Türkiye de Hava Kirlili i Sorunu: Nedenleri, Al nan Önlemler ve Mevcut Durum

Transkript

1 DERLEME Türkiye de Hava Kirlili i Sorunu: Nedenleri, Al nan Önlemler ve Mevcut Durum Hasan Bayram Dicle Üniversitesi T p Fakültesi Gö üs Hastal klar Anabilim Dal, Diyarbak r ÖZET Epidemiyolojik çal flmalar hava kirlili i ile kardiyorespiratuvar mortalite ve morbidite aras nda belirgin bir iliflki oldu- unu göstermektedir. Kükürt dioksit ( ) ve partiküllerden (PM) kaynaklanan hava kirlili i geliflmifl ülkelerde gerilemesine ra men, Türkiye gibi geliflmekte olan ülkelerde fosil yak tlar n kontrolsüz tüketimi sonucu sa l tehdit etmeye devam etmektedir. Ozon (O 3 ), nitrojen oksitleri (NO x ) ve inhale edilebilen partiküllerden (PM1) kaynaklanan hava kirlili i ise bütün dünyada sorun olmay sürdürmektedir. Türkiye de hava kirlili i 196 larda izlenmeye bafllanm fl olup, halen ve PM düzeyleri yurt genelinde izlenmektedir; O 3, NO x ve PM 1 gibi kirleticilerin düzeyiyse bilinmemektedir. Hava kalitesini gelifltirmeye yönelik yasal düzenlemeler ve önlemler do rultusunda yeni standart eflik de erler ve hedef limit de erleri oluflturulmufl, hava kirlili i düzeylerindeki tehlikeli art fllara karfl acil önlemler haz rlanm flt r. Kentlerde do algaz kullan m n n yayg nlaflt r lmas, konutlar, endüstri ve trafikten kaynaklanan hava kirlili inin s n rland r lmas ve yenilenebilir temiz enerji kaynaklar n n kullan lmas na dayal stratejiler oluflturulmufltur. Al nan bu önlemlerle büyük kentlerde hava kalitesinde bir iyileflme sa lanm flsa da, halen hava kirlili i düzeyleri daha küçük kentlerde, özellikle k fl aylar nda ciddi boyutlara ç kmaktad r. Bu yaz da hava kirlili inin insan sa l üzerindeki olumsuz etkileri k saca özetlenecek, as l olarak ülkemizdeki hava kirlili i sorunu, bu konuda yap lan düzenlemeler, al nan önlemler ve gelinen düzey ele al nacakt r. Anahtar sözcükler: hava kirlili i, nedenler, önlemler, Türkiye Toraks Dergisi, 25;6(2): ABSTRACT Air Pollution Problem in Turkey: Sources, Measures Taken and the Present Status Epidemiological studies report an association between air pollution and cardiorespiratory morbidity and mortality. Although there is a decrease in pollution due to sulphur dioxide ( ) and particulate matters (PM) in developed countries, these are still above allowed limits and are threatening human health in developing countries such as Turkey due to excessive use of fossil fuels. Hence, air pollution associated with ozone (O 3 ), nitrogen oxides (NO x ) and inhaled particulate matters 1mm (PM 1 ) is still a global problem. In Turkey, air pollution became public concern in the 196s, and currently, and PM levels are being monitored within the country, while the levels of O 3, NO x and PM 1 are unknown. To improve air quality, new legislations, thresholds and targeted limits have been established together with urgent measures taken against dangerous increases in air pollution. In city centres, use of natural gas has been promoted, and strategies based on the limitation of the emission from traffic, domestic and industrial settings and the use of renewable energy sources to provide clean energy have been developed. Consequently, air quality in metropolitan cities has been improved, however, particularly in winters, air pollution still rises to dangerous levels in smaller cities. The aims of this paper are briefly to discuss the effects of air pollution on health, and mainly, to discuss the problem, measures taken and the present status of air quality in Turkey. Keywords: air pollution, causes, precautions, Turkey Gelifl tarihi: Kabul tarihi: Toraks Dergisi, 25;6(2): Yaz flma Adresi: Doç. Dr. Hasan Bayram Dicle Üniversitesi T p Fakültesi Gö üs Hastal klar Anabilim Dal, Diyarbak r Tel : (412) /424 Faks : (412) E-posta : hbayram@dicle.edu.tr TORAKS DERG S C LT 6, SAYI 2 A USTOS

2 Bayram H. G R fi Yirminci yüzy l n bafllar nda, özellikle endüstrileflmifl ülkelerde afl r kömür kullan m sonucu ortaya ç kan kükürt dioksit ( ) ve asit aerosollerden oluflan fliddetli hava kirlili i epizotlar yaflanm fl, bu durum respiratuvar hastal k morbiditesi ve mortalitesinde ciddi art fllara yol açm flt r [1]. Bu tip hava kirlili inin, özellikle geliflmifl ülkelerde gittikçe düfltü ü gözlenmekteyse de [1], epidemiyolojik çal flmalar, halen bu ülkelerde hava kirlili i ile akci er fonksiyonlar nda azalma, akci er gelifliminde gerileme, ast m semptomlar nda kötüleflme, respiratuvar semptomlarda art fl, ast m ve kronik obstrüktif akci er hastal klar na (KOAH) ba l acil hastane baflvurular nda art fl [2,3] ve kardiyopulmoner mortalitedeki art fl [3-5] aras nda belirgin bir iliflki oldu unu bildirmektedir. Türkiye de yap lan birçok çal flmada da hava kirlili inin insan sa l üzerindeki olumsuz etkileri bildirilmifltir [6-12]. Epidemiyolojik çal flmalar, ve partikül (particulate matter: PM) gibi kirleticiler ile solunum hastal klar na ba l hastane baflvurular aras nda bir iliflki oldu unu göstermifltir [6,7]. Yine, PM düzeyindeki art fllarla ast m semptomlar ve inhale bronkodilatör kullan m aras nda bir iliflki oldu u bildirilmifltir [8]. Bundan baflka, mortalite çal flmalar nda, endüstriyel kirlili in yo un oldu u yerlerdeki kentlerde kardiyorespiratuvar ölümlerin, kirlili in az oldu- u kentlerdekine göre daha yüksek oldu u belirtilmektedir [9]. Allerjik hastal klar n prevalans n araflt ran çal flmalar, stanbul gibi kentlerde, artan hava kirlili i düzeyleri ile bu hastal klar n prevalans aras nda bir iliflki oldu unu göstermifltir [1]. Allerjik rinitle iliflkili semptomlar n prevalans - n n, stanbul un hava kirlili inin yüksek oldu u bir bölgesinde, kirlili in düflük oldu u bir baflka semti ile k yasland - nda daha yüksek bulundu unun belirtilmifl olmas ilginçtir [11]. Bundan baflka, rinit insidans n n 1994 te (do algazdan önce), 1996 daki (do algaz uygulamas n n bafllamas ndan iki y l sonraki) de erlere göre anlaml olarak yüksek oldu u saptanm flt r [12]. Yine de, hava kirlili inin toplumumuzda çeflitli sa l k parametreleri üzerindeki etkilerinin yeterince ortaya konuldu unu söyleyebilmek güçtür. Türkiye de Hava Kirlili i Temiz Hava Akt uygulanmas ve s nma sistemlerindeki köklü de iflimlere ba l olarak, ve PM düzeylerinin 19 lerden itibaren geliflmifl ülkelerde giderek azalmas na ra men, halen Orta, Kuzey ve Do u Avrupa ve daha az oranda Bat Avrupa daki endüstrileflmifl bölgelerde kabul edilebilir güvenli s n rlar n üzerinde oldu u bildirilmektedir [1]. Son y llarda, özellikle geliflmifl ülkelerde artan oranda petrol ve do- algaz kullan m sonucu atmosferik hidrokarbonlar, nitrojen oksitleri (NO x ), ozon (O 3 ) ve 1 mm den küçük inhale edilebilen partiküllerden (particulate matter 1 mm, PM 1 ) kaynaklanan yeni tip bir hava kirlili i söz konusudur [1]. Di er yandan, geliflmekte olan ülkelerde, bu tür kirleticilere ilave olarak [13], geleneksel kirleticiler ve PM hava kirlili ini önemli ölçüde art rmakta ve özellikle k fl aylar nda tehlikeli düzeylere ç karmaktad r [14,16]. Türkiye de hava kirlili i özellikle 19 lerden sonra h zl nüfus art fl, h zl kentleflme, endüstrileflme sonucu yo un enerji kullan m nedeniyle bir halk sa l sorunu olmaya bafllam flt r. Endüstrileflme bafllamadan önce, yaklafl k nüfusun %8 i k rsal kesimde yaflarken, günümüzde nüfusun %6 ndan büyük bölümü flehir ve metropollerde yaflamaktad r [17]. Artan enerji talebi, genellikle petrol ve kömür gibi fosil yak tlarla karfl lanm flt r. Bu tür yak tlar n (özellikle düflük kaliteli linyit) afl r tüketimi, özellikle stanbul, Ankara ve zmir gibi büyük kentlerde fliddetli hava kirlili i epizotlar na yol açm flt r [18]. Buna ilave olarak, topografik ve meteorolojik özelliklerin dikkate al nmad yanl fl kentleflme, uygunsuz ve yetersiz yakma teknikleri, yeflil alanlar n azalmas, motorlu araç say s ndaki art fl, at klar n yetersiz at l m hava kirlili ini daha da art rm flt r [17]. Hava Kalitesinin zlenmesi Sa l k Bakanl ve Çevre ve Orman Bakanl klar 1985 ten beri birbirine ba l monitorize edilmifl bir a la ayl k ve y ll k ve PM ortalamalar n ölçmekte ve bu veriler Devlet statistik Enstitüsü (D E) taraf ndan resmi olarak yay mlanmaktad r [14,15]. Halen, 69 flehir ve 7 ilçede kurulan toplam 171 istasyonda ve PM ölçümleri yap lmaktad r. Ayr ca, Ankara daki bir istasyonda karbonmonoksit (CO) ve NO x ölçümleri yap lmaktad r. Ancak, ülke genelinde NO 2, O 3 ve PM 1 gibi sa l k üzerindeki olumsuz etkileri son y llarda yo un olarak araflt r lan hava kirleticilerinin düzeyleri henüz izlenmemektedir. Belirtilen kirleticiler özellikle tafl tlardan ve endüstriyel emisyondan kaynakland ndan ve O 3 gibi gazlar n düzeyleri fotokimyasal reaksiyonlarla yak ndan iliflkili oldu- undan, y l n bol güneflli geçti i ülkemizde bu kirleticilerin izlenmesinin önemi ortadad r. Türkiye de kentlerdeki hava kalitesi göstergelerini yans - tan istatistikler, ve PM gibi hava kirleticilerin konsantrasyonlar n n zaman zaman Türkiye Hava Kalitesini Koruma Yönetmeli i nin (THKKY) belirledi i s n rlar n üzerine ç kt - n göstermektedir [14,19]. Özellikle k fl aylar nda birçok kentte ölçülen de erlerin, belirtilen 8 ayl k k fl sezonu ortalama s n r de erlerinin üzerinde oldu u görülmektedir [14,16,19]. Bu verilerin, belirlenen hedef s n r de erlerinin ve Dünya Sa l k Örgütü (DSÖ) ve Avrupa Birli i nin (AB) koydu u standartlar n ise çok üzerinde oldu u anlafl lmaktad r [14,19] (Tablo I-IV ve fiekil 1-4). 16 TORAKS DERG S C LT 6, SAYI 2 A USTOS 25

3 Türkiye de Hava Kirlili i Sorunu: Nedenleri, Al nan Önlemler ve Mevcut Durum Hava Kirleticilerinin Kaynaklar Tablo I. Türkiye de yüksek oranlarda hava kirlili i olan baz flehirlerdeki k fl sezonu (ekim-mart) kükürt dioksit (mg/m 3 ) ortalamalar (16 no.lu kaynaktan uyarlanm flt r) Y llar stanbul Ankara zmir Bursa Diyarbak r Erzurum Eskiflehir Kayseri Kocaeli Türkiye Türkiye de kentlerdeki hava kirleticilerinin ana kaynaklar endüstri, binalardaki s nma ve trafik olup, bunlar da meteorolojik faktörler taraf ndan etkilenmektedir [16]. Kömürden elektrik üreten enerji santralleri (termik santraller) gibi endüstriyel kaynaklar n, hava kirlili inde önemli paylar bulunmakta, bu santrallerden aç a ç kan hava kirlili i büyük boyutlara ulaflabilmektedir. Çimento endüstrisi, kentleri ve kasabalar önemli ölçüde kirleten kireçtafl tozunun en önemli kayna d r. Di er yandan, demir-çelik endüstrisi, bu endüstrilerin yo un oldu u bölgelerde önemli bir hava kirlili i kayna- d r. Ayr ca, petrol endüstrisi, endüstriyel kentlerde büyük oranlarda hava kirlili ine yol açmaktad r [16]. Evlerde s nma amac yla kömür ve fosil yak tlar n kullan m, Türkiye de k fl aylar nda görülen hava kirlili inin ana nedenini oluflturmaktad r. Is nman n, kentlerdeki nin %9, PM kirlili inin %8 nedenini oluflturdu u bildirilmektedir. ki kirletici için arta kalan %1 ve %2 lik emisyonun, trafik ve di er nedenlerden kaynakland bildirilmektedir. Özellikle düflük kaliteli linyit kullan m ve yetersiz yakma tekniklerinin bu sorunu daha da a rlaflt rd ileri sürülmektedir [16]. Trafi e ba l hava kirlili i, özellikle stanbul, Ankara ve zmir gibi büyük metropollerde ve daha düflük oranda nispeten yüksek nüfuslu di er kentlerde önemli bir sa l k sorunudur. Çevre ve Orman Bakanl n n verileri, kent merkezlerindeki CO nun %7-9, NO x %4-7 ve hidrokarbon (HK) ve kurflun (Pb) emisyonunun %1 ünden trafikteki motorlu araçlar n sorumlu oldu unu bildirmektedir. Ayr ca, yerleflim alanlar n n yanl fl seçimi ve yo un kentleflme, kentlerdeki hava kirlili ini art ran di er etmenlerdir [16,17]. Tablo V te, 1995 itibariyle PM, SO x, NO x, non-metan organik bileflikler dahil befl parametre ve kaynak kategorilerinin altgruplar yla ana aktivite gruplar na katk oran na ait Türkiye ulusal envanter çal flmalar n n sonuçlar görülmektedir [14]. Nüfus yerleflimi ve endüstriyel etkinlikler Tablo II. Türkiye de yüksek oranlarda hava kirlili i olan baz flehirlerdeki k fl sezonu (ekim-mart) partikül (mg/m 3 ) düzey ortalamalar (16 no.lu kaynaktan uyarlanm flt r) Y llar stanbul Ankara zmir Bursa Diyarbak r Erzurum Eskiflehir Kayseri Kocaeli Türkiye Tablo III. Türkiye Hava Kalitesini Kontrol Yönetmeli i ne (THKKY) göre belirlenen k sa ve uzun dönem s n r de erler ile Dünya Sa l k Örgütü (DSÖ) ve Avrupa Birli i (AB) hava kalite de erleri (14 ve 19 no.lu kaynaklardan uyarlanm flt r) (µg/m 3 ) PM (µg/m 3 ) THKKY K sa dönem s n r de erler 4 4 Uzun dönem s n r de erler 1 1 K fl dönemi (ekim-mart) 2 2 s n r de erleri DSÖ Günlük maksimum de er Y ll k ortalama - AB Günlük maksimum de er Uzun dönemli de er - Y ll k ortalama - 8 : kükürt dioksit; PM: partikül (particulate matter). TORAKS DERG S C LT 6, SAYI 2 A USTOS

4 Bayram H. Tablo IV. Hava Kalitesini Kontrol Yönetmeli i ne göre belirlenen hava kirleticileri hedef s n r de erleri (19 no.lu kaynaktan uyarlanm flt r) (µg/m 3 ) PM (µg/m 3 ) Y ll k aritmetik ortalama 6 6 K fl sezonu (ekim-mart) ortalamas Maksimum 24 saatlik de er saatlik de er 4 - : kükürt dioksit; PM: partikül (particulate matter) Kütahya Zonguldak Kayseri Denizli Sivas Afyon Çorum Rize Antalya Kastamonu fiekil 2. 2 ve 21 y llar nda en kirli 1 ilin y ll k ortalama partikül (particulate matter: PM) (µg/m 3 ) düzeyleri (15 no.lu kaynaktan uyarlanm flt r) Kütahya Çanakkale (Merkez) ErzurumTekirda Kütahya Tekirda Denizli Ni de Bingöl K rflehir Gaziantep Elaz Yozgat Ni de (Bor) (Merkez) fiekil 1. 2 ve 21 y llar nda en kirli 1 ilin y ll k ortalama kükürt dioksit ( ) (µg/m 3 ) düzeyleri (15 no.lu kaynaktan uyarlanm flt r) Çorum A r Bingöl K rflehir Manisa Isparta fiekil ve y llar k fl sezonundaki en kirli 1 ilin y ll k ortalama kükürt dioksit ( ) (µg/m 3 ) düzeyleri (15 no.lu kaynaktan uyarlanm flt r) Çorum Kütahya Isparta Bal kesir Zonguldak Bursa Kayseri Rize Konya Burdur (Orhangazi) fiekil ve y llar k fl sezonundaki en kirli 1 ilin y ll k ortalama partikül (particulate matter: PM) (µg/m 3 ) düzeyleri (15 no.lu kaynaktan uyarlanm flt r). özellikle ülkenin bat s nda ve k y kesimlerinde daha yo un oldu undan, kifli bafl na düflen emisyonun (alan ve emisyon miktar [ünite] olarak) bölgesel ölçekte ulusal ortalamaya göre daha yüksek oldu u bildirilmektedir. Bundan baflka, Türkiye de yo un yerleflim yerlerindeki emisyonun Avrupa daki miktarlarla bafla bafl gitti i, hatta bu göstergeleri aflt ileri sürülmektedir [14]. Türkiye de Hava Kirlili ine Karfl Al nan Önlemler Çevre sa l yla ilgili ilk yönetmelik 193 da haz rlanm flt r. zleyen y llarda, Ankara daki hava kirlili i sorunu çeflitli hükümet programlar nda ele al n p tart fl lm flt r de ilk kez Sa l k Bakanl Ankara da iki farkl noktada ve duman ölçümüne bafllam flt r te, Türkiye Büyük Millet Meclisi taraf ndan Çevre Yasas haz rlanm fl ve kabul edilmifltir. Bu yasan n temel amac, çevre ve do al kaynaklar korumak ve gelifltirmekti. Bunu 1986 da kabul edilen THKKY izlemifltir. Bu yasan n amaçlar, her tür kaynaktan yay lan duman, toz, kirletici gazlar ve aerosol halindeki gazlar n kontrol alt na al nmas, halk ve yaflad çevresini atmosferik kirlili in tehlikelerinden korumak olarak ifade edilmektedir. Bu yönetmelikle, hava kalitesi ölçütleri, hedeflenen hava kalite de erleri, belli bölgeler için çeflitli özgül hedefler, hava kirlili inin belirlenmesi ve ölçümü için bir baz ve endüstriyel kurulufllar için emisyon düzeyleri belirlenmifltir. Bundan baflka, uluslararas standartlar-hedefler ve hava kalite ölçütleri dikkate al narak yeni standart eflik de erler belirlenmifltir. Bunlar k sa dönem s n r de erler (afl lmamas gereken günlük ortalama de erler) ve uzun dönem s n r de erler (afl lmamas gereken y ll k ortalama de erler), k fl dönemi ortalamalar (ekim-mart aylar aras ndaki 8 ayl k ortalamalar) ve hedef limit de erler olarak belirlenmifltir (Tablo III ve IV) [14,16,19]. Ancak, THKKY nin belirledi i gerek k sa ve uzun dönemli s n r de erlerin gerekse de hedef limit de erlerin halen DSÖ ve AB nin koydu u s n r de erlerin üzerinde oldu u görülmektedir (Tablo III) [14]. 162 TORAKS DERG S C LT 6, SAYI 2 A USTOS 25

5 Türkiye de Hava Kirlili i Sorunu: Nedenleri, Al nan Önlemler ve Mevcut Durum Tablo V. Ana kategorilere göre ayr lm fl 1995 Türk hava kirleticileri emisyon envanteri (14 no.lu kaynaktan uyarlanm flt r) Emisyon (ton/y l) Sektör PM NO x NMVOC CO Konut s nma Endüstriyel yanma Endüstriyel iflleme Enerji santralleri Trafik : kükürt dioksit; PM: partikül (particulate matter); NO x : nitrojen oksitleri; NMVOC: non-metan volatil organik bileflikler (non-methane volatile organic compounds); CO: karbonmonoksit. Hava Kirlili ine Karfl Acil Önlemler (Kademeli Yaklafl m) THKKY, hava kirlili ine karfl gere inde acil önlem almak için uyar kademeleri koymufltur. ve toplam as l partikül (total suspended particles: TSP) için 24 saatlik uyar düzeyleri 4 kademede de erlendirilmifltir. için 24 saatlik 4 basamak s rayla, 7, 1, 1 ve 2 mg/m 3, TSP için bu düzeyler s rayla 4, 6, 8 ve 1 mg/m 3 olarak belirlenmifltir [19]. Ölçülen de erler ve meteorolojik koflullara göre, gerekli önlemlerin yerel yöneticiler taraf ndan belirlenmesi ve al nmas kararlaflt r lm flt r. Bu önlemler, binalar n kalorifer yanma saatlerinin düzenlenmesi, trafikte motorlu araçlar n etkinliklerinin s n rland r lmas dahil, hava kirlili inin toplum, özellikle de çocuklar ve yafll lar gibi hassas yafl gruplar üzerindeki yan etkilerini asgariye indirici giriflimlerden oluflmaktad r [16,19]. Tablo VI da Sa l k Bakanl n n hava kirlili i düzeylerini azaltmaya yönelik önerdi i k sa, orta ve uzun vadeli önlemler gösterilmektedir [19]. Kirleticilerin Emisyonunu Düflürmeye Yönelik Önlemler Endüstriden kaynaklanan hava kirlili i düzeylerini düflürmek için endüstrinin uymas gereken birtak m kurallar konulmufltur. Endüstriyel iflletmeler, THKKY nin koydu- u s n r emisyon de erlerine uymak zorunda olup, baflvurular Sa l k ve Çevre ve Orman Bakanl ile yerel yöneticiler ve belediyeler taraf ndan de erlendirilerek karara ba lanmaktad r. Çevre ve Orman Bakanl n n üzerinde önemle durdu u bir di er konu, hava kirlili ini, endüstriyle gönüllülük esas na dayanan anlaflmalar imzalayarak s n rlamaya yönelik giriflimlerdir. Baflta çimento ve demir-çelik üreticileri olmak üzere endüstrinin çeflitli mensuplar yla bu tür anlaflmalar imzaland belirtilmektedir. Ancak, buradaki zorlu un, bu tür iflletmelerin üretim standartlar n ve teknolojilerini gelifltirmeye dönük yat - r mlar n n yüksek maliyet gerektirmesi oldu u bildirilmektedir [16]. Devlet ve yerel yöneticiler, hava kirlili ine yerel katk n n azalt lmas için düflük içerikli kömür kullanmay teflvik etmektedir [16]. Kömürün kalitesini yükseltmek ve at k oran n azaltmak amac yla çeflitli tesisler kurulsa da, bunlar n yetersiz oldu u belirtilmektedir. Bundan baflka, çevre dostu kömür (Çevre Yönetmeli i nde belirlendi i üzere) ithali ve do- algaz kullan m teflvik edilmektedir. Benzer flekilde, düflük içerikli s v kalorifer yak t n n kullan m özendirilmektedir. Buna ek olarak, yetkililer ve belediyeler, binalarda merkezi s tma sistemlerini özendirmekte ve enerji ihtiyac n azaltmak için, binalar n izolasyonunu ve s tma ünitelerinde çal - flan personelin e itimini teflvik etmektedir [16]. Trafi e ba l hava kirlili ini s n rlamak üzere, yerel yetkililer eski ve bak ms z araçlar n dolafl m n k s tlamak amac yla araçlar n egzoz emisyonunu izleyen özel ekipler oluflturmaktad r. Ulusal ölçekte, kurflun emisyonunu azaltmak amac yla kurflunsuz benzin yakan araç kullan m n özendirecek fiyat politikalar oluflturuldu u belirtilmektedir [16]. Buna paralel olarak, ana petrol rafinerilerinin 1988 den beri normal benzindeki kurflun içeri ini.42 g/l den.15 g/l ye, süper benzinde.84 g/l den.4 g/l e düflürdükleri ve kurflunsuz benzin üretimlerini giderek art rd klar belirtilmektedir [16]. Yine de, Türkiye deki kurflunsuz benzin tüketiminin halen ABD (%98) ve Japonya (%1) gibi geliflmifl ülkelerin gerisinde oldu u ifade edilmektedir. Di er yandan, hükümetler AB ile Avrupa 93 Otomobil Egzoz Emisyon Standartlar n (Euro 93 Automobile Exhaust Emission Standards) uygulamak üzere bir deklarasyon imzalam flt r. Bunun sonucu, Euro 93 standartlar na uyan katalitik konvertörlerle donat lm fl araçlarda % oran nda vergi indirimi uygulanmaktad r. Bundan baflka, Sanayi ve Ticaret Bakanl 1995 te, ülke içinde üretilen veya ithal edilen araçlardaki egzoz emisyon düzeylerine belli s - TORAKS DERG S C LT 6, SAYI 2 A USTOS

6 Bayram H. Tablo VI. Sa l k Bakanl taraf ndan hava kirlili i düzeylerini düflürmeye yönelik önlemler (19 no.lu kaynaktan uyarlanm flt r) K sa Dönem A. Yak t seçimi; s nma için yüksek kalorili, ancak düflük kükürt düzeyli yak t kullanma B. Motorlu araçlara yönelik önlemler: a. Düflük kurflunlu veya kurflunsuz benzin kullan m b. Verimlili i ve yanma kapasitesini maksimize eden motor kullan m c. Egzoz emisyonunu minimize eden katalitik konvektör kullan m d. Yak t n tam yanmas n sa layan uygun katalizör kullan m C. çerdeki s y tutmaya yönelik olarak binalar n termal izolasyonu D. Enerji tasarrufu ve yakma teknikleri konusunda insanlar e itme E. Alarm verici kirlilik düzeyleri yafland nda kullanmak üzere temiz yak t stoku bulundurma F. Semtlerdeki hava kirlili i düzeylerine göre kalorifer yakma saatlerinin ayarlanmas G. Baca ve merkezi s tma sistemlerinin temizlenmesi H. Yerel yetkililerin yüksek düzeylerde kirletici yayan binalar kontrol etmeleri, gere inde ceza vermeleri Orta Dönem A. leri teknolojiler kullanarak mevcut yak tlar n kirlilik düzeylerinin azalt lmas B. Yakma sistemlerinin iyilefltirilmesi, teknik standartlar n sertifikasyonu ve uygulanmas C. Binalardan s kayb n n en aza indirilmesi için ileri izolasyon tekniklerinin kullan lmas D. Binalar n mimari yap s n n ve yüksekli inin, kentin ana rüzgârlar n ve hava hareketlerini engellemeyecek tarzda düzenlenmesi E. Yüksek düzeylerde kirlilik yayan nispeten büyük binalar n baca filtre sistemleri kullanmalar Uzun Dönem A. Hava kirlili inin yüksek düzeylerde oldu u bölgelerde elektrikli s nma sistemlerinin kullan m n n özendirilmesi B. Merkezi s tma ve do algaz kullan m n n yayg nlaflt r lmas C. Yenilenebilir ve temiz enerji kaynaklar n n kullan m ve yeflil alanlar n oluflturulmas n rlamalar getirmifltir. Benzer flekilde, dizel araçlar için Avrupa Standartlar (ECE R 49.2 standartlar, EURO I) Türk Standartlar na uyarlanm flt r. Bu yönetmelikle dizel araçlar - na belli egzoz emisyon ve gürültü s n rlamas getirilmifltir. Yine, Sanayi ve Ticaret Bakanl, Birleflmifl Milletler in 24 no.lu düzenlemesinde belirtildi i üzere PM emisyonu için s - n rlamalar getirmifltir [16]. Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Hükümetlerin hava kirlili inin azalt lmas na yönelik almaya çal flt klar di er önlemler jeotermal enerji, günefl enerjisi, hidroenerji, rüzgâr enerjisi, odun ve biyolojik at klar gibi yenilenebilir temiz enerji kaynaklar n n kullan lmas na dayanmaktad r. Çal flmalar, Türkiye nin co rafi yerlefliminin ve potansiyelinin bu tür enerjiler için çok uygun oldu unu bildirmektedir [18,2]. Hidroelektri in, belli bafll enerji üreten teknolojilerin bafl nda geldi i ve dünyada üretilen elektrik enerjisinin %2 nin bu kaynaktan sa land belirtilmektedir. Ülkemizde de elektrik enerjisinin %38.5 inin sudan sa land bildirilmektedir [16]. Güneydo u Anadolu Projesi (GAP), elektrik, sulama ve kalk nd rma projesi olarak kendi alan nda dünyan n en büyük projelerinden biri olarak de erlendirilmektedir. Bununla beraber, halen ülkemizdeki toplam hidroelektrik potansiyelinin %18 kadar kullan labilmektedir [16,2]. Çal flmalarda, Türkiye nin, ortalama y lda 264 saatlik ( saat/y l) günefliyle önemli bir günefl enerjisi potansiyeline sahip oldu u bildirilmektedir [2]. Günefl enerjisinin, suyu s tmada ve tar msal ürünlerin kurutulmas nda yayg n olarak kullan lmas na ra men, bu enerjiyle çal flan s ya duyarl pompa sistemleri ve fotovoltaj enerji (günefl enerjisinden elektrik üreten sistemler) gibi uygulamalara dayal kullan m n henüz tatmin edici olmaktan uzak oldu u belirtilmektedir [16,2]. Odun, tar msal at klar, hayvan at klar ve biyolojik kaynaklardan elde edilen kömür ve di er yak tlardan oluflan biyomas enerjisi, halen dünya enerjisinin yaklafl k %14 ünü, baz geliflmekte olan ülkelerde kullan lan enerjininse %9 ndan fazlas n oluflturmaktad r [2]. Türkiye nin çeflitli formlardaki biyomas enerji potansiyelinin yüksek oldu u ve bu enerjinin 164 TORAKS DERG S C LT 6, SAYI 2 A USTOS 25

7 Türkiye de Hava Kirlili i Sorunu: Nedenleri, Al nan Önlemler ve Mevcut Durum daha verimli bir flekilde kullan lmas na yönelik çal flmalar n devam etmekte oldu u bildirilmektedir [16,2]. Türkiye de baz flehirlerde rüzgâr potansiyelinin yüksek oldu u, bunu de erlendirmeye yönelik olarak ülkemizdeki ilk rüzgâr santralleri kompleksinin 1.5 MW kapasiteyle 1998 y - l nda Ege bölgesinde kuruldu u belirtilmektedir. Di er yenilenebilir enerjilerden jeotermal enerjiye yönelik olarak 84 GW kapasiteli bir santralin 1996 da kuruldu u bildirilmektedir. Bundan baflka, jeotermal enerji ülkemizin baz yerlerinde konutlarda kullan lmaktad r [16,2]. Bu tür yenilenebilir enerji potansiyelinin daha etkin kullan lmas na yönelik iddial giriflimlerin yan nda, resmi yetkililerle sivil toplum örgütlerinin çevrenin korunmas na amac yla, enerjinin daha etkin kullan lmas ve at klar n azalt larak çevrenin korunmas için toplumsal bilinç oluflturma yönündeki giriflimleri devam etmektedir [18,2]. Bundan baflka, resmi yetkililer yo un yerleflimi önlemeye ve kent merkezlerindeki yeflil alan art rmaya çal flarak kentlerdeki hava kirlili ini azaltmak için u raflmaktad rlar. Türkiye de Y llarla Hava Kirlili i ve Mevcut Durum Tablo I ve II de görülebilece i gibi, k fl dönemi (ekim-mart) ve PM ortalamalar belirgin olarak THKKY nin koydu u s n rlar n üzerinde olan üç büyük kentteki hava kalitesi, 1998 e do ru bir iyileflme göstermifltir [14,19]. Bundan baflka, D E verilerine göre, hava kirlili- inin yüksek oldu u di er baz kentlerde de k fl dönemi ve PM ortalamalar düflme e ilimi göstermektedir (Tablo I ve II). Bu düflmenin, yüksek standartl kömür kullan m, kömür zenginlefltirme ve yakma sistemlerindeki ilerlemeden kaynakland düflünülmektedir [18]. Bundan baflka, evlerde ve endüstride do algaz kullan m n n Ankara, stanbul, Bursa, Kocaeli ve Eskiflehir gibi illerde hava kalitesinin iyileflmesine katk da bulundu u belirtilmektedir [15,16,2]. lginç olarak, D E taraf ndan yay mlanan son verilerde görülece i üzere, hava kirlili inin en yüksek oldu u on il s ralamas nda ve PM düzeylerinin, nüfusu daha az olan kimi küçük illerde daha yüksek oldu u ve Ankara, stanbul ve zmir in ilk on içinde yer almad görülmektedir (fiekil 1-4). Bu bulgular, büyük kentlerdeki düzelmeye ra men, nispeten küçük kentlerde durumun daha da kötüye gitti ini göstermektedir. Bunun da muhtemelen, küçük kentlerde, baflta konutlar olmak üzere, hava kirlili i emisyonlar n n s - k denetime al nmamas ndan kaynaklan yor olabilece i akla gelmektedir. Çünkü, bu kentlerin baz s nda herhangi bir endüstriyel yap lanma söz konusu de ildir. Sonuç olarak, epidemiyolojik çal flmalar ve hava kalitesini izleme verileri, Türkiye deki hava kirlili i göstergelerinden ve PM düzeylerinin özellikle k fl aylar nda, halen kabul edilebilir düzeylerin üzerinde oldu unu göstermektedir. Ancak NO x, O 3 ve PM 1 kirlili i ile ilgili durum bilinmemektedir. Baflta stanbul, Ankara ve zmir olmak üzere metropollerde hava kirlili i düzeyini afla lara çekme çabalar n n baflar l oldu u görülmekteyse de, orta ve küçük kentlerde hava kalitesinin düzelmesi için daha fazla çaba ve ilgi gerekti i aç kt r. KAYNAKLAR 1. Rusznak C, Bayram H, Devalia JL, Davies RJ. Impact of the environment on allergic lung diseases. Clin Exp Allergy 1997;27(Suppl 1): Gauderman WJ, Gilliland GF, Vora H et al. Association between Air pollution and lung function growth in Southern California children results from a second cohort. Am J Respir Crit Care Med 22;166: Atkinson RW, Anderson HR, Sunyer J et al. Acute effects of particulate air pollution on respiratory admissions: results from APHEA 2 project. Air Pollution and Health: a European Approach. Am J Respir Crit Care Med 21;164: Kunzli N, Kaiser R, Medina S et al. Public-health impact of outdoor and traffic-related air pollution: a European assessment. Lancet 2;356: Samet JM, Dominici F, Curriero FC et al. Fine particulate air pollution and mortality in 2 U.S. cities, N Engl J Med 2;343: Fisekci F, Ozkurt S, Baser S et al. Effect of air pollution on COPD exacerbations. Eur Respir J 1999;14 (Suppl 3):393s. 7. Çeliko lu M. Kocaeli flehrinde hava kirlili i ve meteorolojik faktörlerin ast ma etkisi [Uzmanl k Tezi]. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi; Bozkurt A, Bozkurt N, Filiz A. Hava kirlili inin orta derecede ast m olan hastalarda hayat kalitesine etkisi. Toraks Derne i II. Y ll k Kongresi; 1998: Do an F. Endüstriyel kökenli duman n pulmoner mortalite üzerindeki etkisi üzerine bir çal flma. Ege T p Dergisi 1992;31: Keles N, Ilicali C. The impact of outdoor pollution on upper respiratory diseases. Rhinology 1998;36: Kelefl N, Ilicali C, De er K. The effects of different levels of air pollution on atopy and and symptoms of allergic rhinitis. Am J Rhinol 1999; 13: Kelefl N, Ilicali C, De er K. Impact of air pollution on prevalence of rhinitis in Istanbul. Arch Environ Health 1999;54: Salinas M, Vega J. The effect of outdoor air pollution on mortality risk: an ecological study from Santiago, Chile. World Health Stat Q 1995; 48: Elbir T, Muezzinoglu A, Bayram A. Evaluation of some air pollution indicators in Turkey. Environ Int 2;26: TC Baflbakanl k Devlet statistik Enstitüsü (D E) TC Çevre ve Orman Bakanl. http// 17. Özer U, Ayd n R, Akçay H. Air pollution profile of Turkey. Chemistry International 1997;19: TC Baflbakanl k Devlet Planlama Teflkilat (DPT). Enerji sektöründen kaynaklanan hava kirlili i. Ulusal Çevre Eylem Plan. Ankara; TC Sa l k Bakanl Kaygusuz K, Sar A. Renewable energy potential and utilization in Turkey. Energy Conversion and Management 23;44: TORAKS DERG S C LT 6, SAYI 2 A USTOS