YUVARLAK MASA: SAĞLIK ARAŞTIRMALARINDA SOSYAL BİLİM YÖNTEMLERİNİN KULLANIMI DENEYİM PAYLAŞIMI

Transkript

1 C. Ü. Tıp Fakültesi Dergisi 25 (4), 2003 Özel Eki YUVARLAK MASA: SAĞLIK ARAŞTIRMALARINDA SOSYAL BİLİM YÖNTEMLERİNİN KULLANIMI DENEYİM PAYLAŞIMI MODERATÖR: Prof. Dr. Ayşen Bulut (İ.Ü.Çocuk Sağlığı Enstitüsü Öğretim Üyesi) Araştırma herhangi bir konuda bilgi birikimi sağlamak için yapılan bilimsel çalışmadır. Çağlar boyu insanlar, çeşitli bilgi kaynakları kullanarak yaşamlarını sürdürmekteler. İnsanların yaşamına yön veren bilgi kaynakları ilk çağlardan başlayarak mistisizm, bir bilenin emirleri-otokrasi ve dogmalara dayanan rasyonalizm olmuştur. Doğadan toplanan bilgi birikiminin yaşama yön vermesi, doğa olaylarını anlayıp kaynak olarak doğayı kullanma yaklaşımı göreli olarak yeni bir açılım. Ancak bu yenilik, var olan nesne ve olayları doğada görülen pozisyonlara göre açıklama olan, bilimsel düşünce kavramının gelişmesine neden olmuştur. Böylece yaşamla ilgili kuramlar geliştirilip, başkalarına aktarılabilecek şekilde, objektif olarak ifade edilmeye çalışılmış. Bu sayede yeni birikimlerin doğada sık görülen durumlara göre nerede durduğu tanımlanabilmiştir. Bir anlamda doğal bilimlerin objektifliği olarak tanımlanabilecek bu yaklaşım, genellemelerle yansıtılarak giderek bilimin çerçevesi olduğu görüşü gelişmiştir. Ancak, insanlar toplum içinde yaşayan canlılardır. Doğada insan yaşamında davranışlar, doğal bilimlerden elde edilen bilgi kazanımları yanısıra duygu ve inançlarla şekillenirler. Bu nedenle sağlık mesleklerinde çalışan bizlere yol gösteren bilgi birikimi, hem temel doğal bilimlerden hem de toplum içinde insan yaşamını konu edinen sosyal bilimlerden gelmeli. Oysa, insan davranışlarına yön veren değerler, inançlar dışardan doğal olayların ölçülüp başkasına aktarılabileceği kadar kolayca anlaşılıp, başkalarının davranışları ve değerleri hakkında beklentiler oluşturmak için genellenemezler. Örneğin, bir insanın heyecanlanınca hangi hormonun etkisiyle kalbinin çarptığı, bu arada kardiak atımının nasıl değiştiği konusunda objektif bilgi birikimine sahibiz ama aşık olunca kimin yaşamında hangi ölçülebilir değişiklikler olacak, bu önceden varsayılabilen bir birikim değildir. Bu konuda bir başka örnek de, insanlar biyolojik olarak dişi ve erkek olarak tanımlansalar da her toplumda kadınların yaşamının toplumsal cinsiyet algısında farklılıklar nedeniyle değişik olması. Aynı şekilde, Genom Projesinde tüm insanların genlerinin birbirine çok yakın olduğu gösterildiği halde, insanların dünyada farklı yaşam biçimleri ve yaygın olarak ayırımcılık yüzünden zarar görmeleri de biyolojik değil toplumsal nedenlere bağlı. Bu nedenle genellenemeyen bilgilerin bilim olmadığı, sosyal bilimleri küçümseyen yanlış bir varsayım. Subjektiflik toplumu oluşturan bireylerin doğal bir özelliği. Bize düşen sübjektif olmanın ne demek olduğunu da öğrenmek, yani subjektifliğe de değer vermeyi bilmek olmalı. Aslında bu gün objektif olarak öğrenip kullandığımız tüm ölçütler (aritmetik sistemi dahil) onları ilk kez fark edip tanımlayan insanların oluşturduğu paradigmalardan oluşuyor. Bir açıdan da sübjektifler bu anlamda. Halk sağlığı toplum içinde, toplumla ilgili pek çok değeri ilgilendiren bir uğraş alanı. Bu gerekçeyle araştırmalarımızda doğal bilimleri olduğu kadar toplumu ve onu oluşturan bireylerin değerlerini anlamayı öğrenmemizi sağlayacak sosyal bilim araştırma yöntemlerini kullanmaya da gereksinimimiz var. Ancak bu sayede biz, gerçeği daha iyi yansıtan bilgilere ulaşabiliriz. Hizmet sunduğumuz insanlar gibi, hizmet sunan bizler de bir diğerinden farklı insanlarız. Hepimiz gibi her toplum da kendine özgüdür. Başkaları için genellenmese de o durumla ilgili gerçeği öğrenmemiz, bizi yanlış genellemelerden korur. Bizi, araştırma bulgularımızla hayatın ayrı düştüğü kuşkusundan kurtarabilir. Araştırmacı olarak sosyal bilim yöntemlerini tanımak, onlara yakınlık duymak, bir anketle toplum hakkında her bilgiyi sağlayamayacağımız gerçeğini bize daha iyi öğretebilir. Ancak asıl olan araştırmalarımızın amacıdır. Araştırma yöntemleri hakkında bakış açımızı olabildiğince genişletmemiz, amaca uygun veri toplama yöntemi seçme konusunda bizi geliştirir. Her sağlık araştırmacısının bu yöntemleri kullanabilmek için ustalık geliştirmesi de beklenemez. Bir araştırmacı farklı yöntemleri özel ilgisi ve ortamı varsa öğrenebilir. Aksi halde bir bilenin desteğini alarak verilerini zenginleştirmelidir. Zira pek çok incelik isteyen yöntemlere hakim olunmadan yapılan uygulamalar araştırma için fayda yerine zarar getirebilir. Ülkemizde, genel olarak dünyada da, bu alanda yetişmiş pek çok araştırmacı bulunmadığı da bir gerçek. Bu açıdan, bu alanda eğitim programı düzenleyen Sağlık İçin Sosyal Bilimler Derneği öncü bir kuruluş. Bu oturum da, ülkemizde sağlık alanında sosyal bilim araştırma yöntemleri kullanma konusunda deneyimi olan araştırmacıların ve kuruluşların birikimini ve uyarılarını almak için düzenlendi. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü de bu alanda deneyimini paylaşacak kuruluşlar arasında idi, ancak öngörülemeyen bir değişiklik nedeniyle katılamadılar. Bugünlerde, ülkemizde nüfus ve sağlık konusunda en önemli kaynak olan araştırmalarına 2003 yılı sonbaharında yapılacak ulusal sürveyi eklemek üzere çalışmaktalar. Araştırma ekibi bu yıl, ülkenin farklı yerlerinden 101

2 8. Halk Sağlığı Günleri,Halk Sağlığı Ve Sosyal Bilimler, Haziran 2003 Sivas sınırlı sayıda kadınla derinlemesine görüşerek kontraseptif yöntem kullanımı ve düşükler konusunda derinlemesine bilgi toplayıp, bulgularını anket geliştirme aşamasında kullandılar. Oturumumuzda, sunulan deneyimler yöntemlere yeni ilgi duyan hekimlerden yıllardır bu alanda çalışan sosyal bilimcilere kadar geniş bir açılım sergilemekte. Konuşmacı olanlar kadar sorularıyla katkı yapan dinleyiciler de, yukarıdaki çıkarsamaları paylaşmamızı sağladılar. Yrd. Doç. Dr. Bülent Kara, Kocaeli Ü. Tıp Fakültesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı Niteliksel Araştırma Yöntemleri aracılığıyla bilgi toplanan aynı üniversite ve Anabilim dalında çalışan Dr. Gizem Sanlı nın uzmanlık tezi (2003) ile ilgili deneyimini paylaştı Çalışmanın Adı: Dokuz-on beş aylık bebeği olan annelerin sağlık ve beslenme konusundaki bilgi ve uygulamaları. Çalışma Öncesi Gözlemler: Son yıllarda malnutrisyon tanısıyla kliniğimizden izlenen çocukların sayısında artış gözledik. Bu çocuklarda ortak özellikler olarak anne sütünün verilmediği veya anne sütü alanların ek besinlere geç başladıkları, anne sütü ve formül süt alamayan çocuklara yaygın olarak Arı Mama gibi besin değeri yetersiz mamaların verildiği, süt çocukluğu döneminde inek sütü verme konusunda anne-babaların korkuları olduğu dikkati çekmekteydi. Çalışmanın Amacı: Annelerin çocuk beslenmesiyle ilgili düşünce, algı, inanç ve uygulamalarını incelemek 1) Ek besinlere geçişte yaşanan sorunları ve yanlış uygulamaların altında yatan nedenleri saptamak. Çalışma Tipi : Derinlemesine bireysel görüşmelerle veri toplanan tanımlayıcı araştırma Neden Niteliksel Araştırma? Gerek kendi gözlemlerimiz gerek daha önceki çalışmalardan ek besinlere erken veya geç başlandığını, su ve şekerli su gibi içeceklerin ek besin olarak algılanmadığını, ek besinlere geçişte ilk verilmesi gereken besinlerin seçiminde yanlışlıklar yapıldığını vs. öğreniyoruz. Bu uygulamaların eğitim, kültürel özellikler, ekonomik durum gibi büyük ölçekli faktörlerle ilişkisini değerlendirmeye çalışıyoruz. Oysa sorunların bizim öngöremediğimiz boyutları olabileceğini de tahmin edebiliyoruz. Farkında olamadığımız bu faktörlerin anket ve benzeri yöntemlerle ortaya konmaları olası görünmüyor. Bu nedenle süt çocukluğu beslenmesinde ek besinlere geçişte rolü olan faktörleri daha ayrıntılı belirleyebilme, derinlemesine bilgi edinebilme, sorunu pratik yönleriyle ortaya koyabilme ve yeni bilgiler edinebilme beklentisiyle niteliksel araştırma yapmayı planladık. Neden Derinlemesine Bireysel Görüşme? Anneleri aynı zaman ve mekanda toplama güçlüğü odak grup görüşmesi yapmamamızın en önemli nedeniydi. Derinlemesine bireysel görüşmelerin anneyle baş başa kalınabilen herhangi bir ortamda yapılabilmesi bizim açımızdan önemli bir kolaylıktı. Görüşmeciyle anne arasında daha kolay ve yakın bir ilişki kurulabilmesi de derinlemesine bireysel görüşme açısından olumlu bir özellikti. Ayrıca görüşmenin sohbet havasına bürünmesinin kolaylığı da odak grup görüşmesine göre bir avantaj gibi gözüküyordu. Derinlemesine Bireysel Görüşme Yaparken Karşılaştığımız Sorunlar: Derinlemesine bireysel görüşme yapma isteğimizi geri çeviren anne yok denecek kadar azdı. Hastanede yaptığımız görüşmeler daha kolay gerçekleşti. Ancak, annelerin evine giderek yaptığımız görüşmeler sırasında telefonun çalması, evde başka aile fertlerinin bulunması, misafir gelmesi gibi faktörlerin görüşmeyi olumsuz etkilediği oldu. Bu nedenle, hastanede yapılan görüşmeler daha sağlıklı oldu diyebiliriz. Bazı anneler görüşmelerin teybe kaydedilmesinden rahatsız oldular, ancak görüşmenin ilk beş on dakikasından sonra tedirginlikleri geçti. Bazı anneler görüşme yapmayı kabul etmelerine karşın görüşme sırasında soruları çok istekli yanıtlamadılar, bazıları ise bir çok soruya bilmiyorum, hatırlamıyorum şeklinde yanıt verdiğinden sağlıklı bir değerlendirme yapılamadı. Özellikle düşük sosyo-ekonomik düzeyli bazı anneler görüşme yapılmasını kabul etmelerine karşın, onay formunu imzalamak istemediler. Derinlemesine bireysel görüşmeleri hangi aşamada sonlandıracağımız aşamasında zorlandık. Teorik olarak tekrarlayan yanıtlar gelmeye başladığında, artık yeni yanıt olmadığında görüşmelerin kesilebileceğini bilmemize karşın, her sonlandırma aşamasında kendimize güvenemeyip birkaç anneyle daha görüşelim istedik. Görüşme kayıtlarımızı nasıl kodlayacağımız konusunda bilgisizdik. Bu aşamada Prof. Dr. Ayşen Bulut tan destek aldık. Sonuçta gerçek anlamda bir kodlama yapmadan, her soru başlığına karşılık elimizde olan verileri yorumlayabileceğimizi öğrendik. Çalışma öncesinde ek besinlere geçişle ilgili sorunların altında yatan öngöremediğimiz bilgilere ulaşma beklentimiz vardı, ancak bunu istediğimiz oranda gerçekleştirebildiğimizi söyleyemeyiz. Bunun nedenleri olarak araştırdığımız konuyla ilgili belli bir bilgi birikimi olmasını ve görüşmecinin tecrübesizliğini söyleyebiliriz. Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 2003 Sorukağıdı Hazırlık Çalışması Niteliksel Araştırma: Gebeliği Önleyici Yöntemler ve İstemli Düşükler, Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü Yayın No , Ankara,

3 C. Ü. Tıp Fakültesi Dergisi 25 (4), 2003 Özel Eki 2. Yar. Doç. Dr. Sibel KALAÇA Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD Niteliksel yöntemlerin kullanıldığı araştırma deneyimleri: Sağlık Hizmetlerinde Kalite (Ankara-Hasköy, 1993) Amaç: Kadınların sağlık hizmetlerinde kalite konusundaki algı ve düşüncelerinin değerlendirilmesi (Odak Grup Tartışması ile bilgi toplandı) Toplum sağlık gönüllülerinin gençlerin insan vücudu ve üreme ile ilgili bilgileri üzerine etkisinin değerlendirilmesi (Ankara-Polatlı, 1996) Amaç: Bir toplum katılımı modeli olarak Toplum Sağlık Gönüllülerinin sağlık eğitimi çalışmalarını değerlendirmek (Müdahale araştırması olan bu araştırmada uygun gönüllülerin seçimi amacıyla odak grup tartışması yapıldı) İstanbul un bir bölgesinde kadın ve erkeklerin çocuklarda görülen ateş konusundaki inanç, tutum ve uygulamaları (İstanbul, 1997) Amaç: Halkın çocuklarda görülen ateş konusundaki bilgisini, ateşin tanı ve tedavisinde kullanılan yöntemleri, ve ailelerin ateş konusundaki inançlarını belirlemek (Odak Grup Tartışması ile bilgi toplandı) Beliefs and values of men and women about contraceptive methods (İstanbul, 1999) Amaç: Kadın ve erkeklerin yöntemlerle ve özel olarak geri çekme ilgili bilgi, inanç ve değerlerini belirlemek (Odak Grup Tartışması ve Derinlemesine Görüşmelerle bilgi toplandı) Bu alanda birikime Hacettepe Halk Sağlığı Anabilim Dalında çalışırken sosyal bilim uzmanının (Prof. Dr. Belma Akşit) katkısıyla başlayan Kalaça, veri toplama aşamasında çalışırken, görüşmelerden birinde araştırmacının doktor olduğunu anlayan ancak, ilettiği tıbbi sorununa yanıt alamayan katılımcının dile getirdiği bir şiiri paylaştı:... Karanfilsin, karelin yok Goncagülsün, tımarın yok Ben seni çok sevdim ama Senin benim hastalığımdan haberin yok... DENEYİMLERE GÖRE ARAŞTIRMALARDA DİKKAT EDİLMESİ GEREKENLER 1- planlama Konu rehberinin (odaklayıcı soruların) hazırlanması başlangıçta ilgi isteyen en önemli konu Grubun oluşturulması sırasında aşağıdaki durumlar için karar verilmesi özellikle önemli Nasıl? (birbirlerini tanımaları ya da tanımamaları sorun olabilir) Kaç grup, kaç kişi ile Bölgeyi tanıyan kişilerden yardım istemek/istememek Sosyal bilimci ile yardımlaşma gerekmekte 1- veri toplama (başlangıç) Kontrol edilemeyen, beklenmedik sorunlar her zaman çıkabilir Görüşmecilerin kimliğine karar vermek önemli 103

4 8. Halk Sağlığı Günleri,Halk Sağlığı Ve Sosyal Bilimler, Haziran 2003 Sivas Kadınlarla görüşülecekse görüşme sırasında çocuklarının yönetimi gerekiyor Erkeklerle görüşme zaman ve mekan açısından başka sorunlar içeriyor Ses kaydı özen istiyor 2. veri toplama (süreç) Katılımcılarla kurulan iletişim çok önemli(eşitsizlikler) Görüşme bittikten sonra başlayan tartışmalar kimi zaman veri olabiliyor Katılımcıların (teypten dinlenirken) ayırt edilebilir olması için çalışmak gerekiyor 3- analiz Kodlama (Tema analizi) ile ilgili teknik ve algı sorunlarının üstesinden gelmek gerek Analiz yapanlar arasındaki görüş ayrılıklarının karar bağlanması için çalışılmalı Sosyal bilimci ile yardımlaşma şart 4- raporlama (yazım) Tıp dili, sosyal bilim dili farklı Türkçe-İngilizce yabancı dilde ifadede algılama farklı olabilir, özen istiyor Sosyal bilimci ile yardımlaşma yine gerekli Neler öğrenildi: Pek çok şey. Özellikle, bir araştırma sonrasında ailelerle yapılan görüşmeler onucunda, çocuklarda ateş hakkındaki algılama süreciyle ilgili elde edilen aşağıdaki kavramsal çerçeve paylaşıldı: 104

5 C. Ü. Tıp Fakültesi Dergisi 25 (4), 2003 Özel Eki Neleri Öğrenebildik: sürecin anlaşılması 105

6 8. Halk Sağlığı Günleri,Halk Sağlığı Ve Sosyal Bilimler, Haziran 2003 Sivas KAYNAKLAR 1. Harmancı H, Bakırcı N, Kalaca S, Sarıkaya Ö. Ö, Çalı Ş. Determinants of Withdrawal Use in Turkey. Poster. International Public Health Congress. Health 21: in action Ekim, 2000, Istanbul Harmancı HG, Kalaça S, Kalaça Ç, Demirkol A. Sultançiftliği nde Çocuklardaki Karın Ağrısı ve Ateş ile İlgili Düşünce ve İnanışlar, Bildiri, III. Ulusal Aile Hekimliği Kongresi, İzmir, Mayıs 1997 Poster, V.Ulusal Halk Sağlığı Kongresi, İstanbul, Ekim 1996 Poster, II. Ulusal Pediatrik Gastroenteroloji ve Beslenme Kongresi, İstanbul, 9-11 Ekim Kalaça S, Öztek Z, Benli D, Akın L, Özcebe H. Toplum Sağlık Gönüllülerinin gençlerin İnsan Vücudu ve Üreme İle İlgili Bilgileri Üzerine Etkisinin Değerlendirilmesi, poster, V. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi, İstanbul, Ekim Kalaça S. Sağlık Hizmetlerinde Kalitenin Yeniden Keşfi, poster, IV. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi, poster, Didim, Eylül

7 C. Ü. Tıp Fakültesi Dergisi 25 (4), 2003 Özel Eki Janet Molzan Turan PhD. İstanbul Üniversitesi Çocuk Sağlığı Enstitüsü Turan, İstanbul Üniversitesi, Çocuk Sağlığı Enstitüsü Aile Sağlığı Anabilim Dalı 1989 dan beri bir çok sağlık araştırmasında sosyal bilimlerden hem niceliksel hem niteliksel araştırma yöntemlerini kullanıldığını paylaştı. Bu araştırmalar multi-disipliner bir ekip tarafından yapılıyor. Ekipte hem sağlıkçılar (halk sağlığı uzmanı, çocuk sağlığı uzmanı, kadın doğum uzmanı) hem sosyal bilimciler (sosyolog, psikolog, eğitim uzmanı, vs.) bulunuyor. Bu işbirliği sayesinde çok kapsamlı ve başarılı işler yapılabilmekte. Kuruluşta niteliksel yöntem kullanılarak yapılan ilk araştırmanın kadınların kontraseptif kullanımında danışmanlık hizmetlerine olan gereksinimini belirlendiği bir araştırmaydı. Sonraki yıllarda İstanbul da üreme sağlığı hizmetlerinin kalitesi (gebelik sonlandırma, kontraseptif sunumu, gebelik, doğum), doğum sonrası sağlık için babaların rolü, cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlar ve erkeklerin geri çekme yöntemine bakış açıları gibi konuları kapsayan araştırmalar gerçekleştirildi. En yeni olan çalışma İstanbul daki hastanelerde gebelik ve doğum hizmetlerinin kalitesinin araştırıldığı bir araştırma. 8. Halk sağlığı Günlerinde en başarılı poster ödülüne layık görülen bu araştırmada değişik bilgilere ulaşmak ve değişik bakış açılarını öğrenmek için hem niceliksel hem niteliksel araştırma yöntemleri kullanıldı. Yöntemlerin arasında anket, ayrıntılı görüşme ve yarı yapılandırılmış gözlemler vardı. Yarı yapılandırılmış gözlem araştırma ekibinin daha önce fazla kullanmadığı bir yöntem olduğu için ekip için hem çok eğitici, hem de zor oldu. Önce gözlem formlarını ekipteki kadın doğum uzmanıyla beraber geliştirildi. Bu formlarla hem yapılan işlemler hakkında hem davranışlar hakkında bilgi toplanması amaçlanmıştı. İlk formlar araştırmayı destekleyen Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) ne yollandı ve onlar da katkıda bulundular. Sonra formlar araştırmada yer almayan başka bir hastanede denendi. Ancak analiz aşamasına geldiğinde, formların daha basit ve net olarak hazırlanması gerektiğini anlaşıldı. Gözlemler hastanelerde üç eğitilmiş kadın hekim tarafından gebe polikliniğinde, doğum servisinde ve loğusa servisinde yapıldı. Gözlemciler, özellikle en başta bu işi yaparken zorlandılar. Hastanede çalışanlar onların orada bulunmasından bazen rahatsız oldular, belki de davranışlarını da değiştirdiler. Onlar alışsınlar diye her hastanede çok fazla saat gözlem yapılması gerekti. Ayrıca tıbbi bakim söz konusu olduğu ve gözlemciler hekim olduğu için bazen zor durumda kaldılar. Yanlış hatta zararlı bir şey gördüklerinde gözlemciler ne yapacak? Bu konuda kararlar vermek gerekti. Analizlerde de kolay değildi. Formlarda hem niceliksel hem niteliksel veri bulunduğu için hem niteliksel veri giriş ve analiz programları (Ethnograph), hem niceliksel veri giriş ve analiz programlarını (SPSS) kullanıldı. Bu uygulamadan çıkan bir ders; sağlık hizmetlerinde yarı yapılandırılmış gözlem yöntemi kullanılacaksa, formların basit olması ve uzun süre denenmesidir. Olabilecek durumlar için önceden iyi bir planlamayla sayısı az ama kapsamlı gözlemler yapılmalı. Veri yönetim planı ve analiz planının da önceden belirlenmiş olması gerekir. Paylşılan diğer önemli bir konu, analizde kalitatif bilgisayar programlarının kullanımı oldu. Günümüzde bu amaçla kullanılan birçok program var, Ethnograph, Atlas-ti, Nuvo gibi. Bu programlar sözel ve görsel verilerin analizini kolaylaştırıyor. Verileri her hangi bir yazı programında yazıldıktan sonra (Word gibi) bu programlar taşınabilir ve orada kodlama, arama ve not yazma gibi işler yapılabilir. Programlar İngilizce ama Türkçe metinleri ve kodları da kabul ediyor. Metinleri ekranda okurken ilgili kodlar hem hazır bir kodlama listesine hem de yeni gelen kodlar olarak belirtilirler. Ayrıca, üzerine metine bağlı notlar da yazılabilir. Sonra kodlara göre ve/veya görüşülen kişilerin özelliklerine göre aramalar yapılabilir. Görüşmeleri hem bu şekilde parçalamak önemli bir kazanç ama, bütün olarak da değerlendirmek lazım. Bu programların öğrenilmesi biraz zaman alıyor ve analiz süreci uzun sürebiliyor. Ama sonuçta da daha sistematik ve kapsamlı bir analiz yapılmış oluyor. Özellikle görüşmeleri okurken ve kodlama yaparken araştırmacının kendine not yazması açısından Ethnograph ta memolar çok yardımcı olabiliyor. Sonuç olarak üreme sağlığı alanında yapılmış olan araştırmalarda niteliksel yöntemlerin çok faydalı olduğu görüşünü paylaşan Turan, bu uygulamaların giderek daha da önem kazandığını söyledi. Yöntemler zahmetli ve çok beceri ve dikkat istiyor ama gerçekten başka şekilde öğrenilemeyen pek çok şeyleri niteliksel yöntemlerle öğrenebiliniyor. Sağlık olaylarının altındaki nedenleri araştırmak ve anlamak isteniyorsa (ve bunlar olmadan sağlık davranışlarında gerçek değişiklik yaratmak mümkün değil) bu yöntemlerin kullanılmasında çok büyük yararlar var. Kuruluşta gerçekleştirilmiş araştırma deneyimleri aşağıdaki gibi özetlenebilir. Aile Planlaması ve Danışmanlık Hizmeti (1989) Amaç: Yöntem kullanan kadınların seçimlerini etkileyen faktörlerin incelenmesi (25-49 yaşta 5-10 yıllık evli, yöntem kullanan 58 kadınla, derinlemesine görüşme) Janet Molzan Turan halen Stanford Üniversitesinde Institute for Research on Women and Gender da çalışmaktadır. 107

8 8. Halk Sağlığı Günleri,Halk Sağlığı Ve Sosyal Bilimler, Haziran 2003 Sivas İstanbul da Anne ve Çocuk Ölümleri ( ) Amaç: Mezarlık kayıtları kullanılarak belirlenen ölümlerin gerçek nedenlerinin belirlenmesi (Beş yaştan küçük 50 çocuk ve 42 anne ölümü ya da anne ölümü olabilecek yaş kadın ölümü için kayıtlarda bildirilen adreste bulunan yakınlarıyla derinlemesine görüşmeler) İstanbul da Kamu Kuruluşlarında Düşük Hizmetinin Etki ve Etkinliği ( ) Amaç: Hastanelerde verilen düşük hizmetlerinin niteliğinin belirlenmesi (Düşük sonrası 2 hastanede 550 kadından soru formu aracılığıyla bilgi toplandı, işlemden 6 ay sonra 460 kadın evlerinde yine bilgi formu aracılığıyla izlendi. Davet edilen 40 kadından 25 i ile altı odak grup tartışması yapıldı). Aile Planlamasında Hizmetlerin Niteliği ile Modern Yöntem Kullanımında Süreklilik İlişkisi Amaç: Farklı hizmet türlerinden yararlanmış yöntem kullanıcılarının hizmetlerden etkilenme sürecini belirlemek. (Hizmet kalitesinin değerlendirilmesi için üç farklı kuruluşta Kontrol Listesi aracılığıyla gözlem) Gebelik ve Doğum Hizmetlerinin Değerlendirilmesi ( ) AMAÇ: İSTANBUL DA ALT VE ORTA GELİR DÜZEYİNDEKİ KADINLARIN HİZMET ALDIĞI ÜÇ TİP HASTANEDE HİZMETİ KULLANAN KADINLARIN, HİZMET SUNANLARIN, YÖNETİCİLERİN HİZMETLERE BAKIŞ AÇILARINI ÖĞRENMEK, (30 gün doğumhane, 12 gün gebe polikliniği, 12 gün postpartum loğusa servisinde yapılandırılmış gözlem; 45 hastane çalışanı ve 15 loğusa ile derinlemesine görüşme; her kurum için 200 maddelik kurum formu eşliğinde yöneticilerle görüşme) Diyafram Yönteminin Kabul Edilebilirlik, Kullanım ve Etkinliğinin Değerlendirilmesi ( ) Amaç: Türkiye de 4 merkezde diğer yöntemlerle birlikte sunulduğunda diyafram kullanılması ve kullanıcıların özellikleri (Diğer yöntem kullanıcıları, diyaframı bırakanlar, diyafram kullanmaya devam edenler, diyafram yöntemini sunan hemşire ve doktorlar, yöntemi sunmayan doktor ve kadın doğum uzmanları ile odak grup tartışması yapıldı. Yöntemi bırakanların eşleri ile derinlemesine görüşmeler yapıldı) Aile Planlaması Kliniğine Başvuranlarda Cinsel Yolla Bulaşan Enfeksiyonlara Karşı Tutumlar ( ) Amaç: Üreme sağlığı hizmeti almak için başvuran kadınların ve eşlerinin tarama testi ve CYBE hakkında görüşlerini öğrenmek. (Kliniğe başvuran evli kadınlar ile 6 odak grup tartışması, test yaptırmış 10 bekar kadın, 10 pozitif kadın (evli bekar karışık) ve eşi test yaptırmış 10 erkek ile derinlemesine görüşme) Erkek Bakış Açısıyla Geri Çekme Yöntemi (2001) Amaç: Doğu da ve Batı da büyümüş fabrika işçisi erkeklerin geri çekme yöntemine bakışını ve üreme sağlığı konusunda bilgilenme sürecini öğrenmek. (35 yaşından genç, 35 yaş ve üzerinde her iki gruptan 15 er kişi ile derinlemesine görüşme) 108

9 C. Ü. Tıp Fakültesi Dergisi 25 (4), 2003 Özel Eki İSTANBUL DA DÜŞÜK GELİR GRUPLARINDA DOĞUM SONRASI AİLE PLANLAMASI VE SAĞLIK GEREKSİNİMLERİ (1992) Amaç: Doğum yapmış kadınların emzirme, doğum ve doğum sonrasına yönelik uygulamaları ve aldıkları hizmetleri değerlendirmek. (Ev ve hastane doğumu yapmış 2-5 aylık bebeği olan annelerle 7 odak grup tartışması) Bebeğin İlk Üç Ayında Emzirmeyi Yönlendiren Sosyal Etkiler (1993) Amaç: Doğum yapmış kadınların emzirme ve doğum sonrasına yönelik uygulamalarını incelemek ve doğumdan 4 ay sonrasıyla karşılaştırmak. (30 anne ile öyküleme (narrative stories) yöntemiyle görüşüldü) İstanbul da Gebelik, Doğum ve Sonrası Aile Sağlığı Eğitimi Araştırması ( ) Amaç: Yeni anne ve baba olmuş kişilere bilgi ve danışmanlık hizmeti verme yöntemini belirlemek. (Doğum sonrası karar verme süreci ve davranışlarını tanıma amacıyla 4 yeni anne-baba ve 5 gebe çift grubu için odak grup tartışması, 5i çift olmak üzere 10 anne ve 10 baba ile derinlemesine görüşme) İstanbul Üniversitesi, Çocuk Sağlığı Enstitüsü, Aile Sağlığı Anabilim Dalı tarafından yapılan niteliksel araştırmalarla ilgili bilgi ve araştırmalarla ilgili yayınlar: Turan JM, Say L, Güngör AK et al "Community Participation for Perinatal Health in İstanbul" Health Promotion International 18: Promoting postpartum health in Turkey: The role of the father, Turan JM, Nalbant H., Bulut A., Mosley H., Gökçay G. (in Responding to Cairo. Eds: N.Haberland, D. Measham, Population Council, NY, 2002: Turan JM, Nalbant H, Bulut A, and Sahip Y "Including Expectant Fathers in Antenatal Education Programmes in İstanbul, Turkey" Reproductive Health Matters 9(18): Ortaylı N, Bulut A, Nalbant H, Cottingham J. The diaphragm: a viable option for women in Turkey. Int Fam Plann Perspect 2000; 26(1): Özenoğlu A, Bulut A, Kayatürk F F, Güray Ö. (1998) Gebelerin Beslenme Durumunun Belirlenmesinde Kalitatif Yöntemlerin Uygulanması Jinekoloji Obstetrik Pediatri Dergisi, 6: Turan JM, Bulut A, and Nalbant H The Quality of Family Planning Services in Two Low-Income Districts of İstanbul. Turkish Journal o f Population Studies 19: Bulut, A., Turan, J.M. (1995), Post-partum family planning and health needs of women of low income in Istanbul, Studies in Family Planning, 26(2), Bulut, A., Toubia, N. (1994), Hastanelerde Gebelik Sonlandırma Hizmetlerinin İşlerliği ve Etkinliği, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul. Zengin, M., Bulut, A., Kayatürk, F. (1992), İstanbul sağlık kayıtlarına göre kadın ölümleri içinde anne ölümleri, III. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi, Kongre Özet Kitabı, 183, Ankara. Kayatürk, F., Bulut, A., (1989), Aile planlaması ve danışmanlık, Cumhuriyet Üniversitesi I. Halk Sağlığı Günleri Ana Sağlığı Bildiri Özetleri, 60, Sivas. 109

10 8. Halk Sağlığı Günleri,Halk Sağlığı Ve Sosyal Bilimler, Haziran 2003 Sivas Tolunay Kolankaya Dr. Antropolog Maltepe Üniversitesi Öğretim Üyesi Kolankaya. Hastane Ortamında Doktorlarla Hastalar Arasında İletişim Sorunları ( İstanbul, 2002) başlıklı araştırma deneyimini paylaştı. Araştırmanın ön hazırlık aşaması 2001 Haziran-2001 Ekim, veri toplama dönemi 2001 Ekim-2002 Mart, veri analizi ve raporlama ise 2002 Mart-2002 Haziran tarihleri arasında gerçekleştirildi. Amaç: Her gün medyadan da izlediğimiz ve yüzeysel olarak bilgi sahibi olduğumuz, içinde sevinçlerin, hüzünlerin yaşandığı, insan dinamiklerinin çatıştığı veya insanların özveriyle birbirlerine yardımcı oldukları hastanelerde hizmet sunan doktorlarla bu hizmeti alan hastalar arasında yaşanan iletişim sorunlarına derinlemesine bakmak. Araştırma üçüncü basamak bir sağlık kuruluşu olan T.C. Sağlık Bakanlığı Dr. Lütfi Kırdar Kartal Eğitim ve Araştırma Hastanesinde veri toplama aşaması niceliksel ve niteliksel yöntemlerin birlikte kullanılarak; katılarak gözlem, informal sohbet, standartlaştırılmış açık uçlu mülakat formu ile yüz yüze derinlemesine görüşmelerle yapıldı. Hastane İstanbul da Anadolu yakasında E-5 karayolu üzerinde 506 dönüm arazi üzerinde kurulmuş, Bolu dan Bostancı ya kadar geniş bir nüfusa hizmet veren, 750 yatağa sahiptir. Ayrıca İstanbul un girişinde karayolu kenarında olması, bölgenin sanayi bölgesi olması, Kartal Cezaevinin bulunması ve bir eğitim hastanesi olması nedeniyle araştırma yeri olarak bu hastane belirlenmiştir. Veriler Hastanenin Cerrahi Anabilim Dalına ait üç, Dahiliye Anabilim Dalına ait iki klinikte bulunan (23-77 yaş arasında 21 kadın 17 erkek, 38 hasta ve (25-46 yaş arası 6 ay ile 20 yıl arası hizmet vermiş) 8 kadın 13 erkek, 11 Asistan 10 Uzman toplam: 21 doktorla araştırmacı tarafından görüşülerek elde edilmiştir.. Bu sırada tüm idari bölüm ve personelin son derece anlayışlı davrandığını paylaşan araştırmacı bunda eşinin ve oğlunun da doktor olmasının payı olduğu düşüncesini iletti. Ancak, her gün ve her saatte hastanede çalışmalarını rahatça sürdürebilmesinin sağlamasına karşın, zaman zaman randevu ile gidilmesi halinde bile doktorlarla yoğun işleri nedeniyle görüşülemediği ya da hastaların problemleri nedeniyle görüşmelerin uzayarak başka günlere sarkabildiğini söyledi. Araştırmacı, bu sorunların beklenen sorunlar olduğunu ve zamanın uzaması dışında araştırmaya hiçbir etkisinin olmadığını paylaştı. Bu arada her araştırmada olduğu gibi yeni dostluklar kurulduğunu, dolayısıyla, sonuç olarak konunun güçlüğü dışında belirgin bir güçlükle karşılaşmadığını, ayrıca da unutulmaz anılarla dolu bir süreç yaşadığını belirtti. Araştırmanın kısa bir bölümü Maltepe Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisinde yayınlandı. 110

11 C. Ü. Tıp Fakültesi Dergisi 25 (4), 2003 Özel Eki Prof. Dr. Akile GÜRSOY Yeditepe Üniversitesi Sosyal Antropoloji Bölüm Bşk. Istanbul da Bebek Ölümlerinin Kültürel Boyutları Üzerine bir Araştırmanın Yöntem Konusunda Düşündürdükleri başlıklı sunusunda Gürsoy, değerli bilgiler paylaştı. GÖÇKENT ARAŞTIRMASI 1980 lerde UNICEF te çalışırken farkına vardığı bir ulusal sorun üzerine gerçekleştirdiği araştırmanın gerekçesi Türkiye nin bebek ve çocuk ölüm oranının yüksekliğini açıklamanın zorluğuydu. Ne gayri safi milli hasıla, kişi başına gelir düzeyi, ne de beş yaş üzeri çocuklar ve yetişkinler için geçerli olan ölüm oranları yüksek bebek ve çocuk ölüm oranlarını açıklamıyordu. Dolayısıyla, araştırmada bebek ölümlerini yüksek kılan faktörlerin ortaya çıkarılması amaçlanmıştı. Yoksulluk, bebek ölümlerini etkileyen başlıca faktör. Ancak, araştırmada bunun ötesinde, benzer gelir düzeyine sahip anneler arasında bebeklerini yaşatabilme konusundaki farkı açıklayabilmek istendi. Araştırma gelir düzeyi düşük, ve dolayısıyla bebek ölümü yüksek olacak bir bölgede yürütüldü. Istanbul un Anadolu yakasındaki bir gecekondu bölgesinde yüksek olan bebek ölüm oranına yol açan kültürel nedenleri incelemek için, çocukları bebek çağında ölmüş olan anneleri, çocuklarını yaşatabilmiş olan annelerle kıyaslamaya fırsat verecek bir araştırma modeli kurulması için çalışıldı. Örneklem için rast gele yöntemle seçilmiş, çocukları yaşamış olan ve yaşamamış olan bir kadın grubu gerekiyordu. Survey (1025 Hane) Ancak, bu gecekondu bölgesinde bu tür bir bilgiyi sunan ön veriler bulunmuyordu. Dolayısiyle, niteliksel yöntemleri kullanarak derinlemesine ve ayrıntılı bilgi toplayabileceğimiz niteliksel bir araştırma yapmaya başlamadan önce bölgede bir örneklem seçerek 1025 hanelik bir ön araştırma (survey) yapmak gerekti. Derinlemesine Görüşmeler (229 Anne) Araştırmanın ikinci aşamasında 1025 hanelik örneklemden dörtte-bir oranında bir alt-örneklem sistematik olarak seçildi. Ancak, bu alt-örnekleme geçen yıl içinde bebekleri ölmüş kadınların tümü dahil edildi (N=16). Araştırmamızın sonuçları, evli, dul veya ayrılmış ve en azından bir doğum yaşamış 229 kadınla yapılmış derinlemesine görüşmelere dayandı. Çocuk Ölüm Endeksi (ÇÖE) Annelerin farklı deneyimlerine dayalı sayısal analizi yapabilmek için bir çocuk ölüm endeksi geliştirildi (ÇÖE). Bu amaçla kadınlar, evlilik yıllarına göre gruplandılar. Her grubun toplam doğum sayısı, toplam çocuk ölüm sayısı ve ortalama ölüm oranı bulundu. Her kadının çocuk ölüm endeksi, Asıl Ölüm Oranı / Beklenen Ölüm Oranı olarak kendi grubu içinde kıyaslamalı olarak hesaplanabildi. 229 kişilik örneklem grubu içinde çocuk endeksi asgari 0.0 ve azami 10.4 olarak hesaplandı. BULGULAR Derinlemesine görüşmeler aracılığıyla her bir kadından son derecede detaylı bilgi toplandı. Yaklaşık bir buçuk saat süren ve pek çok açık uçlu soru bulunan görüşmelerde kadınların evlilik, günlük yaşam, doğurganlık tarihçeleri, eğitim, göç, ekonomik durum, sağlık, yaşamdan beklentileri, özlemleri, çocuk bakma pratikleri gibi geniş bir yelpazeyi yansıtan konularda ayrıntılı bilgi alındı. Her kadın için 500 den fazla farklı değişken elde edildi. Önce her değişkenin endeksi aracılığıyla çocuk ölümüyle ilişkisi ölçüldü. Daha sonra, çok geniş ve ayrıntılı data, her biri belli bir kavramı ifade eden birkaç bileşik değişken haline getirildi. Çocuk endeksiyle anlamlı bulunan seçilmiş tek değişkenli basit korelasyonlarla bazı bileşik değişkenlerin frekans dağılımları hesaplanarak anlamlı değişkenler belirlendi: ÇOKLU REGRESYON ANALİZİ SONUÇLARI Annenin kırsal bölgelerde doğması, İstanbul dışında yaşanan sürenin artması, eğitimsizliği, geniş ailede yaşama, varlıklı olma, dindar olma, ekmek tüketiminin fazlalığı gibi 14 bileşik değişken kullanılarak yapılan çoklu regresyon analizinde, çocuk ölümlerini anlamlı olarak etkileyen faktörlerin; 1. Kadının kocasının okur yazarlık ve resmi eğitim seviyesi 2. Hane kompozisyonu: Ataerkil geniş aile olarak yaşama, 3. Kadının kürtaja karşı tutumunun olumsuz olması 4. Kadın dışındaki erkek hane üyelerinin içki ve sigara tüketiminin fazlalığı olduğu saptandı. Göçkent araştırmasında her şeyden önce, genelde çocuk sağlığının, özelde ise bebek ölümlerinin anne odaklı araştırma ve açıklamalarla bağımlı kalmaması gerektiği ortaya çıkmış oldu. Bu sonuçlar, daha önceki yaygın kabul görmüş anneçocuk temelli bilimsel paradigmayı sorgulamış oluyor. 111

12 8. Halk Sağlığı Günleri,Halk Sağlığı Ve Sosyal Bilimler, Haziran 2003 Sivas NİTELİKSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMİNİN ARAŞTIRMAYA KATKISI Daha önce çocuk sağlığı araştırmalarında değişken olarak öngörülmemiş olan faktörlerin de bu araştırmada incelenmesi oldu. Yöntem açısından kalitatif araştırmanın bu araştırmanın sonuçlarına önemli katkı yapan bir değişkenin oluşumu ilginçti. Bu bileşik değişken, patrilokal hane halkı kompozisyonu olarak karşımıza çıkan ataerkil hane halkı ve ataerkilliğin bir kavram olarak geliştirildi. Gecekonduda derinlemesine mülakatlarımızı yaparken çekirdek aile olarak yaşayan hanelerde bize kapıyı açan ve görüşme yapılan annelerin genellikle görüşmeciyi karşılamada ve soruları cevaplamada çok rahattılar. Ancak, evde kayınvalidesi ile birlikte yaşayan anneler genellikle daha tutuktu. Hatta, bazılarında kayınvalideler gelinlerini konuşturmak istemedi. Araştırma gereği, görüşmeleri annelerle başka kimse olmadan yalnız yapılması gerekiyordu. Çünkü, soruların büyük bir kısmı çok ayrıntılı ve özeldi. Bu araştırma ilkesi hanelerde belirtilmesine rağmen, bazı kayınvalideler görüşmeye karışarak gelinleri yerine soruları cevapladılar. Bir kısmı gelinlerinin çocuğu yetiştirme, sağlığını koruyabilme konusunda beceriksiz olduğunu söyledi. Hatta, gelinleriyle görüştürmeyenler bile oldu. Hanelerde farkına varılan bu gerginlik ve gelinlerin durumu ataerkil geniş aile olarak yaşanan evlerdeki çocuk bakım dinamiklerini bir değişken olarak düşünmeye neden oldu. Kadınların hamilelik tarihçelerini incelendiğinde, pek çok kadının ilk evlendiğinde hemen ayrı eve çıkmadığını, pek çok zaman ilk hamileliğini ve ilk doğumunu bu geniş aile çatısı altında gerçekleştirdiğini, ancak yıllar içinde çekirdek aile olarak ayrı eve çıktığını görüldü. Tek tek her doğum için elde edilen ayrıntılı bilgilere bakıldığında, ataerkil geniş aile olarak oturan kadınların doğumlarının bebek ölümleri açısından daha riskli olduğu belirlendi. Dolayısıyla, çocuk ölümleri ve ataerkil hane halkı yapısı ile ilgili değişkeni oluştururken bu özelliklere ayrı değerler verilerek ağırlıkları kümülatif olarak değerlendirildi. Niteliksel değerlendirmelerle ilgili bir sorun, araştırmanın istatistik analizinin oluşturulmasında ortaya çıktı. Klasik bakış açısını taşıyan istatistik uzmanları, regresyon analizine girecek bir kavramın sayısal olarak çarpılabilen, ikiye bölünebilen daha basit çizgisel bir değer taşıması gerektiğini belirttiler. Ancak aile içi baskıları, ataerkilliği yansıttığı düşünülen böyle bir bileşik değişkenin sayısal analize dahil edilmesi klasik istatistik anlayışına göre mümkün değildi. Oysa, hane halkı ziyaretlerimizden ve derinlemesine görüşmelerden edinilen izlenim ataerkil geniş hane halkı yapısının çocuk sağlığı açısından önemli bir faktör olabileceğini söylüyordu. Uzun müzakereler sonucu, ve ayrıca istatistik bilimindeki yeni anlayışlar neticesinde, bebek doğduğunda mevcut hane halkı tipini ve görüşme sırasında kayınvalidenin görüşmede bulunup bulunmamasını da hesaba katan bileşik değişkenin regresyon analizinde kullanılabileceği görüşü kabul edildi. Böylece, araştırma sonuçları, hem gözlemlere dayanan niteliksel verilere, hem de bunların sayısal ifadelerine yer vermiş oldu. Ataerkil geniş aile olarak yaşayan hanelerde doğan bebeklerin ölme risklerinin daha yüksek olması halk sağlığında görev yapanların risk gruplarını tanımaları açısından önemli bir bulgu. Bir başka belirtilmesi gereken deneyim, veri toplama ile ilgiliydi: Alanda mülakatları yürütürken görüşülen bir kadın bütün sorulara cevap vermiş, bir saatten fazla da sürse görüşme sonunda bitmişti. Evde yalnızdık. Gürsoy bu hanımla evde yalnız olduğunu belirterek anılarını paylaştı: Ben gitmek üzereydim, ama görüştüğüm kadın bir çay içmek için kalmam konusunda israr etti. İkram başladı. O sırada kapı çalındı, eve birisi girdi ve tekrar çıktı. Kadın, Gelen bizim herifti dedi. Bu çok iyidir. Bundan çok memnunum dedi. Sonra daha önce de evlenip ayrılmış olduğunu, bir önceki kocasının içki içtiğini ve onu dövdüğünü söyledi. Zaten ondan olan çocuğum da yaşamadı dedi. Ben isyan edecek oldum. Araştırmam bebek ve çocuk ölümleri üzerineydi ve bir saatlik mülakat sorularında bana bundan hiç bahsetmemişti. Ama bana bunları hiç söylemediniz dedim. Ben onları kapattım dedi. Anlaşılan karşılıklı sorulara cevap verirken, yeni kimliğine göre resmi bir görüşme yapıyordu. Bu deneyim bende yer etti. Kişi başına dakika süren anketlerden elde edilen bilgiler ne oranda gerçekleri yansıtabilir? Çok yüksek sayılarda nüfusa ulaşırken, elde ettiğimiz bilgilerin kalitesinden ne kadar ödün vermiş oluyoruz? Antropoloji deki bir anlayış, en değerli ve geçerli bilgilerin karşımızdakine doğrudan soru sormadan öğrendiklerimiz olduğunu savunur. Böyle bir tanımanın yolu kaçınılmaz olarak incelenen toplum içinde uzunca bir süre yaşamayı gerektirir. Toplumu ne kadar yakından tanırsak aradığımız gerçeklere o kadar yaklaşabiliriz. Derinlemesine tanıma ise, hiç bir değişkenle sınır koymadan ve mümkün olduğu kadar birlikte vakit geçirerek oluyor yılınjda Fransız Demografi Enstitüsü (INED) Göçkent araştıra sonuçlarının Türkiye ye genellenip genellenemeyeceği konusunu araştırmak için 1998 Türkiye Nüfus ve Sağlık araştırma verilerini incelenmesini istedi. 112

13 C. Ü. Tıp Fakültesi Dergisi 25 (4), 2003 Özel Eki Ancak, bir sonuca varılamadı. Çünkü, 1998 Türkiye araştırması çok detaylı ve kapsamlı olmakla beraber, çok daha küçük çaplı ama bir o kadar da derinlemesine ve ilk elden toplanan bilgiler sunan Göçkent araştırmasında her kadın için çok daha fazla ayrıntılı bilgi vardı. Söz gelişi, 229 kadının tüm hamilelikleri, bunların nasıl sonuçlandığı, hamilelik sırasında oturulan hanehalkı yapısı, tüm doğumların köy veya kent, doktor veya ebe, evde veya hastanede nasıl sonuçlandıkları gibi bilgiler bulunmaktaydı. Ayrıca, 1998 Türkiye araştırmasında hanedeki erkeklerin içki ve sigara kullanımı, kadınların kürtaj karşısındaki tutumları gibi konular, değişkenler bulunmuyordu. SONUÇ OLARAK Gürsoy a göre, yukarda özetlemeye ve yöntem olarak tartışmaya çalışılan Göçkent araştırmasında hem niteliksel hem de niceliksel yöntemleri kullanmış olması, zor ve zaman alıcıydı. Ancak, sonuçlarını daha yaratıcı ve ilginç kıldı ve amaca ulaşmayı olumlu etkiledi. Birinci olumluluk pragmatik açıdan oldu. Sağlık konularını birlikte tartışmakta yarar olan biomedikal gelenekte yetişmiş tıp doktorları genellikle sayısal analizlere daha fazla saygı duyuyorlar. Korelasyon belirtilmesi, regresyon analizleri gibi istatistik bir ifade olmadan araştırma sonuçlarını ciddiye almaları kolay olmuyor. Araştırma sonuçları sadece nitel yöntemlerle elde edilse ve sözel olarak ifade edilse, bulguların ciddiye alınması mümkün olmazdı. Ayrıca, çok önemli bir konu daha var. Niceliksel yöntem kullanarak, alanda gözlem yoluyla hiç farkedemeyeceğimiz bazı faktörlerin önemi ortaya çıkmış oldu. Kocanın eğitimi değişkeni belki buna en çarpıcı örnek. Çocuk sağlığı üzerine yazılmış hemen hemen tüm kaynaklar anne eğitiminin öneminden söz eder. Göçkent araştırmasında neden babanın eğitiminin anne eğitiminden daha etkili olduğunun açıklanması da bir diğer önemli araştırma konusu. Sonuç olarak, sosyal araştırmalarda son noktayı koymak mümkün gözükmüyor. Toplum sağlığını etkileyen konuları araştırırken hem nicel hem de nitel araştırma yöntemlerinin farklı açıklayıcı gücünden yararlanmak gerekiyor. Egemen paradigma nicel araştırma yöntemlerini daha saygın kabul ettiği ve gelenekselleşmiş olan bu yöntem daha fazla kullanıldığı için, şu aşamada sosyal bilimciler olarak bizim nitel araştırma yöntemleri ile ortaya çıkan perspektifi vurgulamamız daha yararlı ve anlamlı gözüküyor. Araştırma ile ilgili yayınlar: Gürsoy. A. Sağlık ve Sosyal Antropoloji: Çocuk Sağlığı nın Kültürel Boyutları, Toplumbilim, Sayı 13, Temmuz Economic Growth or Survival? The Problematic Case of Child Mortality in Turkey, (Behar ve Courbage ile birlikte), European Journal of Population, 15: , 1999 Gürsoy A. "Abortion in Turkey: A matter of state, family or individual decision", Social Science & Medicine, Vol. 42, No.4, February 1996 Gürsoy A. "Child Mortality and the Changing Discourse on Childhood in Turkey", in Children in the Muslim Middle East, ed. E. W. Fernea, Austin: University of Texas Press, 1995 Gürsoy A. "Comment on education and infant and child mortality: gender, education and child health" in "Forum: Parental education and child mortality", Health Transition Review, Vol. 4, No.2, October 1994 Gürsoy A. Infant Mortality: a Turkish Puzzle? Health Transition Review, Vol. 2, No. 2, 1992 Gürsoy A. "Mosque or Health Center: A Dispute in a Gecekondu", in Islam in Modern Turkey, Religion, Politics and Literature in a Secular State, ed. R. Tapper, London, I.B. Tauris, 1991, pp

14 8. Halk Sağlığı Günleri,Halk Sağlığı Ve Sosyal Bilimler, Haziran 2003 Sivas PROF. DR. NURAN ELMACI Dicle Ü. Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Diyarbakır ELMACI, DİYARBAKIR DA NİTELİKSEL ARAŞTIRMA DENEYİMLERİ İLE DENEYİMLERİNİ PAYLAŞTI: Sosyal Antropologların araştırma yöntemi Niteliksel Araştırma yöntemlerinden birisi olan Katılarak Gözlem Tekniğidir. Katılarak Gözem Tekniği ele alınan sorunun köylerinin (nedenlerinin) kültür bütünü içerisinde nerelerde olduğunu göstermesi açısından yararlı ve anlamlıdır. Bu açıdan sağlıkla ilgili bir sorununun neden ve niçinlerini araştırmak için yaptığı araştırmalarda bu yöntemler kullanıldı. Ayrıca sosyo kültürel yapıyı tanımlamak için de bu yöntem gerekli. Bu yöntemle yürütülen bazı araştırmaların başlıklar aşağıda sunulmuştur. 1) Elmacı N. Diyarbakır ın Üç Farklı Kırsal grubunda doğumla ilgili değer ve tutumlar 2) Elmacı N. Çokeşli Evlilikler: Diyarbakır Örneği 3) Özelçi P. Diyarbakır ili 450 Evler Semtinde Bebek Beslenme Gelenekleri ve Malnütrüsyonla İlgili İnanışlar Bu araştırmalarda veriler ağırlık olarak kadınlardan, bazı konularda erkeklerin görüşlerine başvurularak elde edilmiştir. Doktora tez çalışmamın amacı: Sağlık hizmetlerinin toplumun sosyo-kültürel yapısından etkilendiğini varsayarak farklı yapılarda (Alevi, Göçmen ve Kürtçe konuşan gruplarda) modern doğum hizmetlerinin farklı düzeylerde kabul edildiğini göstermekti. Araştırmada bu varsayım doğrulanmıştır. Niteliksel araştırmaları yürütürken olumlu deneyimler olarak; Elmacı, kadınlarla ilgili konularda bilgi toplarken kadın araştırıcı olmanın ve üniversite mensubu olmanın kolaylıklarını yaşadığını ancak sağlıkçı olmanın çok daha avantajlı olduğunu düşündüğünü belirtti. Bu yüzden alana bir doktorla gitmek insanlarla daha çabuk kaynaşmayı sağlıyor. Olumsuz deneyimler olarak, ilk başta Diyarbakır bölgesinde dil sorununun iletişimi engelleyen çok önemli bir sorun olduğunu belirtti. Çünkü bölgede Kürtçe, Arapça, Zazaca gibi farklı diller konuşuluyor. Benzer olarak, araştırmalarda kadınlara az değer verilmesinin, mahremiyet normlarının ve Güneydoğuda yaşanan terörün (güven sorunu) de olumsuz etkilerini belirtmek gerekir. Niteliksel araştırmalarla hangi bilgilere ulaşıyoruz? Görüştüğünüz kişilerin anlatmadığını, anlatmak istemediklerini, unuttuklarını ve bazı hastalıklarla ilgili uygulamalarını onlarla birlikte evlerinde, köşe başında otururken gözleyebiliyorsunuz. Örn; Malnütrisyonla ilgili bir araştırma yaparken alnında siyah isle bir haç işareti yapılmış çocuklar gördük. Sorduğumuzda, anneler çocuklarının ay basması yüzünden ishal olduklarını ay ın kötü etkilerini geçirmek (iyileştirmek) için is sürdüklerini söylediler. Diğer bir örnek: Beslenme araştırmalarında ya parasızlıktan hiç bir şey yiyemediklerini ya da zengin olduklarını belirtmek için yediklerini abartılı bir şekilde anlatırlar. Oysa gözlemle daha doğru bilgi toplanabilir. Toplumun dışında kalarak yapılan çalışmalarda insanların o konudaki düşüncelerini ve tutumlarını öğrenilebilir. Niteliksel yöntemlerle yürütülen araştırmalarda ise insanların davranışını (gerçeği) kişilerin birbirleriyle etkileşimini, olguyu etkileyen diğer etkenleri yakalanır. ARAŞTIRMALARLA İLGİLİ YAYINLAR: Elmacı N. Diyarbakır ın Üç Farklı Kırsal grubunda Doğumla ilgili değer ve Tutumlar.(Yayınlanmamış Doktora tezi) Dicle Üniv.1976 Elmacı N. Çokeşli Evlilikler: Diyarbakır Örneği Türkiyede Kadın Olmak Kitabı İçinde. Necla Arat (Yayına Hazırlayan). Say Yayınları 1994 Özelçi P. Diyarbakır İli 450 Evler Semtinde Bebek Besleme Gelenekleri ve Malnütrisyonla İlgili İnanışlar (Yayınlanmamış Halk Sağlığı Uzmanlık Tezi ) Dicle Üniv