KOLOPHON ANTİK KENTİ 2012YILI YÜZEY ARAŞTIRMALARI

Transkript

1 KOLOPHON ANTİK KENTİ 2012YILI YÜZEY ARAŞTIRMALARI Christine ÖZGAN* Verena GASSNER Ulrike MUSS Erich DRAGANITS Özel TERAMAN T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü nün izni ile İzmir İli, Menderes İlçesi, Değirmendere Köyü, Kolophon Antik Kenti Yüzey Araştırmaları nın üçüncü yılı tarihlerinde gerçekleştirilmiştir. Geçen yıllardaki çalışmaların ardından Kolophon daki üçüncü çalışma sezonumuz niteliğinde devam ettirilen 2012 yılı yüzey araştırmalarında öncelikli amaç, daha önceki araştırma sezonlarında 1, kentte ilk kazı çalışmalarını gerçekleştiren Amerikalı ekip tarafından yayınlanan 1944 tarihli hipotetik planla çelişen yönler sergilediği tespit edilen Meter Kutsal Alanı nın (Metroon) ve kent agorasının üzerinde yer aldığı Akropolis Tepesi nin araştırılması olmuştur. 2 Bunun yanında Geç Klasik Dönem Kenti nin kuzey doğu bölümünde extensive ve intensive yüzey araştırması gerçekleştirilmiş; kentin kuzey doğu ve güney batı nekropolis alanları ve modern Değirmendere Köyü incelemeye tabi tutulmuştur. Son olarak kentin jeolojik yapısının anlaşılması için uzmanlar tarafından jeolojk araştırmalar yürütülmüştür (Plan: 1-2). * Prof. Dr. Christine ÖZGAN, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, İstanbul/TÜRKİYE. Prof. Dr. Verena GASSNER, Avusturya Viyana Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, Viyana/AVUSTURYA. Doç. Dr. Ulrike MUSS, Avusturya Viyana Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, Viyana/AVUSTURYA. Dr. Erich DRAGANITS, Avusturya Viyana Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, Viyana/AVUSTURYA. Araş.Gör. Özel TERAMAN, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, İstanbul/TÜRKİYE. Araştırmaya ekip üyesi olarak aşağıda sıralanan bilim adamları ve öğrenciler katılmıştır: T.C. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü: Prof. Dr. Christine Özgan (Araştırma Başkanı), Araş. Gör. Özel Teraman (M.A.); T.C. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Arkeoloji Bölümü: Yrd. Doç. Dr. Ayça Polat ve T.C. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Arkeoloji Bölümü öğrencileri Duygu Gelen, Lokman Bozkurt, Okay Nar. Ayrıca yabancı uyruklu üyeler olarak, Avusturya Viyana Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü nden: Prof. Dr. Verena Gassner, Doç. Dr. Ulrike Muss, Doç. Dr. Anton Bammer, Dr. Erich Draganits ile aynı üniversite öğrencilerinden Benedikt Grammer, Martin Gretscher ve Andreas Hochstöger katılmıştır. Bakanlık temsilcisi olarak, bizi her konuda destekleyen İzmir Bölge Koruma Kurulu ndan Arkeolog Cansu Yılmaz görevlendirilmiştir. Sağladıkları destekten dolayı T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, T.C. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Başkanlığı ile gerekli alt yapı konusunda destek sağlayan Değirmendere Köyü Muhtarlığı na ve halkına içtenlikle teşekkür ederiz. 1 Özgan, C., v.d., Kolophon Antik Kenti 2010 Yılı Yüzey Araştırmaları, AST XXIX, 2011, ; Özgan, C., v.d., Kolophon Antik Kenti 2011 Yılı Yüzey Araştırmaları, AST XXX, 2012, Bu kazılar hakkında ayrıntılı bir rapor 22 yıl sonra yayınlanmıştır. Holland, L.B., Colophon, Hesperia 13, 1944,

2 Meter Kutsal Alanı Araştırmaları Kolophon akropolisinin doğu yamacında, üzerinde stoanın konumlandığı düzlüğün güneydoğusunda, kuzey-güney doğrultuda uzanan yapı kompleksinde fotoğraf ve çizim yoluyla belgeleme çalışmaları yürütülmüştür. Söz konusu çalışmalar, özellikle yapı tarihlendirmesinde büyük rol oynayan duvar örgü sistemlerinin belirlenmesi amacıyla alanı doğuda destekleyen destek duvarı (Resim: 1) ve iki platform halinde yükselen kutsal alan merkezini batıda sınırlandıran nişli duvar (Resim: 2) odaklı olarak gerçekleştirilmiştir. 3 Bunun yanında, kutsal alanın doğusunda yer alan sıra mekânların tespitine yönelik temizlik işlemlerinin ardından belgeleme çalışmalarına devam edilmiştir. Akropolis Tepesi Araştırmaları Bu alanda başlatılan çalışmalarda ilk olarak kent agorasının güneyinde, merkezi bir eksende yer alan basamaklı bir doğal kaya sunağının fotoğraf ve çizim yoluyla belgelenmesi gerçekleştirilmiştir (Resim: 3-5). Agoranın doğu yamacında yer alan ve önceki araştırma sezonlarında 4 total station ile noktasal ölçümleri ile belgelenmesi yapılan Metroon a yakınlığıyla dikkat çeken bu kaya yükseltisi, erken dönem çalışmalarını sürdüren Amerikalı araştırmacılar tarafından rockcut base or altar olarak tanımlanmıştır. 5 Yaklaşık 5 x 5 metre ölçülerinde, en yüksek noktası 2 metre olan bu şekilsiz kaya oluşumunun batıdaki kenarında yaklaşık 35 cm genişliğinde iki basamak bulunmaktadır. Bu basamaklar düz kesilmiş platforma ulaşmakta, bu platformun üzerinde ise 90 x 75 x 25 cm. ölçülerinde dikdörtgen bir çıkıntı yer almaktadır. Platform merkezinin hafifçe güney tarafında 1,25 metre genişliğinde boydan boya uzanan bir oyuk dikkat çekmektedir. Kayanın etrafında, özellikle daha dik olan doğu tarafında alanı çevreleyen bazı duvarlar dökülmüş taşlar vasıtasıyla yer yer takip edilebilmektedir. Kayanın altında ise olası birkaç su yolu (oyuğu) gözlemlenmektedir. Bu işlenmiş kaya oluşumu komşu bölgelerdeki benzer kaya sunaklarını akla getirmektedir. Ephesos taki bir örneğin 6 dışında en yakın örnek Homeros un sahnesi olarak da bilinen Chios/Sakız Adası nda bulunmaktadır (Resim: 6). 7 Metroon ile kent agorası arasında yer alan bu sunağın Kybele/Mater Antaia Kutsal Alanı yla bağlantılı olması yüksek bir ihtimaldir. Alanda yürütülen araştırmaların bir diğer adımı ise kent agorasının üzerinde yer aldığı akropolis düzlüğünün doğu yamacında gerçekleştirilmiştir. Burada öncelik, daha önceki sezonlarda total station yoluyla dakik ölçümleri yapılan bazı teras duvarlarının kent 3 Tarihleme konusunda ipucu sunan duvar teknikleri profillendirilmeleri ve profil kesimleri bakımından MÖ Erken 4. Yüzyıl a tarihlendirilebilmektedir. Aynı özellikleri taşıyan duvar örgü sistemleri Neandria/ Troas ve Messene/ Peloponnesos bölgelerinde karşımıza çıkmaktadır; Schulz, A., Die Stadtmauern von Neandria in der Troas, AMS 38, 2000, Lev. 12, 2; 16, 3; 20, 2.3; Müth, S., Fortifikationskunst und Repräsentation an der Stadtmauer von Messene, Byzas 10, 2010, 66, Res. 6, 70 Res. 10; Giese, J., Bautechnische Beobachtungen am nördlichen und nordwestlichen Mauerabschnitt in Messene, Byzas 10, 2010, 92 Res. 4-5, 94 Res. 6. Ayrıca polygonal duvarlar ve kırlangıç şeklindeki dübeller Metroon da incelenen söz konusu duvarları Klasik Dönem in daha erken safhalarına, Geç 5.Yüzyıl veya erken 4. Yüzyıl a tarihlendirmektedir; Özgan, C., v.d., Kolophon Antik Kenti 2011 Yılı Yüzey Araştırmaları, AST XXX, 2012, Özgan, C., v.d., Kolophon Antik Kenti 2010 Yılı Yüzey Araştırmaları, AST XXIX, 2011, ; Özgan, C., v.d., Kolophon Antik Kenti 2011 Yılı Yüzey Araştırmaları, AST XXX, 2012, Holland, L.B., Colophon, Hesperia 13, 1944, , Res Bammer, A.- Muss, U., Ein Felsdenkmal auf dem Bülbüldağ von Ephesos, AnatAnt XIV, 2006, Kaya sunağı yapısının paralel örneklerini bulma konusunda bilgilerini ve Chios örneği bağlamında fotoğraflarını paylaşan Ali Kazım Öz e teşekkür ederiz

3 planına işlenmesi olmuştur. Bununla birlikte yeni tespit edilen ve uzunlukları 1,5 metre ile 37 metre arasında değişen teras duvarları da kent planına işlenmiştir (Resim: 7). Akropolis düzlüğünün batı yamaçlarında ise yine kent suruna ait olabilecek geniş bir istinat duvarı kayıt altına alınmıştır. 8 Kentin Kuzey Doğusunda Yürütülen Araştırmalar Bölge kronolojisinin anlaşılması için geç Klasik Dönem kentinin kuzey doğusunda extensive ve intensive yüzey araştırması gerçekleştirilmiştir. Çalışma alanının terminolojisi için, antik yerleşim alanını içini alan ve modern yol ile sınırlanan bölge, güneybatıkuzeydoğu doğrultusunda bir hatla ikiye bölünmüş; söz konusu kent duvarları dışında kalan alanlar yerleşimin territoriumunu belirtir şekilde T harfi ile; Değirmendere Köyü yayılım alanı ise dört bölüme ayrılarak (kuzey, batı, güney, doğu) D harfleriyle işaretlendirilmiştir. Bu sınıflandırmalar Google Map üzerine yerleştirilmiştir (Plan: 3) 2012 sezonundaki çalışmalarımız, tarafımızdan kentin kuzeydoğusu olarak adlandırılan bu alan içinde toplam metrekareden oluşan 21 modern tarlaya odaklanmış ve bu tarlalar (KD1-21) olarak belgelenmiştir. Yerleşim hareketliliği açısından güçlü kanıtlara araştırılan alanın doğu bölgesinde rastlanmıştır. Söz konusu alanda yer alan tarlalardan KD 3, KD 4 ve KD 10 numaralılarda line-walking yöntemiyle seramik toplanmıştır. Ayrıca KD 3 ve KD 10 numaralı tarlalarda intensive yöntem kullanılmıştır. KD 8 numaralı tarlada ise kiremit ve pithos fragmanlarından oluşan geniş bir buluntu grubu ele geçmiştir. Temel olarak, söz konusu üç tarladan ele geçen buluntuların çoğu çatı kiremitlerinden oluşmaktadır. Buluntular arasında ayrıca pithos fragmanları, oval tekne fragmanları (Env ) ve louterion kaidesine ait olabilecek fragmanlar (Env ) bulunmaktadır. Günümüze ulaşan kiremitler genellikle düzdür; herhangi bir kamusal ya da dini yapının varlığına işaret edecek özellikte antefiks ya da sima gibi diğer çatı bölümleri ele geçmemiştir. Örtücü kiremitler Korinth tarzı olarak adlandırılan düz, beşgen formdadır. KD 7 ve 8 nolu tarlalardan ele geçen üç fragman üzerinde ise (Env ve Env ) oculusa (açıklık) ait olabilecek oval açıklıklar bulunmaktadır (Resim: 8). Tüm bu veriler evlere dair öngörülen gelişime işaret etse de kronoloji tam olarak belirlenememektedir. Şimdiye dek kesin olarak Arkaik Dönem e tarihlenen örnek ele geçmemiştir, büyük olasılıkla 5/4. yüzyıla tarihlenen buluntular, yerleşimin özellikle Klasik Dönem de buraya dek yayılmış olması ihtimaline dikkatle yaklaşılmasını önermektedir. Doğal koşullar ve buluntular göz önüne alındığında erken dönem kentinin Halil ağa Tepesi ve güneyinde kurulmuş olma olasılığı yüksektir. 9 Modern Değirmendere nin bulunduğu zengin su kaynakları ve verimli Menderes toprakları da yerleşme alanı olarak bu noktanın şans eseri değil doğal koşullar gözetilerek seçildiğine işaret etmektedir. Nekropolis Araştırmaları Kentin kuzey-doğu nekropolisinde 2010/2011 sezonunda başlayan araştırmalara bu sezonda da devam edilmiştir de kazılan ve 2010 da yeri tespit edilen mezarın 8 Özgan, C., Gassner V., Muss, U., Kolophon: Neue Untersuchungen zur Topographie der Stadt, Anatolia Antiqua XIX, 2011, Halil Ağa Tepesi nde yürütülen geçmiş dönem kazıları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Şahin, N., Notion, Klaros, Kolophon Üçgeninde Myken Sorunu, Patronus Coşkun Özgünel e 65. Yaş Armağanı, 2008, s Özgan, C., v.d., Kolophon Antik Kenti 2010 Yılı Yüzey Araştırmaları, AST XXIX, 2011, 274; Özgan, C., v.d., Kolophon Antik Kenti 2011 Yılı Yüzey Araştırmaları, AST XXX, 2012,

4 yanında yine 1922 de kazılan mezarın yeri tespit edilmiştir; buna ek olarak mezar buluntularının beklendiği 8 bölge daha saptanmıştır (Plan: 4). 11 Çalışmaların 2010/2011 yıllarında başladığı güney-batı nekropolisinde 12 daha fazla tümülüs şeklinde mezarların saptanmasına yönelik araştırmalar gerçekleştirilmiştir. Şimdiye dek, çoğunun iç çapı yaklaşık 2 ile 5,50 metre arasında olan 18 tümülüs destek duvarı belirlenmiştir. Görünüşe göre bu tümülüslerin çoğu daha erken bir tarihte kazılmıştır (Plan: 5; Resim: 9). Değirmendere Köyü Araştırmaları Değirmendere Köyü nde yapılan araştırmalara bu yıl da devam edilmiştir sezonunda DO15 alanında, yıkılmış evler ve daha büyük bir eve ait içerisinde kısmen mermer devşirme malzemenin kullanıldığı bir duvardan oluşan bir yapı grubu incelenmiştir. Yapı grubunun avlusunda tanımlaması yapılabilen ve buraya çok uzak bir bölgeden getirilmiş gibi görünmeyen 42 kiremit fragmanı ele geçmiştir. Tipolojik olarak Geç Klasik Dönem kent sistemi içindeki beşgen kiremitlerle uyumluluk gösteren bu kiremitler Kolophon kentinin başlangıçta modern Değirmendere Köyü içine dek uzandığına işaret etmektedir. Bu noktada sorulması gereken soru, Arkaik Dönem Kolophon kentinin Geç Klasik Dönem kentinden daha güneye uzanıp uzanmadığıdır. Bu soruya cevap aranırken gözden kaçırılmaması gereken nokta ise çalışma alanının hemen güneyinde yer alan Çamönü Köyü mezarlığında, özellikle mezarlığın kuzeybatısında gözlemlenen ve sayıları 60 ı bulan, çakıl taşı konglomeradan oluşan büyük bloklardır (Resim: 10-11). 13 Jeolojik Araştırmalar Genel jeolojik yapının anlaşılması için, özellikle Kolophon un bugünkü modern orman yolunu takip eden batı bölümü ve çevresinde jeolojik araştırmalara başlanmıştır. Köken analizleri için taş ve kil bakımından zengin tortu örnekleri toplanmıştır. Bunun yanında Değirmendere evlerinde devşirme olarak kullanılan yapı taşlarının litolojik karakterizasyonu yapılmıştır. Çalışmalar sonucunda, genel olarak Bornova Fliş Zonu 14 içinde yer alan antik kentin Akropolis Tepesi civarında, dolomit, riyolit, konglomera, kil taşı, kumtaşı ve mika şist gibi ondan fazla kaya çeşidine rastlanmıştır. Kente en yakın, riyolit, mika şist ve mermer kaya yatakları 4 km mesafededir. Yapı bloklarında kullanılan en yoğun malzeme yerel dolomit ve kireçtaşı iken en nadir malzeme ise mermerdir Kurudere Sokağı nın doğusunda; T-KD 23, T-KD 24, T-KD26, T-K-35; Kurudere Sokağı nın batısında ise T- KD 39, T-KD 43, -T-KD 44, T-KD 46, T-KD 47 mezarları ve kuzeybatıdaki ormanlık alan içinde Tümülüs I tespit edilmiştir. Bilinen Tümülüs I in yanı sıra, T-KD 35 in doğusundaki yol üzerinde olasılıkla iki Tümülüs daha bulunmaktadır. Tarihlendirilebilen seramiğin ele geçmemiş olması, Geometrik Dönem e tarihlendirmeyi güçleştirmektedir. 12 Özgan, C., Gassner V., Muss, U., Kolophon: Neue Untersuchungen zur Topographie der Stadt, Anatolia Antiqua XIX, 2011, 229; Özgan, C., v.d., Kolophon Antik Kenti 2011 Yılı Yüzey Araştırmaları, AST XXX, 2012, Mezarlığın güneyinde yer alan T-S26 çiftlik evine ait tuğla duvar içinde diğer devşirme malzemeyle birlikte 0.60 metre çapında, yivli bir mermer sütun kasnağına rastlanmıştır. 14 Okay I., v.d., An olistostrome mélange belt formed along a suture: Bornova Flysch zone, western Turkey. Tectonophysics 568, 2012, Konak N. Türkiye jeoloji haritası (Geological map of Turkey), 1:500,000. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Ankara 2002.; Konak N.- Şenel, M., Denizli. Türkiye jeoloji haritası (Geological map of Turkey), 1:500,000. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Ankara

5 Küçük Buluntular Bu araştırmalara ek olarak, Kolophon Antik Kenti Konut Alanları başlıklı bir TÜBİTAK projesi kapsamında yürütülen Batı Konut Alanlarının belgeleme çalışmaları fotoğraflarının çekilmesiyle tamamlanmıştır. Bu amaçla yapılan alan araştırmaları sırasında çoğu tezgâh ağırlıklarından oluşan küçük buluntular toplanarak tasnif edilmiş ve fotoğrafçizim yoluyla belgelenerek İzmir Müzesi ne teslim edilmiştir. 16 Çizimlerin kent planına yerleştirme çalışmaları, küçük buluntuların ve çizimlerinin dijital ortama aktarılması hâlen devam etmektedir. 16 Buluntular arasında yer alan kuşlu kase, Ephesos da ele geçen malzemeyle benzerlik göstermektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz.: Kerschner, M., Milesische Forschungen 5(2007). Frühes Ionien. Eine Bestandsaufnahme, Taf. 31,

6 Plan 1: Kolophon antik kenti Plan 2: Kolophon antik kenti planı

7 Resim 1: Metroon doğu destek duvarı çizimi Resim 2: Metroon u batıda sınırlandıran nişli duvar çizimi...103

8 Resim 3: Agora güneyinde yer alan doğal kaya sunağı Resim 4: Kaya sunağı üst platformu

9 Resim 5: Kaya sunağı altındaki su yolları Resim 6: Chios / Sakız adası ndaki kaya sunağı

10 Resim 7: Akropolis düzlüğünün doğu yamacındaki teras duvarlarının durumu Plan 3: Kolophon kenti territoriumunu belirtir harita

11 Resim 8: Geç Klasik Dönem kentinin kuzeydoğusunda ele geçen çatı kiremidi fragmanları Plan 4: Kolophon kuzeydoğu nekropolisi

12 Plan 5: Kolophon güneybatı nekropolisi Resim 9: Güneybatı nekropolisindeki tümülüslerden

13 Resim 10: Değirmendere köyü ndeki evde kullanılan devşirme taşlar Resim 11: Değirmendere ve Çamönü köylerinde osmanlı dönemi ne ait mezar taşları