ORTAÖÐRETÝM FELSEFE DERS KÝTABI

Transkript

1 ORTAÖÐRETÝM FELSEFE DERS KÝTABI Komisyon DEVLET KÝTAPLARI ÜÇÜNCÜ BASKI..., 2012

2 MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI...: 4935 DERS KİTAPLARI DİZİSİ...: ??.Y Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metin, soru ve şekilleri kısmen de olsa hiç bir surette alınıp yayımlanamaz. Editör Dil Uzmanı Program Geliştirme Uzmanı Ölçme ve Değerlendirme Uzmanı Rehberlik Uzmanı Görsel Tasarım Uzmanı : Doç. Dr. Arslan TOPAKKAYA : Fatih GÜNKAN : Oktay GÖKCEK : Günay DURUCAN : Elif ODABAŞI : Abdullah KILIÇ ISBN Millî Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulunun gün ve 67 sayılı kararı ile ders kitabı olarak kabul edilmiş, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğü' nün gün ve 3398 sayılı yazısı ile üçüncü defa adet basılmıştır.

3

4

5

6

7 İÇİNDEKİLER I. ÜNİTE FELSEFEYLE TANIŞMA A. FELSEFE NEDİR? Felsefenin Anlamı Felsefenin Alanı Geçmişten Geleceğe Felsefenin Fonksiyonu (İşlevi)...7 B. FELSEFE HİKMET İLİŞKİSİ...8 C. FELSEFİ DÜŞÜNCENİN NİTELİKLERİ...9 Ç. FELSEFEDE TUTARLILIĞIN ÖNEMİ...12 D. FELSEFE VE YAŞAM İLİŞKİSİ...13 E. FELSEFE - DİL İLİŞKİSİ...15 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...17 II. ÜNİTE BİLGİ FELSEFESİ A. BİLGİNİN OLUŞUM SÜRECİ...21 B. BİLGİ TÜRLERİ Bilimsel Bilginin Özellikleri Felsefi Bilginin Özellikleri...28 C. DOĞRULUK VE GERÇEKLİK İLİŞKİSİ...30 Ç. BİLGİNİN DOĞRULUK ÖLÇÜTLERİ...32 D. BİLGİ FELSEFESİ VE TEMEL PROBLEMLERİ Bilgi Felsefesinin Kelime Anlamı Bilgi Felsefesinin Temel Problemleri...35 E. BİLGİNİN İMKANI PROBLEMİ Bilginin Mümkün Olmadığı Görüşü Bilginin Mümkün Olduğu Görüşü...38 F. BİLGİ VE YAŞAM İLİŞKİSİ...48 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...50 III. ÜNİTE VARLIK FELSEFESİ A. VARLIK FELSEFESİ NEDİR? Varlık Felsefesi Felsefe Açısından Varlık Metafizik Ontoloji...56 VII

8 İÇİNDEKİLER B. VARLIĞA İKİ FARKLI YAKLAŞIM...59 C. VARLIK ÜZERİNE FELSEFİ SORULAR...61 Ç. VARLIĞIN NİCELİĞİ VE TEMEL NİTELİĞİ İLE İLGİLİ GÖRÜŞLER Varlığın Niceliği İle İlgili Görüşler Varlığın Ne Olduğu (Niteliği) Problemi...65 D. ÇAĞDAŞ VARLIK FELSEFESİ Yeni Ontoloji Pragmatizm (Faydacılık) Egzistansiyalizm (Varoluşçuluk)...76 E. BİR VARLIK OLARAK İNSAN...77 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...80 IV. ÜNİTE AHLAK FELSEFESİ A. AHLAK FELSEFESİ NEDİR?...84 B. İYİ-KÖTÜ, DOĞRU-YANLIŞ, GÜZEL-ÇİRKİN...86 C. ERDEM-YAŞAM İLİŞKİSİ...89 Ç. NE KADAR ÖZGÜRÜZ?...92 D. AHLAKİ EYLEMİN AMACI...95 E. EVRENSEL AHLAKİ İLKELER VAR MIDIR? Evrensel Ahlak Yasasının Varlığını Reddedenler Evrensel Ahlak Yasasının Varlığını Kabul Edenler F. ANADOLU BİLGELERİNDE AHLAK G. UYGULAMALI ETİK SORUNLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME V. ÜNİTE SANAT FELSEFESİ A. SANAT FELSEFESİ VE TEMEL KAVRAMLARI Estetik ve Sanat Felsefesi Sanat ve Felsefe İlişkisi Sanat Felsefesinin Temel Kavramları B. SANATI AÇIKLAYAN FELSEFİ GÖRÜŞLER Taklit Olarak Sanat Yaratma Olarak Sanat Oyun Olarak Sanat VIII

9 İÇİNDEKİLER C. GÜZELLİĞİN KAYNAĞI NEDİR? Güzellik Problemi Güzellik-Hakikat- İyi-Hoş-Faydalı-Yüce İlişkisi Ç. SANAT ESERİNİN NİTELİKLERİ Güzelliğin Nitelikleri Sanat Eseri ve Özellikleri D. SANATA ETKİ EDEN UNSURLAR E. ORTAK ESTETİK YARGILAR Ortak Estetik Yargıların Olduğunu Reddeden Görüş Ortak Estetik Yargıların Var Olduğunu Savunan Görüş ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME VI. ÜNİTE DİN FELSEFESİ A. DİN FELSEFESİ NEDİR? Dine Felsefi Açıdan Bakış Teoloji ile Din Felsefesinin Farkı B. DİN FELSEFESİNİN TEMEL KAVRAMLARI C. DİN FELSEFESİNİN TEMEL PROBLEMLERİ Ç. TANRININ VARLIĞI İLE İLGİLİ GÖRÜŞLER Tanrı'nın Varlığını Kabul Eden Görüşler Tanrı'nın Varlığını Reddeden Görüş Tanrı'nın Varlığı veya Yokluğunun Bilinemeyeceğini Savunan Görüş ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME VII. ÜNİTE SİYASET FELSEFESİ A. SİYASET FELSEFESİ VE TEMEL KAVRAMLARI Siyaset Felsefesinin Konusu Siyaset Felsefesinin Temel Kavramları B. SİYASET FELSEFESİNİN TEMEL SORULARI İktidarın Kaynağı ve Meşruiyetin Ölçütü Nedir? Egemenliğin Kullanılış Biçimleri Nelerdir? Bürokrasiden Vazgeçilebilir mi? Sivil Toplumun Anlamı Nedir? Bireyin Temel Hakları Nelerdir? C. DEVLET NASIL ORTAYA ÇIKMIŞTIR? Devletin, Doğal Bir Varlık Olduğunu Savunanlar Devletin, Yapay Bir Varlık Olduğunu Savunanlar I IX

10 İÇİNDEKİLER Ç. İDEAL DÜZEN ARAYIŞLARI İdeal Düzeninin Olabileceğini Reddedenler İdeal Düzeninin Olabileceğini Kabul Edenler Ütopyalar D. BİREY DEVLET İLİŞKİSİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME VIII. ÜNİTE BİLİM FELSEFESİ A. BİLİM FELSEFESİ NEDİR? B. FELSEFE BİLİM İLİŞKİSİ C. BİLİM VE BİLİM ANLAYIŞININ TARİHSEL GELİŞİMİ Ç. BİLİME FARKLI YAKLAŞIMLAR Ürün Olarak Bilim Etkinlik Olarak Bilim D. BİLİMSEL YÖNTEM Bilimsel Bilginin Özellikleri Bilimsel Yöntemin Özellikleri E. BİLİM VE HAYAT Bilimin Değeri ve Bilimsel Bilginin Hayata Etkisi ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME SÖZLÜK KAYNAKÇA CEVAP ANAHTARI X

11 TANITIM ŞEMASI Konu Başlığı Hazırlanalım Bu bölümde konuya merak uyandırmayı, ön bilgileri harekete geçirmeyi, motive etmeyi amaçlayan çalışmalar yer almaktadır. Ünite Giriş Kapağı Temel Kavramlar Ünitede geçen kavramlar bu bölümde yer alır. Düşünelim Sorgulayalım Öğrencilerin felsefe ile ilgili bilgilerini artırmaya yönelik kazanımları destekleyen çalışmalar bu bölümde yer alır. Uygulayalım Bu bölümde öğrencilerin sınıf içinde ve dışında bireysel veya grup hâlinde konuya ilişkin yapacakları çalışmalar yer alır. Ölçme ve Değerlendirme Konu ile ilgili öğrenilen bilgilerin ve kazanılan becerilerin ölçüldüğü çalışmalar bu bölümde yer alır. Bilgi Notu Bu bölümde konuya ilişkin önemli ek bilgilere yer verilmiştir. BİLİYOR MUYDUNUZ? Konuyla ilgili ilginç, olay ve kişilerden bahsedilen kısa anlatımlar bu bölümde yer alır. Proje Çalışması Öğrencilerin gruplar hâlinde veya bireysel olarak felsefe ile ilgili proje çalışmaları bu bölümde yer alır. XI

12

13 I.ÜNİTE FELSEFEYLE TANIŞMA A. FELSEFE NEDİR? 1. Felsefenin Anlamı 2. Felsefenin Alanı 3. Geçmişten Geleceğe Felsefenin Fonksiyonu (İşlevi) B. FELSEFE HİKMET İLİŞKİSİ C. FELSEFİ DÜŞÜNCENİN NİTELİKLERİ Ç. FELSEFDE TUTARLILIĞIN ÖNEMİ D. FELSEFE VE YAŞAM İLİŞKİSİ E. FELSEFE - DİL İLİŞKİSİ Temel Kavramlar Felsefe Bilgelik/hikmet Filozof Tutarlılık Felsefi düşünce Arkhe Dil Refleksif Metafizik 1

14 A. FELSEFE NEDİR? Hazırlanalım Aşağıdaki görseli ve filozofların sözlerini inceleyerek soruları cevaplayınız. Aristoteles Aristoteles Sokrates : Felsefe insanların yaşamı merak etmesinden doğar. Yaşamı en çok merak edenler ise çocuklardır. : İnsan doğal olarak bilmek ister. : Felsefe hayretle başlar. SORULAR Fotoğraftaki çocukların durumuyla Sokrates in ve Aristoteles in yukarıdaki sözleri arasında nasıl bir ilişki kurulabilir? Düşüncelerinizi ifade ediniz. Yukarıdaki sözleri karşılaştırıp, ortak yönlerini tartışınız. Felsefe yapmak deyimini daha önce duydunuz mu? Bu, sizce ne anlama gelir? Felsefe, filozof ve bilge sözcüklerinin anlamını biliyor musunuz? 1. Felsefenin Anlamı Uygulayalım-1 Aşağıdaki metinlerden hareketle konuların sonundaki soruların cevabını noktalı yerlere yazınız. Felsefe terimi; Yunanca seviyorum, peşinden koşuyorum, arıyorum anlamına gelen philia ve bilgi, bilgelik anlamına gelen sophia sözcüklerinden türeyen terimin işaret ettiği entelektüel faaliyet ve disipline verilen isimdir. Felsefe (philosophia) terimi ilk kez, İlk Çağın ünlü Yunanlı matematikçisi ve filozofu Pythagoras (Pisagor), (MÖ ) tarafından kullanılmıştır. Buna göre felsefe kelime anlamı olarak bilgelik sevgisi ya da hikmet arayışı demektir. Bilgelik (hikmet) ise varlık, bilgi ve değer üzerine tam ve bütün bir bilginin ortaya çıkması veya bir insanın böyle bir bilgiye sahip olabilecek ölçüde olgunluğa ermesi hâlidir. 2

15 Bu arayış içerisinde bilgeliği seven bilgiyi arayan ve ona ulaşmak isteyen kişilere filozof (philosophos) denir. İnsan yaşamını ilgilendiren her şey hakkında akıl yürütüp bunları felsefi problem konusu yapabilen filozof, doğru olduğunu bildiğimiz ya da böyle olduğuna inandığımız her şeyi sorgulayabilir; insanın, Tanrı'nın, dinin, dış dünyanın varoluşuyla, bilginin kaynağı ve sınırlarıyla, bilimle, sanatla ve daha birçok konuyla ilgili sorular sorabilir. Filozof sadece soru sormakla yetinmez; yaratıcı bir düşünüş, eleştirici ve sorgulayıcı bir tavır ve bakış açısıyla bu sorulara yanıtlar arar. Felsefenin bilgiyi arama faaliyetinin temelinde insandaki soru sorabilme niteliği vardır. Gerçekten de insan, diğer canlılarla karşılaştırıldığında soru sorabilen biricik varlıktır. Bu durum onun, maddi ve tarihî şartlardan, içinde yaşadığı olaylar zincirinden kendini soyutlayarak onlar karşısında tavır aldığını gösteren en belirgin özelliğidir. Bu sayede insan; kendine has bir özgürlüğe, evreni tanıyabilme kabiliyetine ve değerlere yönelebilme gücüne sahip olur. Bu sorular içinde öyleleri vardır ki bunların muhtemel cevapları, ne günlük hayatta elde ettiğimiz bir bilgi ne duyularımızın bildirdiği dış dünya hakkındaki izlenimler ne de bilimlerin inceledikleri olaylar ve bağlı bulundukları sebep - sonuç ilişkileri ile ilgilidir. Bunlar, günlük yaşayışla ilgili kaygıların, somut bir eser meydana getirme amacından doğan problemlerin giderilmesiyle alakalı değildir. Fakat belki, bütün bunları ve yukarıda sözü edilen her türlü bilgiyi kazanılmış varsayarak onları aşmaya ve temellendirmeye çalışan sorulardır. Genel bir yaklaşımla, düşünme faaliyeti içinde kullandığımız veya karşılaştığımız kavramların anlamını yakalamaya çalışan "Nedir?" tarzında sorulan sorular ile varlığın özünü, insan bilgisinin imkân ve sınırlarını, insanın evrendeki yerini, davranışlarında uyması gereken doğru prensipleri belirlemeyi kendine amaç edinen sorular bu türdendir. İşte bunlar, felsefi soru adını alırlar ve "varlık", "bilgi" ve "değer" hakkında toplu bir görüş, bütün bir bilgi elde etme amacı güderler. Öte yandan felsefede, fizik, kimya, biyoloji gibi ayrı ayrı doğa bilimlerinde olduğu gibi, ilgili alanlarla yakınlık kurmak için öğrenilmesi mutlak gerekli belirli bir olay veya olaylar gurubu, bu olaylar arasında mevcut zorunlu sebep - sonuç ilişkileri yoktur. Felsefe, önceden kazanılmış bilgiler üzerine bir bilgidir; bir "refleksiyon" dur. Zihin elde etmiş olduğu bilgiler üzerine yeniden dönerek, onları bir tenkit ve değerlendirme süzgecinden geçirir. Buradan yeni bir şey öğrenilmemekte fakat zaten hazır olan bilgiler evren, insan ve değer bütünlükleri içerisinde yeniden ele alınmaktadır. Felsefenin en son amacı, varlığı bütünlüğü içerisinde temellendirmektir. Felsefenin Tanımı Felsefe hakkında kesin bir tarif mümkün değildir. Aristoteles'in tarifi, Düzenli kâinat karşısında insanın saygılı şaşkınlığıdır. şeklindedir. Bir Fransız felsefe tarihçisi olan Alfred Weber'e göre ise felsefe, Tabiat hakkında toplu bir görüşün araştırılması, genel bir açıklama denemesidir. Bu tarifler uzun uzadıya sürdürülebilir. Fakat hiçbiri için Herkesin ortak olarak benimsediği işte budur. demek mümkün değildir. Ama yine de genel bir ele alışla şu söylenebilir: Felsefe; evreni, insan ve değerleri anlamak amacıyla sürdürülen en geniş bir araştırma; birleştirici, bütünleştirici bir açıklama gayretidir. Felsefeyi anlamanın bir diğer yolu da onu tasvir şekliyle belirlemek olacaktır. Aslında felsefe, insanın insan olarak diğer canlılarda bulunmayan; onu, maddi ve tarihî determinasyonun dışına çıkartan önemli bir özelliği ile ilgilidir. Bu, soru sorabilme kabiliyeti ve bu sayede evrenin, yaratılışın sırlarını araştırma ve değerlere yönelebilme gücüdür. Felsefe bir yerde sorularla doğar, büyür ve gelişir. Onu yönlendiren ve dinamik bir bilgi olmasını sağlayan hep bu sorulardır. Fakat yine felsefi soruların bekledikleri cevaplar madde ile sınırlı günlük hayatımızı aşarlar. Çünkü duyularımızın bildirdiği dış dünya hakkındaki izlenimleri pozitivist bir anlayışla değerlendiren, ayrı ayrı bilimlerin inceledikleri olaylar ve bunların bağlı bulundukları sebep-sonuç kanunları böyle soruları cevaplandırmaya yetkin değildir. Felsefe sorusu, basmakalıp olanla yetinmeyen ve zor tatmin olan bir gayretle varlığın ve insanın özüne, onların gerçek mahiyetine, insan bilgisinin imkân ve sınırlarına, yine insanın kâinattaki yerinin ne olduğuna ve hareketlerini idare eden ahlaki değerlerin neler olması gerektiğine doğru, insan aklının en ciddi, en derin araştırmasıdır. Kenan GÜRSOY 3

16 Yukarıdaki metinde geçen tanımların dışında filozoflara göre farklı felsefe tanımları da vardır: Epikuros T.Hobbes Platon K.Jaspers Mutlu bir yaşam sağlamak için tutarlı eylemsel bir sistemdir. Felsefe yapmak doğru düşünmektir. Doğruyu bulma yolunda düşünsel bir çalışmadır. Felsefe yolda olmak demektir. Felsefenin bu farklı tanımlarından belirsiz bir felsefe anlayışı çıkarılmamalıdır. Bu farklılığın temel nedenleri: Felsefenin; İlgilendiği konuların çeşitliliği, Tarihsel süreç içerisinde farklı işlev ve amaçlar yüklenmesi, Metafizik konularla ilgilenmesidir. Aristoteles'in Metafizik adlı eserinde belirttiği gibi doğal olarak her insan bilmek ister. Bu sebeple insanın dünyada bulunuşu aynı zamanda bir bilme faaliyetidir. Felsefe neden çeşitli şekillerde tanımlanmaktadır? Felsefede niçin cevaplardan çok, sorular önemlidir? Felsefe neye yarar? 4

17 2. Felsefenin Alanı Uygulayalım-2 1. Aşağıdaki şema içerisinde verilen açıklamalardan yararlanarak felsefenin ana konularını noktalı yerlere yazınız. 2. Karşılaştırma tablolarındaki açıklamaları okuyarak soruları cevaplayınız. a. Felsefenin Konuları FELSEFENİN KONULARI V B D Genel olarak varlık hakkında soru soran felsefe disiplinine... ya da ontoloji adı verilir. Varlık felsefesi; Gerçekten bir şey var mıdır?, Varlığın kökeni nedir?, Varlık değişken midir, bir midir, çok mudur? gibi sorular sorar ve varlığın ilkelerini, kategorilerini anlamaya çalışır. Bilgiyi konu edinen felsefe dalına ya da epistemoloji adı verilir. Bilgi felsefesi Bilgi nedir?, Doğru bilgi olanaklı mıdır?, Bilginin sınırları, kaynağı nedir? gibi sorulara cevap arar. Değerleri konu edinen felsefeye aksiyoloji adı verilir. Aksiyoloji, etik ve estetik gibi disiplinlerden oluşur. Etik, ahlakı konu edinen felsefe dalıdır.... felsefesinin konusu insan eylemleridir. Değerlerle ilgili bir başka alan ise güzeli konu edinen estetiktir. Güzeli konu edinen estetik; Güzel nedir?, Ortak estetik yargılar var mıdır? gibi sorulara cevap arar. Başlangıçta felsefe ile bilim iç içeydi. Filozof ile bilim insanı aynı kişilerdi. Hatta Batı felsefesinde ilk filozof Thâles (Tales), Evrenin ana maddesi nedir? sorusuna su yanıtını verirken filozoftur. Aynı zamanda evrendeki doğal değişmelerle ilgili olarak güneş tutulmasını önceden haber verirken de bir astronomdur. Yine Platon, evrenin idealar ve görünüşler diye ikiye ayrıldığını belirtirken filozof, ama akademiasına hitaben Geometri bilmeyen içeri girmesin. derken de bilim insanıdır. 5

18 b. Felsefenin Diğer Alanlarla İlişkisi Felsefe-Bilim İlişkisi BENZER YÖNLERİ FARKLI YÖNLERİ Her ikisi de akla ve düşünme yasalarına dayanarak kendilerini haklı kılmaya çalışır. Her ikisi de evreni, insanı ve yaşamı bilinçli, yöntemli ve sistemli olarak araştırır. Her ikisinde de eleştiri süzgecinden geçirilmeyen bilgi güvenli bulunmaz. Her ikisi de eleştiri sonrası kavramlar ve soyutlamalarla bazı ilke ve yasalara ulaşarak genellemeler yapar. Felsefe; evreni, insanı ve yaşamı sorgularken; bilim kendini olgular ile sınırlar. Evreni kendi inceleme alanına göre parçalara ayırır. Felsefe olgu ve olayların ardındaki gerçekliği açıklamaya çalışır. Bilim, doğa olayları arsında nedensellik bağları kurarak doğa ile ilgili yasalara ulaşmayı hedefler. Felsefede kurgusal (spekülatif) ve rasyonel düşünüş gibi yöntemler kullanır. Bilimler ise tümevarım ve tümdengelim yöntemlerini kullanırlar. Bilimlerin felsefeden ayrılması onları tamamen felsefeden koparmış mıdır ya da felsefe bilimlerle ilişkisini kesmiş midir? Yazınız. Felsefe-Din İlişkisi BENZER YÖNLERİ FARKLI YÖNLERİ Felsefenin konusu içine giren bazı sorunlar dinin de konuları arasında yer alır. Felsefe; evreni, insanı, yaşamı tanımaya çalışırken Evren nasıl oluşmuştur? ve İnsanın varlık amacı nedir? gibi soruları sorar. Bu sorular özellikle ilahî dinlerde de sorulup cevaplanmaktadır. Felsefede kuşkucu ve eleştirel bir tavır vardır. Bu tavır, insanın doğru bilgiye ulaşmasına yardımcı olur. Dinin doğruları ise kutsal kitabın ve peygamberin bildirdiklerinden oluşur. Dinin doğrularına iman ettikten sonra kuşku duyulmaz. Çünkü bu doğrularda inanç (iman) esastır. Yukarıdaki tabloya göre felsefe ile dinin üzerinde durduğu ortak problemler nelerdir? İfade ediniz. 6

19 Felsefe-Sanat İlişkisi BENZER YÖNLERİ FARKLI YÖNLERİ Her ikisi de özneldir. Her ikisinde de eleştirici ve yaratıcı zekâya ihtiyaç duyulur. sanat ve felsefe varlığı dünyayı ve evreni anlama çabasıdır. Felsefe hakikati arar, sanat ise güzeli ve hoşa gideni bulmaya çalışır. Felsefede akıl; sanatta duyulara ve duygulara dayanan bir etkinlik vardır. Felsefe var olana ilişkin eleştirel bir tavır sergiler, sanat güzel olana ilişkin beğeni duygusunu harekete geçirir. Felsefe nesneler dünyasının gerçekliğinden bahsederken; sanat, sanatçının dünyasını ve onun gerçeğini bize anlatır. Felsefe ve sanatın ikisinde de bir arayış söz konusudur. Sizce bu arayışları birbirinden ayıran temel farklar nelerdir? Yazınız. 3. Geçmişten Geleceğe Felsefenin Fonksiyonu ( İşlevi) Uygulayalım-3 Aşağıdaki metinden yararlanarak metnin sonundaki soruları cevaplayınız. Felsefe, görünenin gerisindeki asıl gerçekliği kavramaya; evrensel değer yargılarıyla özgür irade, görev, sorumluluk gibi kavramları kişisel ve sosyal davranış kurallarını irdelemeye; bilgilerimizin kaynak, nitelik ve dayanaklarını açıklamaya yönelik bir çalışmadır. Bu çalışmanın her boyutunda değişik eğilim, yaklaşım ve bakış açılarını yansıtan öğretiler görülmektedir. Bütün bu farklı bakış açılarına rağmen felsefeye, genelde dünyayı ve dünyadaki yaşantılarımızı anlamlı kılma uğraşı olarak bakabiliriz. Felsefe özellikle günümüzde dil, bilim ve matematik konularında mantıksal çözümlemeler yapmaktadır. Fakat yine de felsefenin evrensel işlevi, dünya ve yaşam anlayışımızı akılla işlemek, bilgi alanımızda bize kavramsal açıklık sağlamaktır. Felsefe çözüm olarak getirdiği sonuçlarından çok; evren ve insanla ilgili olarak ele aldığı sorunlar, bu sorunlara yaklaşım biçimiyle bir kimlik kazanır. Aradığımız çözümleri versin ya da vermesin, önemli olan felsefenin belli bir tecrübesine dayanan açıklamalarıdır. Bu açıklamalar bize düşüncelerimizi zenginleştirmeyi sağlayan yeni ufuklar açar, dünya görüşümüzü kendi çabamızla kurma özgürlüğü sağlar. Başlangıç dönemlerinde felsefe, varlığın doğasını belirlemeye, evrende olup biten her şeyi açıklayan ana ilkeleri bulmaya yönelik bir etkinlikti. Daha sonra Orta Çağda kilisenin etkisine girdi. Evreni Tanrı'nın bir eseri olarak kavrama, insan yaşamını da bu doğrultuda anlamlandırma tutumuna dönüştü. Rönesans'la birlikte, özellikle bilimin git gide güçlenen etkisi altında kavramsal çözümlemelere yöneldi. Çağımızda felsefenin esas işlevi, tüm düşünsel etkinlikleri bu arada; bilimi, sanatı ve ahlakı varsayım, anlam ve amaçlar bakımından eleştirel çözümlemedir. Geçmişte felsefe, gerçekliği bir bütün olarak sadece akıl ve sezgiyle kavramaya çalışmıştır. Bilimin gelişmesiyle bu tutum geçerliliğini yitirmiştir. Günümüzde felsefe, artık kapsamlı bir dünya görüşü sunmaktan çok; bilim, sanat ve ahlak alanlarındaki kavramları açıklığa ulaştırmak çabasındadır. Bu alanlarda ileri sürülen tez ve değer yargılarını eleştirel bir yaklaşımla ele almaktadır. İnsan hayatının bir anlamı olup olmadığını araştırmakta, insanın hangi eylemleri gerçekleştirmesi gerektiğini sorgulamaktadır. İnsanı ve toplumu mutlu edebilecek koşullarla ilgilenmektedir. SORULAR Felsefe bize hangi alanlarla ilgili katkı sağlar? Başlangıç dönemiyle Orta Çağdaki felsefenin özelliklerini anlatınız. Rönesans Dönemindeki felsefenin özellikleri hakkında bilgi veriniz. 7

20 B. FELSEFE HİKMET İLİŞKİSİ Hazırlanalım Aşağıdaki şiiri dikkate alarak soruları cevaplayınız. O ki, bilmiyor ama biliyor bilmediğini; çocuktur, onu eğitin/yetiştirin. O ki, bilmiyor ama bilmiyor bilmediğini; cahildir, ondan uzakça durun. O ki, biliyor ama bilmiyor bildiğini; (belki) uykudadır, onu uyandırın. O ki, biliyor ama biliyor bildiğini; bilge kişidir, onu izleyin. SORULAR l Yukarıdaki şiirden anladıklarınızı ifade ediniz. l Şiirden hareketle cahil ile bilge arasındaki temel farkı ifade ediniz. l Kendini bilmek ne demektir? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. l Siz kendiniz ile ilgili neleri, ne kadar bildiğinizi düşünüyorsunuz? Belirtiniz. Uygulayalım Aşağıdaki metne göre hikmet ve felsefe ilişkisi hakkında düşüncelerinizi yazarak arkadaşlarınızla paylaşınız. Düşünme faaliyeti içinde kullanılan Nedir? tarzındaki felsefi sorularla varlığın özü, insan bilgisinin imkan ve sınırları, insanın evrendeki yeri belirlenmeye çalışılır. Bu tip soruların eksiksiz ve kesin bir cevaba ulaşması varlık, bilgi ve değer üzerine tam ve bütün bir bilginin ortaya çıkması veya bir insanın böyle bir bilgiye sahip olabilecek ölçüde olgunluğa ermesi hâli t hikmet (bilgelik) dir. Hikmet, bütün olup bitenlerin esasını bilmektir. Felsefe ise böyle bir iddiada değildir. O, hikmete Felsefe ulaşmak anlamında değil, onu sevme, ona hasret duyma, yönelme anlamında bir bilgidir. Bir benzetme yoluyla şunu diyebiliriz ki hikmet, bir tümel bilgidir, yani her şeyi kuşatan bilgidir. Bu, adeta temelinden çatısına kadar her şeyi ihtiva eden bir bina (yapı)'ya benzemektedir. Bu binaya, hikmet binası adını da verebiliriz: Çünkü bunun içinde bilgiler mevcuttur. Her bilgi alanı, bu binanın içindeki bir oda gibidir. Odaların (bilgi alanlarının) hepsi de aynı çatı altındadır. İşte felsefe, bu çatıdan başka bir şey değildir: Demek ki felsefe, bütün bilgi alanlarını kendi kanatları altında toplayan en tümel bilgi alanı sayılmaktadır. Hikmet ise binanın bütünüdür. Hik me 8

21 C. FELSEFİ DÜŞÜNCENİN NİTELİKLERİ Hazırlanalım Aşağıdaki görsel ve ifadeleri inceleyerek sorular üzerinde düşüncelerinizi ifade ediniz. Felsefede cevaplardan çok sorular önemlidir. Bir insanın zekası verdiği cevaplardan çok soracağı sorulardan anlaşılır. Dünyanın her yerinde aynı felsefi problemler tartışılmaktadır. SORULAR Yukarıdaki ifadelerden hareketle felsefi düşüncenin nitelikleri konusunda neler söyleyebilirsiniz? Siz soru sormayı mı, cevap vermeyi mi seversiniz? Bunlardan hangisiyle felsefe yapılabilir. Uygulayalım 1. Aşağıdaki metni ve bir sonraki sayfadaki kavram haritasını inceleyiniz. 2. Felsefi düşünceyi özümsemiş kişiler nasıl bir bakış açısına sahip olur? 3. Metinler kavram haritasında bulunan nitelikleri açıklamaktadır. Buna göre hangi metnin hangi nitelikle ilgili olduğunu bularak metnin karşısındaki boş bırakılan alana yazınız. İnsan için önemli olan yalnızca felsefe okumak ve felsefeyi bilmek değildir, felsefe yapmaktır, felsefi davranabilmek veya felsefi bir tutum takınabilmektir. Felsefe yapmak ise felsefi düşünmeyi gerektirir. Felsefi düşünce, insanın merak ve hayretine bağlı olarak soru sormanın sonucu olan ve insanla, insan yaşamıyla ilgili problemlere karşı ilginin gelişmesiyle başlayan eleştirici ve sorgulayıcı bir düşünce türüdür. Felsefi düşünceyi özümsemiş kişilerin ise yalnızca ağaçları değil ormanı görebildikleri ilk bilgilerle yetinmeyip ileriye ve arka planlara da bakabildikleri, yüzeysel düşünmeyip konulara nüfuz edebildikleri düşünülebilir. Ayrıca dogmatikliği aşabilme önyargılı olmama gibi tavırlar sergileyebilecekleri söylenebilir. 9

22 Akla dayanan bir düşüncedir. Temellendirmeye dayalı bir düşüncedir. Öznel bir düşüncedir. Refleksif bir düşüncedir. FELSEFİ DÜŞÜNCENİN NİTELİKLERİ Çözümleyici ve kurucu bir düşüncedir. Eleştirici ve sorgulayıcı bir düşüncedir. Evrensel bir düşüncedir. Sorular cevaplardan daha önemlidir İnsanın kendisi, çevresi ve yaşadığı evrenle ilgili olarak sorduğu Ben neyim ve ne olacağım?, Evren nedir?, Dünya nedir?, Varlık nedir? gibi sorular merakın ve hayretin, dolayısıyla da arayışın belirtisidir. Felsefenin bu soruları hep aynı kalmasına rağmen verilen cevaplar dönemlere ve filozoflara göre değişmektedir. K.Jaspers'ın ifade ettiği gibi Felsefe yolda olmaktır. Yani felsefenin sorularına verilen cevaplardan hiç birisi son ve kesin cevaplar değildir. Bundan dolayı bu sorulara cevap arayışı her zaman kesintisiz devam etmektedir. Bu da felsefenin özünü oluşturan temel bir özelliktir İnsanın yaşadığı evren karşısındaki merakı ve şaşkınlığı onu sorular sormaya yöneltmiştir. Bu da onun düşünmeye, bilmeye ve sorgulamaya başlaması demektir. Fakat felsefi düşünme sadece sorgulananı tek taraflı düşünme değildir; aynı zamanda sorgulamanın kendisini veya sorgulama sonucunu da sorgulamaktır. Bu çift yönlü düşünme tavrı felsefi bir yöntemdir. Düşüncenin kendi üzerine tekrar yönelmesi felsefi tavır olup buna refleksif düşünme denir. Örnek: Alman düşünürü I.Kant'ın düşünceyi ortaya koyan aklı mahkemeye çıkararak onun neyi, ne kadar bilebileceğini sorgulaması gibi Felsefi düşünce, kendisine veri olarak aldığı her tür malzemeyi aklın eleştiri süzgecinden geçirir. Çünkü her şeyi olduğu gibi kabul eden, merak etmeyen ve kendisine sunulanla yetinen bir insan için, felsefe söz konusu olamaz. Felsefi düşünce, şeylerin niçin şu anda oldukları gibi olduklarını merak eden, hayatı bütün boyutlarıyla görmeyi, hayatı bütün yönleriyle göz önünde bulundurmayı bilen, açık ve sorgulayıcı bir zihnin ürünü olmak durumundadır Felsefi düşünce aklın ürünü önermelerden oluşur. Bu tür önermeleri doğrulama ya da yanlışlama olanağı yoktur. Çünkü felsefede ortaya atılan önermeler bilimde olduğu gibi olgularla test edilerek doğrulanamaz. Önemli olan ortaya konan düşüncenin çelişkisiz ve kendi içinde tutarlı olmasıdır. 10

23 5.... Temellendirme ortaya atılan bir görüş ya da ileri sürülen sav için bir dayanak göstermek demektir. Bundan dolayı kanıtlanamamış ya da yeterince bilgi sahibi olunmayan bir konuda ya da problem için yargıda bulunmamak veya onu belirsiz bırakmak felsefi tutum gereğidir. O hâlde felsefi düşüncenin temellendirilmesi ortaya atılan düşüncenin akla ve mantığa uygun gerekçelere dayandırılması demektir Felsefi düşüncenin analiz ve sentez gibi işlevleri söz konusudur. Analiz söz konusu olduğunda, filozof, kendisinin de içinde bulunduğu dünyayı anlamak ve kavramak için her türlü bilgi, deney, algı ve sezgi sonuçlarından oluşan düşünceyi çözümleyerek açıklığa kavuşturur. Fakat filozof, bununla yetinmez, yani dünyayı parçalanmış bir hâlde bırakmaz. Analiz aşamasında, üzerinde düşünülüp çözümlenmiş ve aydınlığa kavuşturulmuş malzemeden hareketle dünyayı yeniden inşa eder ve onu bir bütünlüğe kavuşturur. Buna da sentez denir Her felsefi düşünce, o düşünceyi ortaya atan filozofun kişisel yaratıcılığıyla vardır. Hem farklı felsefi sistemlerin çokluğu hem de aynı felsefi sistem içinde farklı görüşlerin varlığı bunun bir göstergesidir. Yani her felsefi görüş, belli bir filozofa ait olup kişisel bir karakter gösterir. Örneğin; ahlak evrensel bir konudur ancak filozofların ahlakla ilgili görüşleri özneldir. Çünkü her filozofun ahlakla ilgili görüşleri özgün ve birbirinden faklıdır Felsefi düşüncenin öznel olması onun evrensel bir niteliğe sahip olmadığı anlamına gelmez. Çünkü insan ve insan yaşantısıyla ilgili her şey felsefenin inceleme konusu olabilir. Felsefede söz konusu olan insan yaşantısı ise tek bir insanın değil, genel olarak insanın yaşantısıdır. Bu da felsefenin ele aldığı konular itibarıyla evrensel bir niteliğe sahip olduğunu gösterir. Düşünelim Sorgulayalım Felsefi tutum takınmak size ne ifade ediyor? Görüşlerinizi aşağıdaki bölüme kısaca yazınız. 11

24 Ç. FELSEFEDE TUTARLILIĞIN ÖNEMİ Hazırlanalım 1. Aşağıdaki görselleri inceleyerek tespit ettiğiniz tutarsızlıkları sınıfta arkadaşlarınızla tartışınız. 2. Yaşamınızdan tutarlılık veya tutarsızlık örnekleri veriniz. 1. Aşağıdaki metni okuyunuz. 2. Metne göre aşağıdaki soruları cevaplayınız. Uygulayalım Filozofların ortaya koyduğu düşünceleri sistemli kılan ve oluşturdukları akımların günümüze kadar gelmesini sağlayan sebep kendi içinde tutarlı olmalarıdır. Bir filozofun sisteminin diğer filozofların sistemlerine göre daha doğru veya yanlış olduğu söylenemez. Felsefi sistemlerin sonuçları, bilimde olduğu gibi deneyle, olgusal olarak test edilerek doğrulanamaz. Örneğin; Platon'un idealar kuramı, felsefedeki ütopyalar, doğruluk ya da yanlışlıkları söz konusu edilmeden tutarlılık bağlamında verilebilecek örneklerdir. Bundan dolayı tutarlılık ile doğruluğu birbiriyle karıştırmamak gerekir. Tutarlılık, düşüncelerin ortak bir ilkeyle; bağıntı, düzen, kavram ya da fikirle birbirine bağlanmış olması durumu; mantıklı bir bütünün parçaları, ögeleri arasında, karşılıklı bağlantı ve uyum bulunması hâlidir. Doğruluk ise bir düşüncenin, önermenin ya da iddianın, gerçeklikle uyuşmasıdır. Buna göre bir önerme onun işaret ettiği, kendisine karşılık gelen şey, var olduğu takdirde doğrudur. Örneğin; Ahmet çalışma odamda oturuyor. tümcesi, Ahmet'in odamda oturması gözlemlenmiş olgusuna karşılık geldiği takdirde doğrudur. SORULAR Felsefi sistemin sonuçlarının bilimin sonuçları gibi doğrulanamamasını nasıl açıklarız? Bir filozofun sisteminin diğer bir filozofun sistemine göre daha doğru olduğu neden söylenemez? Açıklayınız. 12

25 D. FELSEFE VE YAŞAM İLİŞKİSİ Hazırlanalım Aşağıdaki görseli ve metni inceleyerek verilen sorular üzerinde düşününüz. SORULAR Metinden hareketle hayatın anlamlandırılmasında felsefe bir işe yarar mı? Felsefe farkında olmaktır. sözünden ne anlıyorsunuz? Felsefe insan hayatına ne gibi katkılar sağlamaktadır? Felsefi tavır hayatı ve hayata dair herşeyi sorgulamayı, eleştirmeyi ve görünenlerin ardındaki gerçeği aramayı gerektirir. Bu tavır felsefeciyi diğer insanlardan farklı kılar. Örneğin filozof Diyojen bir öğle vakti çarşıda elinde fenerle dolaşıyordu. Meraklarını gidermek için insanlar: - Elinde fenerle güpegündüz ne dolaşıyorsun? diye sordular. Filozof kafasını kaldırmadan: - Adam arıyorum, adam diye cevapladı. Filozof Diyojen in bir öğle vakti elinde fenerle adam araması, felsefi sorgulayıcılığı, felsefenin yaşamı kuşatıcı etkilerini ve felsefenin bize dönük yüzünü anlatır. Uygulayalım 1. Aşağıdaki metni okuyunuz. 2. Metne göre hayatın anlamlandırılmasında felsefenin rolünden ne anladığınızı yazınız. Hayatın anlamına dair sorular geçmişin ve çağımızın büyük düşünürleri tarafından sorgulanmıştır: İnsan nedir? Ben neyin nesiyim? İnsanın en önemli özelliği kendine dönük düşünmeye yetenekli olmasıdır. Kendi kendini düşünebilir, kendi için meraklanır, kendi yaşamının anlamını sorar. Ayrıca, öleceğinin açıkça bilincinde olan tek canlıdır. Ama aynı zamanda insan; sonluluğun, özellikle ölümün bilincindedir. Sonluluk ve ölüm bir arada insanın trajik bir bilmece gibi görünmesine yol açan bir gerginlik yaratır. Ulaşamayacağı bir şey için varmış gibidir insan. Öyleyse insanın anlamı, yaşamının anlamı nedir? Platon'dan beri büyük filozofların en iyileri bu bilmeceyi çözmeye çabalamışlardır. Başlıca üç büyük çözüm önermişlerdir bize: On dokuzuncu yüzyılda çok yaygın olan ilki; insanın bitmez tükenmez gereksinimlerinin, onun daha büyük bir şeyle yani toplumla özdeşleşmesi yoluyla giderileceği görüşüdür. Benim acı çekmemin, başarısız olmamın, ölmemin önemi yok. der bu filozoflar. Çünkü insanlık, evren devam edecektir. 13