fatih M. DERVOLU 293 Akyüz ün Türk Kurtulu Savaı ve Fransız Kamuoyu ( ) 116 isimli eseri Millî Mücadelede, Fransız kamuoyunun tepkilerini aydınlatan, önemli bir çalımadır. Yazar, Fransız gazete ve dergilerini Türk basını ile karılatırmalı olarak tetkik etmitir. Bu tarzda dier bir çalıma ise Osman Ulagay tarafından Amerikan Basınında Türk Kurtulu Savaı ismiyle Amerikan basını ve kamuoyu üzerine yapılmıtır 117. Ergun Aybars, Millî Mücadelede ngiliz Basını isimli makalesinde, münferit bir olayın eyh Recep hadisesinin izini ngiliz basınındaki ele alınııyla konu edinmitir 118. E. Eletirel Görü Getiren Eserler Dr.Rıza Nur un Hayat ve Hatıratım ismiyle basılan dört ciltlik eseri, yazarının kimlii kadar kitabın kendi serüveni ve yazdıklarıyla da dikkate deerdir. Eser, 1924 yılında Paris te kaleme alınmı, müellifi 1942 yılında Türkiye de vefat etmitir. Britisch Museum a 1960 yılına kadar açılmaması kaydıyla teslim edilen el yazması nüsha Cavit Orhan Tütengil tarafından tespit edilerek kamuoyuna duyurulmutu 119. Birinci cildi, eserin giri bölümühayatı, ikinci bölüm hekimlik dönemini ve Merutiyet döneminde balayarak I. Dünya Harbine kadar süren siyasî hayatını kapsar. II. ciltte, siyasî hayatının Millî Mücadele ye kadar olan kısmını anlatır. III. ciltte, Milli Kıyamın (Hareketin) ç yüzü, Lozan Konferansı ve Mustafa Kemal in Nutku nun Mahiyeti bölümleri eserin can alıcı kısımlarıdır. Eserin dördüncü cildi, Cumhuriyetin ilanından sonraki hadiselere ayrılmıtır. Dördüncü cilt, yazarın eserleri hakkında tafsilatlı bilgi vermesi ve Serbest Fırka balıklı kısımla sona erer. Eserin Sivas Kongresi dönemini anlatan kısmı III. cildin giri kısmındadır. Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım isimli eserinde Cumhuriyet ve kurucularına farklı bir pencereden bakar, alıılmıın dıında kin, garaz, hakaretâmiz ifadeler ilk bakıta eserin ciddiyetini gölgelemekle beraber, metnin bütünlüü göz önüne alındıında incelenmeye deer bir eser olduu görülür 120. Ekim 1919 tarihli Alemdar gazetesinde yayınlanmıtı., Ruen Eraf Beyin konuyla ilgili sorularına Mustafa Kemal in cevabı için bkz. Tasvir-i Efkar, 25 Ekim 1919, n. 2881; kdam, 28 Ekim 1919, no.8158, Türk Dünyası, 28 Ekim 1919.no. 61, 28 Ekim tarihli Yenigün ve dier stanbul gazeteleri; 27 Ekim Alemdar, 28 Ekim Peyam ve 28 Ekim Türkçe stanbul gazetelerinin 25 Ekim 1919 tarihli Tasvir-i Efkar gazetesine verdikleri cevaplar. Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Bakanlıı, Atatürk Özel Arivi, Klasör 10, Dosya 33, fihrist, , 14 14, 14 3, Yahya Akyüz, Türk Kurtulu Savaı ve Fransız Kamuoyu ( , TTK, Ankara Osman Ulagay, Amerikan Basınında Türk Kurtulu Savaı, stanbul Aybars, Ergün, Millî Mücadelede ngiliz Basını, AAMD, C. IV JULY 1988, s British Museum da rastladıı Rıza Nur un basılmamı hatıraları hakkında evvela üç makale yayınlamı, bilahare konu hakkındaki tepkilere de yer verdii bir kitap yayınlamıtı. Cavit Orhan Tütengil, Doktor Rıza Nur Üzerine Üç Yazı-Yankılar Belgeler, Güven Matbaası, Ankara Dr, Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım, Altında Yayınevi, stanbul, 1967, C.I-II, III, IV.