Bolu Ýl Merkezi ndeki Çocuklarýn Aþýlýlýk Durumlarý ve Engelleri Vaccination Status of Children and Barriers for Vaccination in Bolu

Transkript

1 Bolu Ýl Merkezi ndeki Çocuklarýn Aþýlýlýk Durumlarý ve Engelleri Vaccination Status of Children and Barriers for Vaccination in Bolu Dr. Özlem Özkan*, Aslýhan Çatýker** Öz Çalýþma, Bolu il merkezindeki 24 aydan küçük çocuklarýn aþýlýlýk durumlarý ve aþýsýz, eksik aþýlý olma ile ilgili engelleri saptamak amacýyla planlanmýþtýr. Tanýmlayýcý bir araþtýrmadýr. Araþtýrmanýn ilk aþamasýnda, Bolu il merkezindeki toplam yedi saðlýk ocaðýnýn Bebek ve Çocuk Ýzlem Formlarý taranmýþ ve kayýtlarý doðru olan 2749 çocuktan 177'isinin aþýsýz ya da eksik aþýlý olduðu belirlenmiþtir. Ýkinci aþamada ise aþýsýz ve eksik aþýlý çocuklarýn özelliklerini ve bu durumun nedenlerini sorgulamak amacýyla, soru formu geliþtirilmiþ ve ev ziyareti yoluyla annelerle yüz yüze görüþülerek veri toplanmýþtýr. 177 çocuktan ulaþýlan 134 çocuðun verileri analiz edilmiþtir. Veriler yüzde daðýlým olarak deðerlendirilmiþtir. Çocuklarýn yüzde 1'i aþýsýz ve yüzde 6'sý eksik aþýlýdýr. Oral Polio ve DBT aþýsýnýn pekiþtirme dozlarý BCG ve hepatit B aþýsýnýn üçüncü dozudur, en fazla eksik olan aþýlardýr. Annelerin yüzde 71,6'sý kendisini baðýþýklama konusunda bilgili olarak tanýmlamasýna karþýn, yüzde 77,6'sý aþý ile korunabilir hastalýklarýn bulaþýcý olduðunu bilmemekte, yüzde 45,5'i çocukluk döneminde aþý ile korunabilir hastalýklarýn ciddi olduðunu düþünmemekte, yüzde 38,6'sý aþý sonrasý bir saðlýk sorunu olacak endiþesi taþýdýðýný belirtmektedir. Anneler baðýþýklama hizmetlerine iliþkin engelleri; ulusal aþý takviminin karýþýk ve anlaþýlmaz olmasý (yüzde 35,1), saðlýk ocaðýnda kuyruk olmasý (yüzde 21,4) ve baðýþýklama hizmetlerine duyduklarý güvensizlik (yüzde 10,7) olarak belirtmiþlerdir. Saðlýk çalýþanlarýna iliþkin olumsuz bir neden tanýmlanmamýþtýr. Bu araþtýrmanýn öncelikli önerileri, annelerin/ailelerin baðýþýklama, çocukluk dönemi aþý ile korunabilir hastalýklar konusunda sürekli saðlýk eðitimi ve baðýþýklama hizmetleri ile ilgili kayýtlarda saðlýk çalýþanlarýna yönelik hizmet içi eðitimidir. Anahtar sözcükler: Baðýþýklama, eksik aþý, aþýsýzlýk, aþý engelleri. Giriþ Çocukluk dönemindeki enfeksiyon hastalýklarýnýn önlenmesini, salgýnlara dönüþmemesini, bazýlarýnýn yok edilmesini saðlayan ve bu hastalýklarýn komplikasyonlarýný önleyen baðýþýklama; en etkili, en ucuz, uygulanmasý en kolay ve riski en düþük halk saðlýðý giriþimlerinden birisi olarak kabul edilmektedir (1-5). Baþarýlý bir baðýþýklama, çocukluk dönemindeki aþý ile Abstract The study was planned to determine the vaccination status of children younger than 24 months of age and the obstacles against adequate vaccination in Bolu. The study was decriptive. In the first stage of the study, infant and child observation forms of seven primary health care centers in Bolu were examined, and of the 2749 children, whose records were properly kept, 177 were not vaccinated or were vaccinated inadequately. In the second stage, a questionnaire form was developed to determine the characteristics of these 177 children and the reasons behind this situation. The data were obtained by visiting these houses and interviewing the mothers face to face. Out of the 177, 134 children were reached and their data were analysed and evaluated as percentages. One percent of children was not vaccinated and six percent were vaccinated inadequately. The vaccines that were missed the most were BCG vaccine, hepatitis B3 vaccine and the boosters of oral polio and DPT vaccines. Although 71.6 percent of mothers defined themselves as well-informed about immunization, 77.6 percent of the mothers did not know that diseases that were preventable by vaccinating were communicable diseases; 45.5 percent of mothers did not think that these childhood diseases were serious; 38.6 percent were anxious about health problems following vaccination. The mothers stated that the problems they had with vaccination services were that the national vaccination schedule was too complicated and incomprehensible (35.1 percent), the lines were long in health care centers (21.4 percent) and their mistrust towards immunisation services (10.7 percent). The mothers had no negative ideas about health care workers. The main suggestions of this study are continuous health education of mothers and families about immunization and childhood diseases preventable by vaccines and in-service training of health workers on proper registration of immunization services. Key words: Immunization, inadequate vaccination, no vaccination, obstacles against vaccination. korunabilir hastalýklarýn önlenmesinin yaný sýra, ayný hastalýklarýn gençlik, yetiþkinlik ve yaþlýlýk döneminde de kontrol altýna alýnmasýný saðlamaktadýr (1,4,6). *Yrd. Doç.; Kocaeli Ü. SYO Halk Sað. Hemþireliði, Kocaeli **Arþ. Gör.; Abant Ýzzet Baysal Ü. Bolu SYO, Halk Sað. Hemþireliði, Bolu 2006 cilt 15 sayý

2 Baðýþýklamanýn bu yararlarýna karþýn, dünyada ve Türkiye'de halen hiç aþý olmayan, eksik aþýlý ve aþýya devamsýz çocuklar vardýr ve bu sorun, ülkeler arasýnda ve ülke içinde eþitsizlikler yaratmaktadýr (7-11). Örneðin, baðýþýklama oranlarý en yüksek ülkelerden Macaristan'da BCG, DBT3 ve kýzamýk için aþýsýzlýk oraný yüzde bir iken, baðýþýklama oraný en düþük ülkelerden Nijerya'da yüzde 52, yüzde 75 ve yüzde 65'dir (7). Türkiye'de ayný oran, DBT3 için yüzde 32, OP için yüzde 31, kýzamýk için yüzde 25'tir (11). Ülkemizdeki beþ yaþ altý çocuklarda eksik aþýlý çocuk oraný ise yüzde arasýnda deðiþmektedir (12-15). Baðýþýklama durumu ile ilgili engeller dörde ayrýlmaktadýr: 1) Piyasa eðilimli saðlýk reformlarý sonucu oluþan saðlýk sistemi, saðlýk politikalarý ve uygulamalarý. 2) Annenin baðýþýklama, aþý ile önlenebilir hastalýklar konusundaki yanlýþ/eksik bilgi, tutum, davranýþ ve inançlarý. 3) Saðlýk çalýþanlarý ile ilgili engeller. 4) Ailenin eðitim düzeyi, geliri, sosyal güvence durumu, aile büyüklüðü vb. engellerdir (3-5,7,16-25). Baðýþýklama durumunun saptanmasý ve baþarýlý bir baðýþýklamaya ulaþmayý engelleyen etmenlerin tanýmlanmasý, hizmetlerin daha nitelikli sunulmasýnýn yanýnda, sistematik bir yaklaþým saðlamaktadýr. Bu çalýþma, Bolu il merkezindeki 24 aydan küçük çocuklarýn aþýlýlýk durumlarý ve aþýsýz, eksik aþýlý olma ile ilgili engelleri saptamak amacýyla planlanmýþtýr. Gereç ve Yöntem Çalýþma, tanýmlayýcý tipte bir araþtýrma olup, iki aþamadan oluþmaktadýr. Ýlk aþamada, Haziran-Temmuz 2005 tarihleri arasýnda Bolu il merkezindeki toplam yedi saðlýk ocaðýnýn 006 Bebek ve Çocuk Ýzlem Formlarý taranarak, ocaklarda kaydý olan 24 aydan küçük çocuklar saptanmýþtýr. Elde edilen veriler Bolu il genelinde her yýl düzenli olarak Mayýs-Haziran aylarý arasýnda yenilenen Ev Halký Tespit Fiþi kayýtlarýyla karþýlaþtýrýlarak doðrulanmýþtýr. Toplam 2860 çocuðun Bebek ve Çocuk Ýzlem Formlarý olduðu saptanmýþtýr. Bunlardan 111'i (yüzde 3,8) göç, taþýnma, aþý kaydýnýn eksik olmasý, kaydýnýn olmamasý vb. nedenlerle çalýþma kapsamý dýþýnda tutulmuþtur. Kayýtlarýn incelenmesi sonucunda kayýtlarý tam olan toplam 2749 çocuktan 177'isinin aþýsýz ya da eksik aþýlý olduðu saptanmýþtýr. Ulusal Aþý Takvimi ne göre üç doz Hepatit, bir doz BCG, üç doz DBT, üç doz polio (OP) ve son olarak da bir doz kýzamýk aþýsý olan çocuklar tam aþýlý çocuk, bu aþýlara ek olarak, DBT ve OP aþýsýnýn pekiþtirme dozlarý dahil toplam 13 aþýnýn hiç birisini yaptýrmayan çocuk aþýsýz -hiç aþýsý olmayan- çocuk ve bulunduðu yaþýna (ay olarak) bu aþýlardan en az birini yaptýrmamýþ olanlar eksik aþýlý çocuk olarak tanýmlanmýþtýr (26). Ýkinci aþamada eksik aþýlý ve hiç aþýsý olmayan çocuklarýn özelliklerini ve bu duruma yol açan engelleri sorgulamak amacýyla açýk ve kapalý uçlu sorulardan oluþan soru formu geliþtirilmiþtir (3, 5, 6, 16-25, 27, 28). Formun geçerlik ve güvenirliði Bolu il merkezine en yakýn üç köyden 24 aydan küçük hiç aþýsý olmayan ve eksik aþýlý çocuðu olan on anne ile yüz yüze görüþülüp ön uygulama yapýlarak saðlanmýþtýr. Formda gerekli düzeltmeler yapýldýktan sonra, 9 Aðustos-20 Ekim 2005 tarihleri arasýnda araþtýrma verileri toplanmýþtýr. 177 çocuktan 43'ünün red, adreste bulunmama vb. nedenler ile verilerine ulaþýlamamýþtýr. Ulaþýlan 134 çocuðun verileri analiz edilmiþtir (Þekil 1). Araþtýrmanýn yürütülebilmesi için Bolu Ýl Saðlýk Müdürlüðü'nden yazýlý, görüþmeler için ise annelerden sözlü izin alýnmýþtýr. Elde edilen veriler yüzde daðýlým olarak analiz edilmiþtir. Sonuçlar Saðlýk Ocaðý Kayýtlarýna Göre Çocuklarýn Aþýlýlýk Durumlarý Çocuklarýn yüzde 93'ü tam aþýlý, yüzde 1'i hiç aþý olmamýþ ve yüzde 6'sý da eksik aþýlýdýr. En fazla eksik olan aþýlar sýrasýyla; OP (n=54), DBT aþýsýnýn pekiþtirme dozlarý (n=54), BCG (n=48) ve hepatit B aþýsýnýn üçüncü dozudur. (n=47) Çocuklarýn 4 te biri (586 çocuk) aþýlarýný ulusal aþý takvimine göre zamanýný geciktirerek -gecikmeli aþý-yaptýrmýþtýr. Özetle, bu çalýþmada kayýtlara göre çocuklarýn yüzde 32'si ulusal aþý takvimine uyumsuz çocuklar olarak da kabul edilebilir. Saðlýk Ocaðý Kayýtlarý ile Ailedeki Çocuðun Aþý Kartý Uyumu Hiç aþýsý olmayan ve eksik aþýsý olan çocuklarýn anneleri ile yüz yüze görüþme sonunda, çocuklarýn beþte birinin aþý kartý olmadýðý saptanmýþtýr. Saðlýk ocaðý kayýtlarýnda 2006 cilt 15 sayý

3 Kayýtlý 24 aydan küçük çocuk= çocuðun aþýlarýnýn özel hekime yaptýrýlmasý ve ailesinin göç etmesi nedeniyle kaydý eksik olduðundan, bu aileler kapsam dýþý býrakýlmýþtýr. Toplam= 2749 çocuk Form 006 Bebek ve Çocuk Ýzlem Fiþlerinin taranmasý Aþýsýz ve eksik aþýlý çocuk sayýsý=177 Ev ziyareti yaparak anneler ile yüz yüze görüþme Aþýsýz ve eksik aþýlý 177 çocuðun annesine ev ziyareti yaparak yüz yüze görüþme 3 aile görüþmeyi red etti 9 ailenin adresi yanlýþ, adresten taþýnmýþ, Þekil 1. Araþtýrma örneðine ulaþma aþamalarý 31 çocuðun kayýdý ile saðlýk ocaðý kayýdý uyumsuz Aþýsýz ve eksik aþýlý 134 çocuðun annesinden elde edilen veriler analiz edildi aþýsýz ya da eksik aþýlý olarak belirlenen 177 çocuðun kaydý ile yüz yüze görüþülen ailelerdeki çocuklarýnýn aþý kartlarý karþýlaþtýrýldýðýnda, yüzde 32 oranýnda kayýtlarda uyumsuzluk ya da tutarsýzlýk olduðu saptanmýþtýr. Çalýþma kapsamýna alýnan 134 çocuðun yüzde 5,2'sinin hiç aþýsý bulunmamaktadýr. Eksik aþýlar ise saðlýk ocaðý kayýtlarýna uyumlu olarak sýrasýyla, DBT ve OP aþýsýnýn pekiþtirme dozlarý (yüzde 25,4), BCG (yüzde 15,7), Hepatit B aþýsýnýn üçüncü dozu (yüzde 9) ve kýzamýktýr (yüzde 9). Çocuklarýn yarýsýnýn (yüzde 51,6) iki, yüzde 31,5'inin bir eksik aþýsý bulunmaktadýr. Annenin Çocuk Baðýþýklanmasý ve Aþý ile Korunabilir Hastalýklara Yönelik Bilgi, Düþünce ve Uygulamalarý Yaklaþýk dokuz aileden birisinin sosyal güvencesi bulunmamakta, yarýsý iki çocuða sahip, yaklaþýk dörtte biri aylýk YTL aylýk ücret ile geçinmekte ve yüzde 64,2'si de gelirinin giderden az olduðunu dile getirmektedir. Annelerin yarýsý yaþ grubunda olup, yüzde 6,7'si okur yazar, yarýdan fazlasý ilkokul mezunu iken, babalarýn yüzde 61,2'si ilkokul mezunu, yüzde 24'ü de ortaokul/lise mezunudur (Tablo 1). Ailelerin yüzde 65,7'si beþ yýldan daha az süredir Bolu ilinde yaþamaktadýr. Aileler saðlýk sorunu olduðunda, daha çok devlet hastanesini (yüzde 61,2) ve birinci basamak saðlýk kurumlarýný (yüzde 22,4) kullanmaktadýr. Bu çalýþmada görüþülen annelerin, çocuklarýn baðýþýklanmasý ve aþý ile korunabilir hastalýklara yönelik doðru bilgisi yüzde 7,5-89,6 arasýnda deðiþmektedir. Annelerin büyük bir çoðunluðu aþý ile korunabilir hastalýklarýn ya bulaþýcý olmadýðýný düþünmekte (yüzde 51,4) ya da bulaþýcý olduðunu bilmemektedir (yüzde 26,2). Kýzamýk (yüzde 85,8), suçiçeði (yüzde 80,8) ve kabakulak (yüzde 80,6) bulaþýcýlýðý en Tablo 1. Aþýsýz ve eksik aþýsý olan çocuklarýn ailelerinin bazý tanýmlayýcý özellikleri Sayý % Ailenin sosyal güvencesi Sosyal güvence yok 16 11,9 SSK 57 42,5 Emekli sandýðý 33 24,7 Bað-Kur 19 14,2 Yeþil Kart 9 6,7 Hanedeki çocuk sayýsý , ,7 3 ve üstü 37 27,7 Annenin yaþý , , ,7 Annenin eðitimi Okur yazar deðil 4 3,0 Okur yazar 9 6,7 Ýlkokul mezunu 73 54,4 Ortaokul/Lise mezunu 36 26,9 Üniversite mezunu 12 9,0 Babanýn eðitimi Ýlkokul mezunu 82 61,2 Ortaokul/Lise mezunu 32 24,0 Üniversite mezunu 20 14,8 Annenin çalýþma durumu Çalýþmýyor 98 73,1 Çalýþýyor 36 26,9 Ailenin aylýk geliri (YTL) , , ,8 Geliri tanýmlama Gelir gidere göre az 86 64,2 Gelir gidere eþit 42 31,3 Gelir giderden fazla 6 4,5 Toplam , cilt 15 sayý

4 Tablo 2. Annenin çocuklarýn baðýþýklanmasý ve aþý ile korunabili yönelik bilgileri (yüzde) Doðru Yanlýþ Hiç biliyor biliyor bilmiyor Çocukluk döneminde aþý ile korunabilir hastalýklar bulaþýcýdýr 22,4 51,4 26,2 Çocukluk döneminde aþý ile korunabilir hastalýklar ciddidir 54,5 32,1 13,4 Çocuklarda sýk görülen hastalýklar aþý ile korunabilir hastalýklardýr 76,9 15,7 7,5 Bulaþýcý hastalýklardan en iyi korunma yolu baðýþýklamadýr 32,8 58,9 12,0 Tüm aþýlarý yaptýrmak gereklidir 85,1 7,5 7,5 Karma aþý tanýmý 7,5 29,9 62,7 Aþý kartlarý saklanmalýdýr 89,6 9,0 1,5 Oral Polio aþýsýndan sonra çocuk emzirilmelidir 36,6 44,8 18,7 Aþý sonrasý çocuk banyo yaptýrýlmalýdýr 13,4 82,1 4,5 Antibiyotik kullanan çocuða aþý yapýlmalýdýr 19,4 53,7 26,9 Çocuklarýn hastalýklara yönelik aþý isimlerini bilme durumu Hepatit B hastalýðýna yönelik aþý adý 46,3 11,2 42,5 Verem hastalýðýna yönelik aþý adý 47,0 6,7 46,3 Difteri hastalýðýna yönelik aþý adý 35,1 6,7 58,2 Boðmaca hastalýðýna yönelik aþý adý 35,1 8,2 56,7 Tetanoz hastalýðýna yönelik aþý adý 29,1 20,1 50,7 Çocuk felci hastalýðýna yönelik aþý adý 36,6 12,7 50,7 Kýzamýk hastalýðýna yönelik aþý adý 52,2 2,2 45,2 Aþýlarýn zamanýný bilme durumu HepatitB1 49,3 19,4 31,3 BCG 41,8 26,1 32,1 HepatitB2 29,1 26,1 44,8 DBT1 29,9 22,4 47,8 OP1 26,9 14,2 59,0 DBT2 22,4 20,9 56,7 OP2 22,4 18,7 59,0 DBT3 17,9 18,7 63,4 OP3 18,7 18,7 62,7 Kýzamýk 41,0 15,7 43,3 HepatitB3 17,9 20,9 61,2 Pekiþtirme dozu 22,4 12,7 64,9 OP pekiþtirme dozu 24,6 11,2 64,2 Aþý yapýlmayan durumlar 9,6 59,1 31,3 yüksek oranda bilinen hastalýklarken, menenjit (yüzde 43,3), çocuk felci (yüzde 59,0) ve tetanoz (yüzde 51,4) bulaþýcý olarak görülmeyen hastalýklar olarak belirtilmiþtir. Annelerin yaklaþýk yarýsý çocukluk döneminde aþý ile korunabilir hastalýklarýn ciddi olduðunu bilmemekte ya da ciddi olmadýðýný düþünmektedir. Verem (yüzde 85,8), çocuk felci (yüzde 79,1), Hepatit B (yüzde 68,8) hastalýklarý en fazla oranda ciddi olarak tanýmlanan hastalýklar olup, suçiçeði (yüzde 54,5), tetanoz (yüzde 56,0) ve difteri (yüzde 57,5) ciddi olmayan hastalýklar olarak tanýmlanmýþtýr. Yaklaþýk üç anneden birisi çocuklarýn bulaþýcý hastalýklarý ile savaþýmda baðýþýklamanýn en etkin yol olduðunu belirtmektedir. Annelerin yüzde 85,2'si çocuklarýna tüm aþýlarýn yaptýrýlmasý gerektiðini düþünmesine karþýn, önemli bir bölümü ulusal aþý takvimindeki aþýlarýn ismini ve zamanýný bilmemektedir. Örneðin, annelerin yüzde 64,9'u difteri aþýsýnýn, yüzde 64,9 boðmaca aþýnýn adýný, yüzde 82,1'i DBT3, yüzde 81,4'ü OP3 aþýsýnýn zamanýný ya bilmemekte ya da yanlýþ bilmektedir. Karma aþý tanýmý ise yüzde 7,5 ve aþý sonrasý hemen banyo yaptýrýlabileceði yüzde 13,4 oranýnda bilinmektedir (Tablo 2). Annelerin beþte biri kendisini baðýþýklama konusunda yeterli, yarýsý biraz bilgili olarak tanýmlamasýna karþýn, yüzde 22,4'ü aþý yaptýrmanýn riskli olduðunu, yüzde 6,7'si aþýnýn çocuðunda kýsýrlýk yapabileceði, yüzde 38,6'sý aþý sonrasý bir saðlýk sorunu olabileceði konusunda kaygýlý olduðunu, yüzde 26,9'u çocuðunu aþýlatmaktan korktuðunu belirtmiþtir (Tablo 3). Annelerin Baðýþýklama Hizmetleri ile Ýlgili Sorunlara Yönelik Engelleri Annelerin saðlýk sistemine iliþkin tanýmladýðý engeller sýrasýyla; ulusal aþý takviminin karýþýk ve anlaþýlmaz olmasý (yüzde 35,1), saðlýk ocaðýnda kuyruk olmasý (yüzde 21,4), baðýþýklama hizmetlerine duyduklarý 2006 cilt 15 sayý

5 Tablo 3. Eksik aþýlý ve hiç aþýsý olmayan çocuklarýn annelerinin baðýþýklama ile ilgili bazý düþünce ve uygulamalarý Aþý engelleri Sayý % Aþý sonrasý sorun olacaðý endiþesi duyan 52 38,6 Çocuðu aþýlatmaktan korkan 36 26,9 Aþý yaptýrmanýn riskli olduðunu düþünme 30 22,4 Aþýnýn yan etkisi olduðunu düþünen Çocuk hastalandýðýnda aþýya götürmeyen 34 25,4 Aþýnýn zararlý olduðunu düþünen 19 14,2 Aþýnýn çocuðu kýsýr yapacaðýný düþünen 9 6,7 Aþý için yeterli zamaný olmadýðýný düþünen 34 25,4 Aþýnýn yan etkisi ile karþýlaþan 18 13,4 Aþý takvimine uyulmazsa Bilmiyor 46 34,3 Bir þey olmaz 49 36,6 Bulaþýcý hastalýk 25 18,7 Aþýnýn etkisi düþer 7 5,2 Diðer (ölüm, hastalýk) 7 5,2 Aþýlarýn yapýlmasýna karar veren kiþi Anne 56 41,8 Anne ve baba 35 26,1 Saðlýk çalýþanlarý 32 23,9 Anne, baba ve hane büyükleri 11 8,2 Aþý için saðlýk ocaðýna götüren kiþi Anne 74 55,2 Anne ve baba 39 29,1 Diðer (aile üyeleri, komþu) 21 15,7 Diðer çocuðu düzenli aþýlatma durumu Evet 64 79,0 Hatýrlamýyor 12 14,9 Hayýr 5 6,1 Aþýlar eksik yapýlýrsa sonucu Bilmiyor 38 28,3 Hastalýða kolay yakalanma 65 48,5 Kalýcý hasar-sakatlýk 13 9,8 Ölüm 9 6,7 Diðer (büyümememe, felç) 9 6,7 Aþýlar hiç yapýlmazsa sonucu Bilmiyor 11 8,2 Hastalýða kolay yakalanma 81 60,4 Kalýcý hasar-sakatlýk 28 20,9 Ölüm 14 10,5 Annenin baðýþýklama konusunda kendi bilgi düzeyi konusunda düþüncesi Hiç bilgisi yok 38 28,4 Biraz bilgili 67 50,0 Yeterli düzeyde bilgili 29 21,6 Toplam ,0 güvensizlik (yüzde 1,7) ve aþý kayýtlarýnýn düzensiz olmasýdýr (9,7) (Tablo 4). Annelerin yüzde 68,6'sý saðlýk sistemine iliþkin sorunlarýn paralý hizmet olduðunda ortadan kalkacaðýný ve bu hizmet için yýlda en fazla 50 YTL ayýrabileceðini belirtmektedir. Anneler baðýþýklama hizmetlerinde önemli bir engel olarak kabul edilen saðlýk çalýþanlarýna iliþkin etmenler ile ilgili nedenler tanýmlamamýþtýr. Diðer engeller ise unutkanlýk (yüzde 27.5), zamansýzlýk (yüzde 17.5), taþýnma, yolculuk (yüzde 15,9) ve ekonomik durumdur (yüzde 11,2) (Tablo 5). Tartýþma Bolu il merkezindeki 24 aydan küçük çocuklarýn aþýsýz olma, eksik ve gecikmeli aþý oranlarý yürütülmüþ araþtýrma bulgularýndan daha düþük bulunmuþtur (11-15,19,29). Ancak çocuklarýn aþýlarýnýn dörtte birinin gecikmeli olmasý, birinci basamak saðlýk hizmetlerinin tümüyle paralý hizmet olduðunda, eksik aþý ya da hiç aþý olmama olasýlýðýna aday olarak düþünülebilir. Araþtýrmalar, çocuklarýn eksik aþýlarýnýn daha çok karma aþýlar ya da aþýlarýn pekiþtirme dozlarý olduðunu göstermektedir (6,19,21-25,29). Bu çalýþmada da diðer çalýþmalara benzer olarak eksik aþýlar, OP4, DBT4 ve Hepatit B aþýsýnýn üçücü dozudur. Gecikmiþ aþý oraný ise (yüzde 25) Baþbakkal'ýn çalýþma verisi ile (yüzde 26.1) benzerdir. Çalýþmada çocuklarýn yaklaþýk beþte birinin aþý kartý bulunmamaktadýr. Bu oran, Türkiye'de konu ile ilgili yapýlan çalýþmalarýn bulgusundan daha düþüktür (11,13,30). Çocuklarýn yüzde 32'sinin kayýtlarý ile görüþülen ailedeki çocuk aþý kartý arasýnda bir tutarlýlýk olmadýðý saptanmýþtýr. Baþka bir ifadeyle, saðlýk ocaðý kayýtlarýnda çocuklar aþýsýz ve eksik aþýlý göründüðü halde, ailedeki aþý kartlarýnda aþýnýn yapýlmýþ olduðu ya da aþý yapýldýðý halde aþý kartýna iþlenmediði saptanmýþtýr. Kemple ve ark. (2004) çalýþmasýnda da kamuya dayalý birinci basamak saðlýk kurumlarýnda çocuk aþýsý ile ilgili kayýtlarýn yüzde 40'ýnýn eksik olduðu, ancak bu oranýn özel saðlýk kurumlarýnda daha yüksek olduðu saptanmýþtýr (31). Aþý kayýtlarý; baðýþýklama ile ilgili durumun tanýmlanmasý, hizmetlerin planlanmasý, aþýlarýn zamanýnda yapýlmasý, baðýþýklama durumunun izlenmesi, aþýlanmayan çocuklarýn belirlenmesi ve topluma dayalý çok yönlü deðerlendirmelerin yapýlmasý açýsýndan son derece önemlidir. Ancak kayýtlardaki eksiklik, yanlýþlýk ya da yokluk bu olumlu durumu tersine çevirebilmekte ve yanlýþ bilgilerin elde edilmesine yol açabilmektedir (31). Annelerin ve/ya da ailenin baðýþýklama, aþý ile korunulabilir hastalýklar konusundaki bilgi, davranýþ ve düþünceleri ile aþýlýlýk durumu arasýnda iliþki olduðu daha önceki çalýþmalarda gözlenmiþtir. Konu ile ilgili yanlýþ ve eksik bilgi, düþünce ve uygulamalar baðýþýklama önündeki dört engelden birisi olarak kabul edilmektedir (5,6,16,18,21,25,28,31). Araþtýrmalar, annelerin 2006 cilt 15 sayý

6 Tablo 4. Annelerin baðýþýklama ile ilgili sorunlarda saðlýk sistemine ait tanýmladýðý nedenler Sayý* % Ulusal aþý takvimi karýþýk ve anlaþýlmaz olmasý ,1 Saðlýk ocaðýnda kuyruk olmasý 64 21,4 Baðýþýklama hizmetlerine güvensizlik 32 10,7 Aþý kayýtlarýnýn düzensiz olmasý 29 9,7 Saðlýk ocaðýnýn çalýþma saatlerinin uygunsuz olmasý 27 9,0 Saðlýk ocaðý ve ev mesafesinin uzak olmasý 25 8,4 Saðlýk ocaðýnda aþý sýrasýnda sorun olmasý 9 3,0 Ebe ve hemþire sayýsý yetersiz olmasý 8 2,7 Toplam ,0 * N katlanmýþtýr. Tablo 5. Annelerin çocuklarýnýn eksik aþý ya da hiç aþý olmamasýna yönelik tanýmladýðý nedenler Sayý* % Unutkanlýk 83 27,5 Zamansýzlýk 53 17,5 Taþýnma ve seyahat 48 15,9 Ekonomik durum 34 11,2 Ýhmal 33 10,9 Aþýnýn eksik olduðunu bilmeme 21 6,9 Ailevi sorunlar 19 6,3 Nedenini bilmiyor 11 3,8 Toplam ,0 * N katlanmýþtýr. çocuklarýn baðýþýklanmasý ve bulaþýcý hastalýklarýn önlenmesi konusundaki en büyük bilgi eksikliðinin, bulaþýcý hastalýklarýn özellikleri, korunma, baðýþýklama takvimi ve aþý pekiþtirme dozlarýnýn zamanýnýn bilinmemesi olarak saptamýþtýr (15,19,21,22,25). Bu çalýþmanýn verileri konu ile ilgili araþtýrmalarýn verileri ile benzerlik göstermekle birlikte, bu çalýþmadaki annelerin bilgi eksikliði oranlarý diðer çalýþmalardan daha yüksektir. Örneðin, Yeni Zelanda'da annelerin sekizde biri aþý ile korunulabilir hastalýklarýn bulaþýcý olmadýðý, yüzde 10'u bu hastalýklarýn ciddi olmadýðý bilgisine sahipken (22), bu çalýþmada ayný oran sýrasýyla yaklaþýk yedi ve dört kat daha fazladýr. ABD'de yapýlan bir çalýþmada ise annelerin yüzde 11,1'i bu hastalýklarý ciddi bir hastalýk olarak kabul etmediðini belirtmiþtir (33). Bulaþýcý hastalýklardan en iyi korunma yolu bu çalýþmada yüzde 32,8 ile baðýþýklama olarak dile getirilirken, Yeni Zelanda ve ABD'de yürütülen çalýþmalarda yüzde 88, yüzde 98 olarak belirlenmiþtir (22,6). Araþtýrmalarda annelerin baðýþýklama ile ilgili yanlýþ inanýþlarý sýrasýyla; yan etkiden korkma, aþý sonrasý bir saðlýk sorunu olacaðý kaygýsý ve aþýnýn riskli olduðuna inanma olarak belirlenmiþtir (4,19,21,22,27,28). Bu çalýþmada da benzer bir durum söz konusudur. Örneðin, anneler aþý sonrasý çocuklarýnýn yüzde 13,4'ünün yan etki ile karþýlaþtýðýný belirttiði halde halde, yüzde 71,6'sý yan etkiden korktuðunu bildirmiþtir. Bu araþtýrmada annelerin yüzde 6,7'si çocuðu kýsýr kalacaðý düþüncesiyle aþý yaptýrmadýðýný belirtirken, Þanlýurfa'da yapýlan çalýþmada oran yüzde %25'tir (34). Annelerin yüzde 36,6'sý aþý takvimine uyulmadýðýnda bir þey olmayacaðýný, yüzde 28,3'ü ise aþýlarýn eksik yapýldýðýnda ne olacaðýný bilmediðini, belirtmektedir. Bu veriler, annelerin baðýþýklama konusundaki eksik ya da yanlýþ bilgilerinin bir sonucu olarak deðerlendirilebilir. Saðlýk hizmetlerinin özelleþtirme uygulamalarý sonucunda, tüm hizmetlerde olduðu gibi baðýþýklama hizmetlerinde de toplumun önemli bir bölümünün hizmete ulaþamadýðý, saðlýk kurumlarýnda uzun kuyruklarýn oluþtuðu, kurumlarda yeterli aþýnýn bulunmadýðý ve zamanla bu hizmetin alýnamadýðý belirlenmiþtir (3,5,1619,21-23,28). Buna karþýn, çalýþmamýzda annelerin yüzde 68,6'sý hizmeti muayenehaneden paralý olarak aldýklarýnda baðýþýklama hizmetleri ile ilgili sorunlarýn ortadan kalkacaðýný bildirmiþtir. Bu veri toplumun önemli bir kesiminin saðlýk hizmetlerinin özelleþtirme uygulamalarýnýn gerçek sonuçlarýndan habersiz olduðunu düþündürebilir. Ülkemizde 1990 yýlýnda yapýlan bir çalýþmada, baðýþýklama hizmetlerinde saðlýk sistemine yönelik engeller yüzde 1,8 olarak belirlenmiþtir (26). Bu çalýþmada diðer çalýþma bulgularýna (3,5,16,19,21-23,28) koþut olarak, saðlýk sistemi ile ilgili nedenler; ulusal aþý takviminin karýþýk ve anlaþýlmaz olmasý (yüzde 35,1), saðlýk ocaðýnda kuyruk olmasý (yüzde 21,4) ve baðýþýklama hizmetlerine güvensizlik (yüzde 1,7) biçiminde tanýmlanmýþtýr. Ulusal aþý takviminin karýþýk ve anlaþýlmaz tanýmlanmasý, annelerin bu konudaki saðlýk eðitimi gereksinimine iþaret etmektedir. Ülkemiz birinci basamaktaki saðlýk çalýþanlarýnýn ücret, özlük haklarý, çalýþma ortamý vb. sorunlar yaþýyor olmasýna ve var olan saðlýk sisteminde koruyucu saðlýk hizmetlerine önem verilmemesine karþýn, araþtýrmamýzda anneler, baðýþýklama hizmetlerinde saðlýk çalýþanlarýna yönelik bir engel tanýmlamamýþtýr. Annelerin kendilerine yönelik tanýmladýðý 2006 cilt 15 sayý

7 unutkanlýk (yüzde 27,5), zamansýzlýk (yüzde 17,5), taþýnma/yolculuk (yüzde 15,9) ve ekonomik durum (yüzde 11,2) yürütülen diðer araþtýrma bulgularý ile benzerlik göstermektedir (3,521,2228,29). Bu çalýþmanýn bulgularýna dayalý olarak geliþtirilen öncelikli önerliler: 1) Annelerin/ailelerin baðýþýklama, çocukluk dönemi aþý ile korunulabilir hastalýklar konusunda sürekli saðlýk eðitimi 2) Annelerin/ailelerin özelleþtirmenin saðlýk hizmetleri ve birinci basamak saðlýk hizmetleri üzerine olumsuz etkileri konusunda bilinçlendirme çalýþmalarý 3) Aþýlanamayan, eksik aþýlý çocuklarýn bu durumunun nedenlerini ortaya kayan topluma dayalý araþtýrmalarýn yürütülmesi 4) Baðýþýklama hizmetleri ile ilgili kayýtlarda saðlýk çalýþanlarýna yönelik hizmet içi eðitimidir. Teþekkür Araþtýrmanýn veri toplama aþamasýnda emeði geçen Hemþire Demet Akýn ve Nihal Davarcýya teþekkür ederiz. Ýletiþim: Özlem Özkan E-posta: Kaynaklar 1. US Department of Health of Health and Human Services). Understanding vaccines what they are how they work Pub. No: , s: 4-5, April 30, 2005, at /pdf/undvacc.pdf. 2 Ajjan B. Baðýþýklama. 3. baský. Pasteur Merýeux Connaught; s: Institute of Medicine. Overcoming barriers to immunization: A workshop summary. Committee on Overcoming Barriers to Immunization National Acad. Press, 30 March at 4. Orenstein WA, Hinman A.R, Rodewald L. Vaccines. 3 ed. Philadelphia: W.B. Saunders; Gore P, Madhavan S, Curry D, Mcclung G. Predictors of childhood immunization completion in rural population. Soc. Sci. Med 1999; 48: Fitch P, Racine A. Parenteral beliefs about vaccination among an Ethinically diverse inner-city population. Journal of the National Medical Association 2004; 96(8): UNICEF. Dünya çocuklarýnýn durumu WHO. Immunization in practice, a practical guide for health staff ISBN: WHO. Report of the meeting of interagency immunization coordinating committee, Slovenia June, at _ mtg14rep. 10. WHO, UNICEF. Immunization summary April at Immunization_ Summary_ 2005.pdf. 11. Tezcan S, Kurtuluþ Yiðit E. Aþýlanma ve Çocuk saðlýðý. In: Türkiye Nüfus Saðlýk Araþtýrmasý2003. Hacettepe Nüfus Etüdleri Enstitüsü, Ok Þ, Pehlivan E, Geçkil E. Malatya il merkezindeki 12 aylýk bebeklerin baðýþýklama durumu. VI. Ulusal Halk Saðlýðý Günleri, 1999, Malatya. ss Baþbakkal Z. Ýzmir metropolünde 0-60 ay arasý çocuklarda aþýlama yaygýnlýðýnýn deðerlendirilmesi ile aþýlamayý etkileyen etmenlerin ve baðýþýklamada hemþirenin rolünün araþtýrýlmasý. Ege Üniversitesi, Saðlýk Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi Mutlu Þ, Öztüfekçi H, Bardakçý N. Ýzmir'de lot kalite araþtýrma yöntemi ile aylýk çocuklarda aþýlanma durumunun incelenmesi. STED, 2002;11(10): Bodur S. Aþý takvimine uyumu etkileyen faktörler. VI. Ulusal Halk Saðlýðý Kongresi, 1999, Adana. s Burns HT, Zimmerman RK. Immunization barriers and solutions. Journal of Family Practice 2005; 54(1): Santoli JM, Szilagy PG, Rodewald LE. Barriers to immunization and misses opportunities. Pediatric Annals 1998;27(6): Kimmel SR, Madlon-Kay D, Burns JT, Admire JB. Breaking the barriers to childhood immunization. American Family Physician 1996;53(5): Yawn BP, Xia Z, Edmonson L, Jacobson R, Jacobsen SJ. Barriers to immunization in a relatively affluent community. J American Board of Family Practice 2000; 13(5): Khaleghian P. Decentralization and public services: The case of immunization, Soc Sci Med 2003;59: Lannon C, Brack V, Stuart L, Caplow M, McNeill A, Bordley C et al. What mothers say about why poor children fall behind on immunizations. Arch Pediatr Adolesc Med 1995;149: Petousis-Harris H, Turner N, Kerse N. New Zealand mothers' knowledge of and attitudes towards immunization. NZFP2002; 29: Salsberry PJ, Nickel JT, Mitch R. Why aren't prescholers immunized? A comparison of parents of parents' and providers' perceptions of the barriers to immunizations. J. Community Health Nurs 1993;10: Taylor LJ. Childhood immunisation and family size. Health Trends 1993;25: Smailbegovic M.S, Laing G.J, Bedford H. Why do parents decide against immunization? The effect of health beliefs and health professionals. Child Care, Health&Development 2003;29(4): T.C. Saðlýk Bakanlýðý, Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü. Aþý Uygulama Rehberi cilt 15 sayý

8 27. Thomas M, Kohli V, King D. (2004) Barriers to childhood immunization: Findings from a needs assessment study. Home Health Care Serv Q., 23(2): James A, Taylor PM, Darden DA. Et al. (2002) Association between parents' preferences and perceptions of barriers to vaccination and the immunization status of their children: A Study From Pediatric Research in Office Settings and the National Med Ass., Pediatrics, 110; Eriþim tarihi: 30 Haziran Manjunath U, Pareek RP. Maternal knowledge and perceptions about the routine immunization programme- a study in a semiurban area in Rajasthan. Ind. J. Med. Sci. 2003;57: Öztuncer Ö. (2003) Ümraniye Hekimbaþý Saðlýk Ocaðý Bölgesindeki Annelerin Baðýþýklama Konusundaki Bilgi Tutum ve Davranýþlarý. Marmara Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ýstanbul. 31. Kemple A, Beaty BL, Steiner JF, Pearson KA, Lowery E, Daley M, Crane LA, Berman S. The regional immunization registry as a public health tool for improving clinical practice and guiding immunization delivery policy. American Journal of Public Health 2004, 94(6): Bon L, Nolan T. Vaccine preventable diseases and immunizations: a quality study of mothers' perceptions of severity, susceptibility, benefits and barriers. Aust. And New Zealand Journal of Public Health 1998; 22(4): Bruce GG, Edward WM, Edgar KM. Do parents understand immunizations? A national telephone survey. Pediatrics 2000;106(5): Emiroðlu H.H, Kösecik M., Tatlý M.M., Ataþ A. Ebeveynlerin aþýlama ile ilgili tutumlarý. Türkiye Týp Dergisi 1999; 6(5): anýn eðitimi