YER BİLİMİ - ASTRONOMİ ÇEVRE BİLİMİ ALAN EĞİTİMİ

Transkript

1 Pegem Akademi Sınav Komisyonu; 2015 KPSS ye Pegem Yayınları ile hazırlanan adayların, 40'ın üzerinde soruyu kolaylıkla çözebildiğini açıkladı. YER BİLİMİ - ASTRONOMİ ÇEVRE BİLİMİ ALAN EĞİTİMİ Eğitimde 29. yıl

2 Komisyon ÖABT Fen Bilimleri Fen ve Teknoloji Öğretmenliği Yer Bilimi- Astronomi- Çevre Bilimi-Alan Eğitimi Konu Anlatımlı ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 5. Baskı: 2015, Ankara Proje-Yayın: Neslihan Gürsoy Dizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Kutlu Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Koza Yayın Dağıtım A.Ş. Cevat Dündar Cad. No. 139 Ostim/ANKARA Tel : Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ Sevgili Öğretmen Adayları, ÖABT FEN BİLİMLERİ / FEN VE TEKNOLOJİ konu anlatımlı setimiz dört kitap hâlinde düzenlenmiştir. "Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji 4. Kitap" adlı yayınımız Alan Bilgisi (Fizik, Kimya, Biyoloji, Yer Bilimi, Astronomi, Çevre Bilimi) ve Alan Eğitimi bölümlerini kapsamaktadır ve Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır. Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir. Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla da önemli konulara dikkat çekilmiştir. Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi pegem@pegem.net adresini kullanarak bizimle paylaşabilirsiniz. Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle... Başarılar...

4 FEN BİLİMLERİ / FEN VE TEKNOLOJİ ÖABT İLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER ÖABT FEN BİLİMLERİ / FEN VE TEKNOLOJİ ÖĞRETMENLİĞİ, 50 sorudan oluşmakta ve Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji Öğretmenliği Alan Bilgisi (Fizik, Kimya, Biyoloji, Yer Bilimi, Astronomi, Çevre Bilimi) ve Alan Eğitimi alanlarındaki bilgi ve becerilerini ölçmeyi hedeflemektedir. Öğretmenlik Alan Bilgisi Testinde çıkan sorular, Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji Öğretmenliği Lisans Programlarında verilen akademik disiplinlere paralel olarak hazırlanmaktadır. Sınavdaki Alan-Soru dağılımı aşağıdaki tabloda belirtilmiştir. Genel Yüzde Yaklaşık Yüzde Soru Sayısı Alan Bilgisi Testi % a. Fizik b. Kimya c. Biyoloji d. Yer Bilimi e. Astronomi f. Çevre Bilimi % 24 % 22 % 22 % 4 % 4 % Alan Eğitimi Testi % Genel Kültür, Genel Yetenek ve Eğitim Bilimleri Sınavlarınıza ek olarak gireceğiniz Öğretmenlik Alan Bilgisi Testi ile ilgili verilen bu bilgiler Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji ÖABT sınavı çerçevesinde hazırlanmıştır. Sınav içeriğinde yapılabilecek olası değişiklikleri ÖSYM'nin web sitesinden takip edebilirsiniz.

5 İÇİNDEKİLER I. KISIM ALAN BİLGİSİ 1. BÖLÜM: YER BİLİMİ JEOLOJİNİN TANIMI VE KONUSU...5 A. JEOLOJİNİN ANA BİLİM DALLARI...5 B. YERKÜRE İLE İLGİLİ BİLGİLER...5 Yer Yuvarlağının Şekli ve Boyutları...5 Dünya'nın Şeklinin Sonuçları...6 Dünya'nın Hareketleri...6 Yer'in Geosferleri...8 Yer'in İç Isısı...9 Yer Çekimi...10 Levha Hareketleri...10 İzostasi...11 Yer Yuvarının Yaşı...12 Yer Kabuğunu Oluşturan Maddeler, Yer Kabuğunun Malzemesi: Taşlar (Kayaçlar)...12 Başlıca Kayaçlar...12 Tortul Taşlar...13 Metamorfik (Başkalaşım) Kayaçlar ve Özellikleri...14 Taşların Çözülmesi ve Çözülme Şekilleri...15 Toprak Oluşumu...15 Toprak Oluşumunda Etkili Olan Faktörler...15 Toprak Horizonları...17 Toprakların Sınıflandırılması...17 Dünya'yı Şekillendiren Kuvvetler...19 Jeolojik Zamanlar...24 ÇÖZÜMLÜ TEST...27 ÇÖZÜMLER BÖLÜM: ASTRONOMİ ASTRONOMİ, ASTRONOMİ TARİHİ, TEMEL KAVRAMLAR VE BİLİM DALLARI...35 EVREN VE YAPISI...37 GÜNEŞ SİSTEMİ VE GEZEGENLER...42 ASTRONOMİ İLE İLGİLİ KURUM VE KURULUŞLAR...47 ÇÖZÜMLÜ TEST...51 ÇÖZÜMLER BÖLÜM: ÇEVRE BİLİMİ ÇEVRE BİLİMİ VE TARİHİ...57 A. Çevre ve Ögeleri...57 B. Çevrenin Boyutları...57 C. Çevre Biliminin Tarihsel Gelişimi...57

6 vi ÇEVRE EĞİTİMİ...59 A. Çevre Eğitimi Stratejilerinin Belirlendiği Toplantılar...59 B. Çevre Eğitimine Yönelik Yaklaşımlar...60 C. Çevre Okuryazarı Bireylerin Özellikleri...60 D. Türkiye de Çevre Eğitimi...61 E. Türkiye de Kalkınma Planları ve Çevre Eğitimi...61 EKOLOJİ...63 A. Ekosistemlerin Canlı Unsurları...63 B. Ekosistemler...65 İNSAN VE ÇEVRE...70 A. Nüfus ve Çevre...70 B. Tarım ve Çevre...71 C. Sanayileşme ve Çevre...72 D. Enerji ve Çevre...72 E. Çevre Kirliliği...73 Çevre ile İlgili Mevzuat ve Kuruluşlar...79 A. Ulusal Kuruluşlar ve Faaliyetleri...79 B. Uluslararası Kuruluşlar ve Faaliyetleri...81 C. Çevreyle İlgili Ulusal ve Uluslararası Başlıca Sözleşmeler ve Kanunlar...82 ÇÖZÜMLÜ TEST...83 ÇÖZÜMLER...85 II. KISIM ALAN EĞİTİMİ FEN BİLİMLERİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI'NA GENEL BİR BAKIŞ...89 A. Fen Bilimleri Dersi Öğretim Programı'nın Temel Anlayışı ve Vizyonu...89 B. Fen Bilimleri Dersinin Yapısı ve Öğrenme Alanları...91 FEN BİLİMLERİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI'NDA BENİMSENEN STRATEJİ ve YÖNTEMLER A. Araştırmaya Sorgulamaya Dayalı Öğrenme B. Proje Tabanlı Öğrenme (PTÖ) C. İş Birliğine Dayalı Öğrenme D. Argümantasyon Odaklı Öğrenme E. Probleme Dayalı Öğrenme FEN LABORATUVARLARI GÜVENLİK SEMBOLLERİ TEHLIKE SEMBOLLERİ ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜMLER ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜMLER ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜMLER KAYNAKLAR...139

7 I. KISIM ALAN BİLGİSİ

8 1. BÖLÜM YER BİLİMİ

9 5 Yer Bilimi; genel anlamda gezegen olarak dünyanın güneş sistemi içindeki konumunu, kimyasal ve fiziksel özelliklerini, diğer gök cisimlerinden ayıran niteliklerini, iç ve dış kuvvetlerin etkisiyle geçirdiği değişimleri, ortaya çıkışından bugüne kadar üzerinde ve etrafında meydana gelen temel gelişim ve değişimleri ele alan ve yer ile ilgilenen bilimler topluluğudur. Ayrıca dünya üzerinde canlıların ortaya çıkışından bugüne kadar süregelen değişimlerini incelemektedir. Bu açıdan bakıldığında jeoloji, coğrafya, jeofizik, jeodezi, oşinografi (oseanografi), jeokimya ve meteoroloji alt disiplinlerine ayrılır. JEOLOJİNİN TANIMI VE KONUSU Jeoloji: Yer bilimlerinden biri olan jeoloji; yerkürenin özellikle ortalama kalınlığı 35 km olan katı yer kabuğunu ve onu etkileyen fiziksel ve kimyasal özelliklerin neler olduğu, iç ve dış kuvvetlerin onu nasıl etkileyip değiştirdiğini araştıran tarihsel doğa bilimidir. Jeoloji, yer kabuğunun bileşimi, yapısı, organik ve inorganik gelişimi, iç ve dış kuvvetlerin etkisiyle uğradığı değişimler ve içinde bulunan bütün mineraller, madenler ve yer altı kaynaklarını incelemektedir. Bu bakımdan jeoloji; insan ve insan topluluklarının yeryüzüne dağılışı ile bu dağılışın nedenleri ve yeryüzü arasındaki ilişkileri ve etkileşimleri inceleyen coğrafya ile yerküreyi fiziksel yöntemlerle analiz eden ve araştıran diğer bir yer bilimi alt disiplini olan jeofizikten ayrılmaktadır. Jeolojiden hangi alanlarda yararlanılmaktadır? 1. Kömür, petrol gibi önemli yer altı zenginliklerinin araştırılmasında, işletilmesinde 2. Yer altı sularının tespitinde 3. Yol, tünel, baraj gibi yapılarda 4. Çevre ile ilgili alanlarda 5. Yerküreyi çepeçevre saran atmosfer ve diğer gök cisimlerini barındıran uzayı incelemede 6. Canlıların yaratılışından bugüne geçirdiği evrimleri araştırmada A. JEOLOJİNİN ANA BİLİM DALLARI 1. Genel Jeoloji 2. Mineraloji 3. Petrografi 4. Uygulamalı Jeoloji 5. Maden Yatakları 6. Yapısal Jeoloji 1. Genel Jeoloji: Yer kabuğunun oluşumunda rol oynayan iç ve dış kuvvetlerin yaptıkları etkiler ve bunlar sonucunda ortaya çıkan değişiklikleri inceler. Örnek Dinamik jeoloji, Fiziksel jeoloji 2. Mineraloji: Minerallerin kimyasal, fiziksel ve optik özelliklerinden yararlanarak onları tanımlama ve sınıflandırmayı konu alır. 3. Petrografi: Kayaçları inceleyen bilim dalıdır. 4. Uygulamalı Jeoloji: Çevre ve kent jeolojisi, yer altı suları, mühendislik yapıları, yapı malzemeleri, zemin özellikleri, kömür ve petrol gibi konularla ilgilenir. 5. Maden Yatakları: Ekonomik değere sahip, minerallerin bulunması ve çalışılmasını ele alır. 6. Yapısal Jeoloji: Diğer adıyla tektonik, yer kabuğunun yapısıyla, bu yapıyı oluşturan hareketlerle ve deformasyonlarla ilgilenir. B. YERKÜRE İLE İLGİLİ BİLGİLER Yer Yuvarlağının Şekli ve Boyutları Dünya: Kutuplardan basık, Ekvator'dan şişkin olarak küreye çok yakın bir şekildedir. Dünya'nın kendine has bu şekline geoid denir. Güneş sisteminde gezegenlerden biri olan DÜNYA; Güneş'e uzaklık bakımından 3. sırada yer alır. Basıklık Ekvator şişkinlik Kendine has şekline geoid denir. Yer'in geoid olduğunu nasıl anlarız? 1. Ekvator'un çevre uzunluğunun kutuplar çevresinden daha uzun olması 2. Aynı cismin Ekvator'da hafif iken kutuplarda daha ağır gelmesi 3. Yer çekiminin Ekvator'dan kutuplara doğru artması Dünya'nın Boyutları Ekvator Çevresi km Kutuplar Çevresi km Ekvator Yarıçapı 6378 km Kutuplar Yarıçapı 6357 km Basıklık Oranı 1/297 km Yüz Ölçümü km 2 Hacmi km 3

10 6 Dünya'nın Şeklinin Sonuçları 1. Paralel dairelerinin uzunluğu Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe küçülür. 2. Dünya'nın yarısı karanlık iken diğer yarısı aydınlıktır. 3. Meridyenlerin boyları eşittir. Bu durum bütün meridyenlerin bir kutuptan diğerine uzanmasının sonucudur. 4. Ardışık meridyenler arasındaki mesafe Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe azalır ,5 111 km E 60 0 Dünya'nın Hareketleri Yer'in 2 türlü hareketi vardır. Bunlardan birincisi, kendi ekseni çevresindeki hareketi; ikincisi, Güneş çevresindeki yıllık hareketidir. 1. Dünya'nın Günlük Hareketi Yerküre günlük hareketini kutuplardan geçtiği varsayılan ekseni çevresinde batıdan doğuya doğru 24 saatte tamamlar. Bunun sonucunda bir Güneş günü meydana gelir. Dünya'nın Günlük Hareketinin Sonuçları (Kendi Ekseni Etrafında Dönmesi) 1. Gece ve gündüz meydana gelir. (1 gün) 2. Gün içinde güneş ışınlarının yere düşme açısı değişir. Güneş'in sabah doğuşundan akşam batışına kadar ufuk düzleminde yer değiştirmesi ışınların yeryüzüne farklı açılarla düşmesine neden olur. Öğle Yerin ekseni çevresindeki çizgisel dönüş hızı Ekvator'dan kutuplara doğru azalır. Ekvator'da 1670 km/saat olan çizgisel hız kutup noktalarına doğru düzenli azalır ve kutup noktalarında sıfır olur. Akşam Sabah 6. Harita çizimlerinde şekil ve alan bozulması meydana gelir. 7. Ekvator'dan Kuzey Kutbu'na doğru gidildikçe Kutup Yıldızının görünüm açısı büyür. 8. Bir noktadan aynı yöne gidilirse tekrar aynı noktaya ulaşılır. 9. Güneş ışınlarının düşme açısı Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe azalır. 10. Güneş ışınlarının Ekvator çevresine büyük, kutuplar çevresine küçük açılarla gelmesi nedeniyle Ekvator çevresi sürekli termik alçak basınç, kutuplar çevresi ise sürekli termik yüksek basınç alanları durumundadır. Batı A Merkezi Doğu Güneş ışınlarının düşme açısının değişimine bağlı olarak gün içinde sıcaklık değerleri değişir. KRİTİK NOKTA: Güneş ışınlarının geliş açısına bağlı olarak sıcaklık ortalamaları değişiyor olsa da günün en sıcak anı güneş ışınlarının en büyük açı ile geldiği öğle saatlerinde yaşanır. ( ) Günün en soğuk vakitleri, gece boyunca atmosferin ve yeryüzünün ısı kaybetmesinden dolayı sabahın ilk saatleridir. 3. Gündüz havanın ısınma, gece ise soğumasına bağlı olarak günlük sıcaklık farkları oluşur. Örnek Gündüz en yüksek sıcaklık 20 C, gece ise en düşük 4 C olduğunda 16 C günlük sıcaklık farkı oluşur.

11 7 Günlük Sıcaklık Farklarının Sonuçları a) Deniz kara ile dağ vadi arasında hafif şiddetli meltem rüzgârları oluşur. b) Kayalarda mekanik (fiziksel) çözülme hızı artar. 4. Yerin geoid şekli meydana gelir. 5. Çizgisel ve açısal hızlar ile savrulma kuvveti meydana gelir. 6. Cisimlerin gün içerisindeki gölge boyu (uzunlukları) değişir. (Güneş ışınlarının yere düşme açısına bağlı olarak) 7. Yerel saat farkları oluşur. (Doğuda bulunan yerlerde yerel saat ileri, batıda ise daha geridir.) Örnek İstanbul Osmaniye Iğdır Dünya batıdan doğuya doğru döner. Doğudakiler güneşi batıdakilerden daha önce görür. 8. Sürekli rüzgârlar ve okyanus akıntıları sapmaya uğrar. Bu durum yerin ekseni çevresinde dönmesi sırasında oluşan, "Koriyolis Kuvveti" ile ilgilidir. Bu sapma doğrultusu Kuzey Yarım Küre'de esiş yönünün sağına doğru, Güney Yarım Küre'de esiş yönünün soluna doğru gerçekleşir. 9. Hava kütlelerinin yükselici hareket yaptığı 60 paralelleri civarında Dinamik Alçak Basınç, alçalıcı hareket yaptığı 30 paralelleri civarında ise Dinamik Yüksek Basınç alanları oluşur. 2. Dünya'nın Yıllık Hareketi Dünya Güneş çevresindeki yıllık hareketini elips şeklinde bir yörünge üzerinde yapar. Bu hareketini yaklaşık olarak 365 gün 6 saatte tamamlar. Buna 1 yıl denir. Dünya 939 milyon km'lik yörüngesi üzerinde saatte 108 bin km hızla hareket eder. Dünya'nın Yıllık Hareketinin Sonuçları (Güneş Etrafında Dönmesi) (Gündüz-gece 21 Mart eşitliği) 3 Ocak Günberi 21 Haziran İlkbahar Kış 21 Aralık (Gün dönümü) 4 Temmuz Günöte Güz (Sonbahar) 152 milyon km 147 milyon km Yaz 23 Eylül G (Gündüz-gece eşitliği) (Gün dönümü) Dünya nın Güneş etrafındaki hareketi sırasında izlediği yola yörünge denir. Dünya nın yörüngesinden geçen düzleme yörünge düzlemi veya ekliptik düzlem adı verilir. Dünya'nın Yörüngesinin Elips Biçiminde Olmasının Sonuçları 1. Dünya nın Güneş e olan uzaklığı sabit değildir. Günberi (3 Ocak) ve günöte (4 Temmuz) dönemlerinin yaşanmasına neden olur. 2. Güneş in Dünya ya uyguladığı çekim kuvveti değişir. 3. Güneş in uyguladığı çekim kuvvetinin farklı olması Dünya nın Güneş çevresindeki hızının da değişmesine neden olur. 4. Dünya Güneş e yaklaştığı zaman (günberi döneminde) Güneş in çekim etkisinden kurtulmak için daha hızlı döner. (3 Ocak) Bunun sonucunda: a) Şubat ayı diğer aylardan farklı olarak 28 gün sürer. b) KYK de kış mevsimi GYK den 2 gün kısa sürer. 5. Dünya, Güneş ten uzaklaştığı zaman (günöte) Güneş in çekim etkisi azaldığı için yörünge etrafında daha yavaş döner. (4 Temmuz) Bunun sonucunda: a) Sonbahar ekinoksu 21 Eylül de meydana gelmesi gerekirken 2 gün gecikme ile 23 Eylül e sarkar. b) KYK de yaz mevsimi GYK den 2 gün uzun sürer. Şubat ayının 4 yılda bir 29 gün çekmesi, Dünya'nın yıllık hareketi sonucunda ortaya çıkan artık zamanın (Gura) toplanıp bir güne eşit olmasıyla alakalıdır.

12 8 Dünya'nın Eksen Eğikliğinin Sonuçları Ekliptik Güney kutup dairesi Ekvator Yengeç Dönencesi Oğlak Dönencesi Kuzey kutup dairesi Ekliptik eksen ile Dünya nın ekseni birbiri ile çakışmaz ve aralarında lık bir eğiklik vardır. Bu eğikliğe Dünya nın Eksen Eğikliği denir. Ekvatoral Kuşak: Kuzey Yengeç dönencesi ile Güney Oğlak dönencesi arasında kalan bölgedir. Güneş ışınları dönencelere yılda bir kez, dönenceler arasındaki herhangi bir noktaya ise yılda iki kez dik açı ile düşer. Orta Kuşak: Her iki yarımkürede dönenceler ile kutup daireleri arasında kalan bölgedir. Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısının değişimine bağlı olarak dört mevsimin belirgin yaşandığı bölgedir. Kutup Kuşağı: kutup daireleri ile 90 kutup noktaları arasında kalan bölgedir. Kutup kuşağında 24 saati aşan gece ya da gündüzler oluşur. 1. Mevsimler oluşur. Mevsimlerin Kuzey ve Güney yarımküreye göre değişmesine neden olur. 2. Matematik iklim kuşaklarının sınırlarını belirler. 90 Kutup Kuşağı Orta Kuşak Tropikal Kuşak Tropikal Kuşak Orta Kuşak Kutup Kuşağı ' 23 27' ' 66 33' 3. Bir yere güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısı yıl boyunca değişir. 4. Gece ve gündüz süresi arasındaki fark Ekvator'dan kutuplara gidildikçe artar. 5. Gece ve gündüz süreleri yıl içinde değişir. 6. Aynı anda Kuzey ve Güney Yarım Kürelerde farklı mevsimler yaşanır. 7. Mevsimlik sıcaklık farkları oluşur. 8. Güneşin yeryüzündeki herhangi bir merkezdeki ufuk düzlemi üzerinde doğduğu ve battığı noktalar yıl boyunca yer değiştirir. 9. Güneş ışınlarının dik açıyla gelebildiği enlemlerin sınırlarını belirler. Yıl boyunca dönencelere 1 kez, dönenceler arasına 2 kez dik açıyla gelir. 10. Aydınlanma Çemberi mevsimlere göre değişir. Aydınlanma Çemberinin teğet olarak geçtiği enlemlerin sınırını belirler. Aydınlanma Çemberi yıl boyunca kutup noktaları (90 ) ile kutup daireleri (66 33') arasında sürekli yer değiştirir. 11. Kara ve denizler arasında sıcaklık farkları oluşur Mart - 23 Eylül tarihleri arasında Kuzey Yarım Küre'de gündüz süreleri uzar, gece süreleri kısalır. 23 Eylül - 21 Mart tarihleri arasında ise tersine gece süreleri uzar, gündüz süreleri kısalır. Yer'in Geosferleri (Yer'in İç Yapısı) Yer Yuvarlağı: Sıcaklık, kalınlık, yoğunluk bakımından farklı iç içe katmanlardan meydana gelir. Yer'in katmanlarını içten dışa doğru sıralayacak olursak deprem dalgalarından yararlanarak bu katmanların özelliklerini sıralayabiliriz. Çekirdek Manto Taşküre (Litosfer) Çekirdek (Ağır Küre ya da Barisfer de denir). Yer'in en iç kısmında yer alır. Yoğunluğu 10 g/cm 3 aşar. Yoğunluğu mantonun 2 katıdır. Çekirdek iki kısma ayrılır. a) Dış Çekirdek b) İç Çekirdek Dış Çekirdek: Yapısındaki erimiş hâlde Nikel Demir karışımından meydana gelir. Dış Çekirdek çekirdeğin km'ler arasındaki kısmında yer alır. İç Çekirdek: Yapısındaki katı hâlde bulunan Nikel Demir karışımından oluşur. İç Çekirdek çekirdeğin km'ler arasındaki kısmında yer alır. Manto (Ateş Küre ya da Pirosfer de denir). Yer kabuğunun altında Litosfer ile Çekirdek arasında yer alır km'ler arasında yer alır. Manto'nun sıcaklığı C arasında iken yoğunluğu 3,3 5,5 g/cm 3 arasında değişir. Yapısında silisyum, nikel, demir ve magnezyum bulunur. Mantoda alçalıcı ve yükselici hareketler görülür. Bunun nedeni alt ve üst kısımlarının yoğunluk farkından dolayı yerin içine sokulup yer kabuğuna doğru yükselmesidir.

13 9 Manto'nun üst kesimi yüksek basınç ve sıcaklıktan dolayı elastiktir. Alt kesimleri ise sıvı hâldedir. Yani yoğunluk farkından dolayı kızgın akıcı madde magma yer kabuğuna doğru yükselirken yoğunluğun fazla olduğu kesimlerde magma yerin içine doğru hızla ilerler. Litosfer (Taşküre) (Yer kabuğunun ortalama 35 km'lik üst kısmına yer kabuğu denir). Kalınlığı ortalama 100 km'dir. Yapısı silisyum-alüminyum bileşimindeki taşlardan oluşmuştur. Kalınlığı 50 km bulan sial yer kabuğunun en üst katmanıdır. Çoğunlukla bu katman kıtaları oluşturur. Okyanus tabanlarında incelir ve kaybolur. Yer kabuğunun altındaki bölüm silisyum ve magnezyumdan oluştuğu için sima adı verilir. Sima ince bir katmandır. Kalınlığı 4 12 km arasında olup okyanus tabanlarını oluşturur. Yer kabuğu ÖABT Çıkmış Soru I. Biyosfer II. Hidrosfer III. Fotosfer IV. Atmosfer Yukarıda verilenlerden hangisi Dünya'nın birbiri ile etkileşim hâlinde bulunan küreleri arasında yer almaz? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve III E) III ve IV Çözüm: Dünya'nın birbiri ile etkileşim hâlinde bulunan: Biyosfer: Canlı küre Hidrosfer: Su küre Atmosfer: Hava küre Litosfer: Taş küre gibi küreleri bulunur. Ancak fotosfer (ışık küre) Güneş'in görünen parlak yüzeyine verilen isimdir. Sial Sima Cevap C Kalınlığı: 50 km Okyanus tabanlarında incelir. Büyük okyanus tabanının bazı bölümlerinde hiç görülmez. (sial) Kalınlığı: 4-12 km Okyanus tabanlarını oluşturur. Jeoterm Basamağı: Yeryüzünden yerin derinliklerine gidildikçe her 33 m'de sıcaklığın 1 artmasına jeoterm basamağı denir. Yeryüzü Yer'in İç Isısı Güneş sisteminin meydana geldiği zamanda, çok sayıda küçük parçanın birlikte yerküreyi meydana getirdiklerinde ortaya çıkan enerjiye yerin iç ısısı denir. Yerküreyi meydana getiren bu küçük parçacıkların yavaşlamalarıyla ve kinetik enerjinin açığa çıkmasıyla birlikte meydana gelen yeni gezegenin kütle çekim gücü etkisiyle de Dünya'nın merkezinde (çekirdeğinde) yoğunlaşma sonucu açığa potansiyel enerji çıkar. Açığa çıkan enerji sıvılaşma sıcaklığının çok üzerinde bir sıcaklığa erişir. Jeoterm basamağı 33 m = 1 C artar. 4,6 3,8 milyar yılları arasında kozmik çarpışmaların yoğun olduğu bu dönemlerde, yeni ısı taşınmalarına aralıklarla bu kozmik çarpışmaların neden olduğu düşünülmekteydi. Fosil ısı olarak bilinen bu ısıya yerkürenin katmanlarının erken dönemlerde farklılaşmasında ne olduğu fikri bugün önemini yitirmiştir.

14 10 Yer Çekimi Cisimleri, Yer'in (Dünya'nın) merkezine çeken kütle çekimidir. Kütle çekimi dünya tarafından gerçekleşir. Yer çekimi, cismin ağırlığı yönünde yani Dünya'nın merkezine doğrudur. Yer çekimi ivmesi: "g" ile gösterilir. İvme: Bir cismin hızının zamanla değişim hızına denir. Yer çekimi, Dünya'nın yüzeyinde bulunulan konuma göre değişir. Bir cismin ağırlığı fazla ise Dünya'nın merkezine yaklaşır. Bir cismin ağırlığı az ise Dünya'nın merkezinden uzaklaşır. Kütle büyüdükçe, yer çekimi kuvveti de büyür. Dünya'nın şekli nedeniyle bir cismin kutuplardaki yarıçapı, Ekvator'daki yarıçapından küçüktür. Yani bir cisim Dünya'nın merkezine yaklaştıkça ağırlığı artarken merkezden uzaklaştıkça ağırlığı azalır. Dünya'nın yüzeyi kesintisiz gibi görünüyorsa da, gerçekte dev boyuttaki bir yap-boz gibi birbirine geçen parçalardan oluşmaktadır. Levha adı verilen bu parçalar, çok yavaş olarak sürekli biçimde birbirlerine göre hareket ederler. Dünya kutuplardan basık olduğu için, kutuplardaki yarıçap Ekvator'daki yarıçaptan büyüktür. Nedeni yerin merkezine daha fazla yaklaşılmasıdır. Uzayda yer çekimi yoktur. Burada cismin ağırlığı sıfırdır. Levha Hareketleri Levha hareketleri veya levha tektoniği olarak da bilinir. En geniş anlamıyla litosferin yapısını ve bu yapıyı doğuran evrimi araştıran jeoloji dalıdır. Birbirine yaklaşan levhalar bir süre sonra birbiriyle çarpışır. İki levhanın çarpışmasıyla oluşan yeryüzü şekli, levhaların türüne göre değişir. Depremlere ve yanardağların oluşumuna neden olur. Yanardağların çoğu da genellikle erimiş kayaların levhadaki çatlaklardan yararlanarak fışkırdığı levha sınırında yer alır. Kıtaların Kayması: Alfred Wegener'in "kıtaların kayması 1915'de "kuramının geliştirilmesi sonucu oluşmuştur. Başlangıçta tüm kıtaların Pangea adında tek bir kıta olduğu, sonradan parçalanarak zamanla günümüzdeki yerlerine ulaştığı görüşünü ortaya attı. Wegener teorisine göre kıtalar birinci zamanın ikinci yarısına kadar tek bir parça hâlinde idi. II. ve III. zamanlarda kıtalar parçalanarak birbirinden uzaklaşmıştır. Kıtaların arasındaki boşluklara suların dolmasıyla okyanus ve denizler meydana gelmiştir. A. Wegener in teorisi geliştirilerek 1950 de levha tektoniği teorisi adıyla yeni bir teori ortaya atıldı. Bu teoriye göre yer kabuğu levha ya da tabla adı verilen çok büyük parçalar hâlindedir ve manto üzerinde yüzer hâldedir. Bu nedenle kimi zaman birbirinden uzaklaşırken, kimi zaman da birbirlerine yaklaşırlar. Levhaların birbirinden uzaklaşması sonucu okyanus tabanlarındaki kırıklar genişler ve bazaltik lavlar ortaya çıkar. Bunlar katılaşarak kıtaların kenarlarına eklenir. Bunun sonucunda kıtalar birbirinden uzaklaşır ve okyanus tabanları genişler.

15 11 başlar ve magmaya karışır. Magma da zayıf noktalardan yeryüzüne doğru yükselerek yanardağ kümelerinin oluşumuna neden olur. Örnek: Güney Amerika Levhasının altına giren Nazca Levhası nın yol açtığı And Dağları buna örnektir. 1. İki Okyanusal Levhanın Çarpışması: Bu levhalar karşılaştığında ikisi de birbirinin altına dalmaya çalışır. Yoğunluğu fazla olan levha alta dalmayı başarır. Bu dalma nedeniyle yüzeyde derin hendekler oluşur. Alta dalan levha bu bölgede erir ve magmaya karışır. Daha sonra zayıf bulduğu bir noktadan yeryüzüne çıkmaya çalışır ve volkan adaları oluşur. Filipinlerdeki pek çok ada bu şekilde oluşmuştur. Ör: Japonya, Filipinler ve Mariana Çukuru. 4. Levhaların Uzaklaşma Hareketi: Birbirinden uzaklaşan levhalar arasında yarıklar oluşur. Magma bu yarıklardan dışarı çıkar ve soğur. Böylece levhalar birbirinden uzaklaşamaya devam eder. Milyonlarca yıl devam eden bu hareketlilik yeni okyanusların oluşmasına ya da mevcut okyanusların şekil değiştirmesine neden olur. Ateş kürede meydana gelen konveksiyon hareketi zaman zaman da levhaların birbirinden ayrılmasına neden olur. Birbirinden uzaklaşan levhalar sınırda magmanın çoğu levhanın kenarlarında katılaşıp kalırken bir kısmı da çatlaklardan yüzeye çıkarak yayılma sırtları olarak adlandırılan volkanik sıradağları oluşturur. Sürekli olarak biçim değiştiren okyanus tabanları zaman zaman yok olsa da bunların yerine yenileri oluşur. ÖABT Çıkmış Soru 2. İki kıtasal levhanın çarpışması: Kıtasal levhaların yoğunlukları az olduğu için karşılaştıklarında genellikle batmazlar. Bu levhalar yaklaşarak çarpıştıklarında yer kabuğu çok büyük kıvrımlar oluşturacak şekilde kenarlara itilir ve milyonlarca yıl içinde gerçekleşen bu olaylar sonucunda kıvrımlı sıradağlar oluşur. Ancak bu oluşum her zaman dağ oluşmasıyla sonuçlanmaz. Levhalar çok güçlüyse dağ oluşumu gerçekleşmez ve yer kabuğu eğilebilir, yatık bir hâl alabilir ya da kırılabilir. Örnek: Himalaya dağlarının oluşumu ve Ege Bölgesi'ndeki Boz Dağlar bu şekilde gerçekleşmiştir. Kıtaların kaymasına ilişkin ayrıntılı tezini 1912 yılında ortaya koyan Alfred Wegener, çok sayıda veriden yararlanarak jeolojik zamanın büyük bölümü boyunca ile isimlendirdiği tek bir kıtanın bulunduğunu ileri sürmüştür. Yukarıda verilen paragrafta boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi gelmelidir? A) Gondwana B) Pangea C) Lavrasya D) Avrasya E) Antartika Çözüm: 1912 yılında kıtaların kaymasına ilişkin ayrıntılı tezini ortaya koyan Alfred Wegener, çok sayıda jeolojik ve jeomorfolojik veriden yararlanarak jeolojik zamanın büyük bir bölümü boyunca "Pangea" olarak isimlendirdiği tek bir kıtanın bulunduğunu ileri sürmüştür. Cevap B 3. Okyanusal ve Kıtasal Levha Çarpışması: Okyanusal ve kıtasal levhaların yoğunlukları birbirinden farklıdır. (Okyanusal levhanın yoğunluğu daha fazladır.) Bu tür iki levha karşılaştığında yoğunluğu daha fazla olan okyanusal levha, kıtasal levhanın altına doğru dalar ve erimeye başlar. Okyanusal levhaların battığı bölgede yüzeyde bir hendek (çukur) oluşur. Bu olayın meydana geldiği bölgeye dalma-batma bölgesi denir. Ateş küre içinde daha derinlere inmeye başlayan okyanusal levha erimeye İzostasi Yer kabuğunun kütleleri ve yoğunlukları birbirinden farklı büyük blokları arasındaki denge durumuna denir. Bu terim ilk kez 1889'da Amerikalı C. E. Dutton tarafından kullanılmıştır. Bu prensibe göre yüksek dağlık bölgeler, çevrelerindeki basık araziye göre daha hafif maddelerden meydana gelmiştir. Yer kabuğunun ağır olan kısımları yer kabuğu-

16 12 nun altında bulunan mantoya batıp çıkarken yüzer hâlde bulunan bu bölümler sürekli aşınma sonucunda yontulur ve yontulan bu bölümler hafifler ve yükselir. Yer kabuğunun başka kısımlarında ise sürekli birikmeler (tortulan malar) olursa buranın yükü ağırlaşarak çökmeye başlar. İşte bu tortullanmalar yükselip alçalma hareketleriyle zamanla bir denkleşme ortaya çıkarır. Bu duruma izostasi denilmektedir. Yer Yuvarının Yaşı Yer yuvarının yaşı hakkında bilim adamları çeşitli araştırmalar ve hesaplamalar yapmışlardır. Yer yuvarının yaşıyla ilgilenen bilim dalına tarihsel jeoloji denir. Tarihsel jeoloji, yer kabuğunun geçmişini bazı bölümlere ayırmıştır. Bu bölümlere jeolojik devirler denilmiştir. Jeolojik devirler, aynı insanlık tarihinin devirleri gibi, önemli olayların başlayış ve bitiş tarihlerine göre belirlenmiştir. Bunlar: 1. Buzul dönemlerinin yaşanması 2. Dağ oluşumu hareketi 3. Bitki ve hayvan türlerinin ortaya çıkması ve yok olması Jeolojik devirlerde iklim, canlılar, volkanizma, dağ oluşumu hareketleri bakımından farklı olaylar ve özellikler görülmüştür. Bu farklı olay ve özellikler o jeolojik devirden zamanımıza kadar gelmiştir. I. Jeolojik Devir'de canlı izi görülmemiştir. Bu dönemde ilkel canlılar ortaya çıkmıştır. Zamanımıza doğru bitki ve hayvan türleri çoğalmış, son olarak Holosen'de insan ortaya çıkmıştır. Yer kabuğunun yaşı, yaklaşık 4,5 milyar yıldır. Yer Kabuğunu Oluşturan Maddeler Yer Kabuğunun Malzemesi: Taşlar (Kayaçlar) Element: Minerallerin en küçük yapı taşına denir. Kayaçların yapı malzemesi de minerallerdir. Minerallerin Özellikleri İnorganiktir. Doğal olarak oluşur. Genelde katı hâlde olur. Nadiren de sıvıdır. Bütün özelliklerini herhangi bir parçası da taşır. Belirli bir bütünün kimyasal formülleri vardır. Başlıca Kayaçlar Yer'in üstünde ve içinde bulunan bütün taşların kökeni magmadır. Fakat bunların bir kısmı bazı olaylar sonucu farklı özellikler kazanmıştır. Bu nedenle oluşum bakımından taşlar 3 gruba ayrılır. 1. Püskürük (magmatik) Taşlar 2. Tortul Taşlar (sedimanter) 3. Başkalaşım (metamorfik) Taşlar Yükselme Isı ve basınçta artış Ayrışma ve erozyon Karalar üzerinde ve denizlerde birikme MAGMATİK KAYAÇ Isı ve basınç Yükselme Yükselme SEDİMAN Gömülme ve taşlaşma SEDİMANTER KAYAÇ Isı ve basınç Yerkürenin dış katmanını yer kabuğu oluşturur. Yer kabuğuna litosfer de denir. Yer kabuğunun ana malzemesi taşlar (kayaçlar)dır. Taş (kayaç): Yer kabuğunu oluşturan, organik maddelerden ve çeşitli minerallerden oluşan katı doğal maddelere kayaç (taş) denir. Soğuma Ergime MAGMA Resim 1 METAMORFİK KAYAÇ Taşları inceleyen bilime petrografi denir. Mineral: Belirli bir kimyasal yapıya sahip olan ve yer kabuğunun asıl elemanı olan doğal, inorganik ve katı maddedir. Kayaçların tümü değişik minerallerin bir araya gelmesinden oluşmuştur. Minerallerin en yumuşağı TALK, en serti ise elmas'tır. 1. Püskürük (Magmatik Kayaçlar) Bu taşlar, Yer'in derinliklerinde içerisinde kızgın gazların bulunduğu erimiş hâldeki magmanın, Yer'in derinliklerinde yuvalar içinde (magma cepleri) yer alır. Magmanın bu yuvalardan çıkarak yer kabuğundaki çatlaklara veya yeryüzüne ulaşarak püskürmesi sonucunda meydana gelen olaya da magmatizma denir. Magma yer kabuğu içerisinde katılaşırsa iç püskürük taşları meydana getirir. Yeryüzüne kadar püskürtülebilirse bu olaya volkanizma denir ve bu olay sonucunda dış püskürük taşlar meydana gelir.

17 13 A. Dış Püskürük Kayaçlar ü Magmanın yer kabuğundaki çatlaklar boyunca yer yüzüne çıkıp soğuması ile oluşurlar. ü Soğumaları hızlı olduğu için ince kristalli bir yapı gösterirler. ü Soğumaları esnasında hava ile temas ettikleri için yanmaları renklerini koyu yapmıştır. Örnek: Andezit, Bazalt, tüf, Obsidiyen (Volkan camı), Süngertaşı B. İç Püskürük Kayaçlar ü Magmanın yerin üstüne çıkamadığı zaman yerin derinliklerinde soğuması ile oluşurlar. ü Soğumaları yavaş olduğu için iri kristalli bir yapıya sahiptirler. ü Soğumaları esnasında hava ile temas etmedikleri için genellikle açık renklidirler. Örnek: Granit, Siyenit, Diorit, Gabro 1. En yaşlı kayaçlardır. 2. Tabakasız yapıdadır. 3. İçlerinde fosil bulunmaz. 2. Tortul Kayaçlar (Sedimanter Kayaçlar) ü Kökenleri magmadır. Tortul Taşlar: Yeryüzüne ulaşan püskürük (magmatik) taşlar akarsu, rüzgâr aşındırması ve güneşlenme gibi dış olaylarla karşı karşıya kalır. Bu etkenlerle taşlar çözülür ve bu çözülme sonucunda oluşan küçük parçacıklar, deniz ve göl diplerinde, çukur yerlerde birikerek çökelir. İşte bu şekilde oluşan taşlara tortul taşlar adı verilir. Tortullaşma: Dış güçlerle aşınıp taşınan iri çakıllardan en ince kum ve çamurlara değin, her türlü yer kabuğu malzemesinin deniz, göl, akarsu diplerinde veya karaların çukur yerlerinde çökelmesi olayı. 1. Kimyasal Tortul Taşlar Sular tarafından kimyasal yollarla eritilerek çökelmiş taşlardır. Örnek Pamukkale travertenleri Traverten: Kireçli sularda içinde mevcut olan CO 2 uçup kirecin çökelmesi sonucu oluşan tortul taşlardır. Bilgi: Kimyasal tortul taşlardan yurdumuzda en yaygın olan kireç taşıdır. Yurdumuzun güney ve güneybatısında geniş yer kaplayan taşlardır. Bilgi: Tuz Gölü sularının buharlaşması sonucu geriye kalan tuzun çökmesiyle kimyasal tortul toz olan tuz meydana gelir. 2. Fiziksel (Mekanik) Tortul Taşlar Bu taşlar, dış olaylardan (kuvvetlerden) akarsu, buzul, rüzgâr ve dalgaların yeryüzünden kopardıkları taşların, çukur yerlerde birikmesi ve tortullaşması sonucu oluşur. Örnek Kumlar, killer, çakıl bu gruba dâhildir. İri çakıllara çakıl taşı (konglomera) kum tanelerinden oluşanlara kum taşı, kil tanelerinden oluşanlara kil taşı (şist) denir. Fiziksel (mekanik) tortul taşlar içindeki taneler eğer köşeli ise bunlara breş adı verilir. 3. Organik Tortul Taşlar Bunlar, bitkisel ve hayvansal kalıntıların çukur alanlarda birikip tortullaşması ile oluşan taşlardır. Örnek Taş kömürü ve linyitler bitki artıklarından oluşmuş tortul taşlar iken, mercan kayaçlar ve tebeşir hayvan kalıntılarından oluşmuş organik tortul taşlardır. Mercanlar zamanla üst üste birikip taşlaşarak mercan kalkerlerini oluşturur. Mercanlar, kalker üretkeni kabul edilen organizmalardır. Tortul Taşlar Kimyasal Tortul Taşlar Fiziksel Tortul Taşlar Organik Tortul Taşlar Travertenler, kireç taşı (kalker), tuz Çakıl taşı (konglomera), kum taşı (gre), kil taşı(şist) Taş kömürü, linyit, mercan kayaçları, tebeşir Resim 2: Taş Kömürü

18 14 Metamorfik kayaçlar yapraklı yapıya sahip olmasıyla; arduvaz zemin, çatı, kaldırım kaplamasında kullanılmaktadır. Ayrıca bir arada binalarda dekor malzemesi olarak kullanılır. (Gri, siyah, kırmızı, mor renklerdedir.) Resim 3: Mercan Ada (Atol) Mercanlar, yığınak ya da tek olarak genelde tutunarak denizel ortamda yaşayan çok hücreli canlılardır. Yığınak (resif meydana getiren) mercanlar, suyun 20 C az olmadığı, derinliğin 60 m'yi geçmediği, suyun akıntılı ve temiz olduğu alanlarda çok gelişir. Yığınaklar karaların kenarlarında resifleri, adaların kenarında ise atolleri oluşturur. Kısmen karaların genişlemesine katkıda bulunur. Mercanların uygun ortam bulduğu alanlara en güzel örnek MALDİV ADALARI'dır. Özellikleri ü Fosil bulundurmaz. ü Sert bir yapıdadır. ü Tabakalar hâlindedir. ü Yapraklı bir yapıya sahiptir. ü Fillat: Kilin başkalaşmasıyla oluşmuş yaprak taşlarıdır. Su taşları olarak kullanılan taşlar, metamorfik kayaçlardır. Metamorfik (Başkalaşım) Kayaçlar ve Özellikleri METAMORFİZMA: Yer'in derinliklerinde fiziksel ve kimyasal yollarla sıcaklık ve basınç nedeniyle katı hâllerinde meydana gelen mineral değişikliğine denir. Mineraller, belli bir sıcaklık ve basınç altında bulunur. Her mineralin kendine özgü bir sıcaklık ve basıncı vardır. Sıcaklık ve basıncında artma ve azalmalar mineral değişiminin başlamasına neden olur. Metamorfizmanın asıl nedeni budur. Mermer arduvaz başkalaşım kayacıdır. Metamorfik kayaçların en önemli özelliği: Bu kayaçların birbirine paralel düzlemler boyunca, çok kolay ve dilim dilim bölünmesidir. ü Kalker Mermer ü Granit Gnays ü Kömür Elmas ü Kil taşı Şist ü Kum taşı Kuvarsit Örnek Aşağıda verilen kayaç türlerinden hangi ikisi başkalaşım taşlarıdır? A) Kömür - Mercan Kalkesi B) Granit - Bozalt C) Elmas - Mermer D) Kil taşı - Kum taşı E) Traverten - Bor Çözüm: Kömürün başkalaşması ELMAS'ı, kalkerin başkalaşması MERMER'i oluşturur. Cevap C