T.C. MĠLLÎ EĞĠTĠM BAKANLIĞI RADYOLOJĠ ĠLAÇLAR VE KONTRAST MADDELER 725TTT061

Transkript

1 T.C. MĠLLÎ EĞĠTĠM BAKANLIĞI RADYOLOJĠ ĠLAÇLAR VE KONTRAST MADDELER 725TTT061 Ankara, 2011

2 Bu mdül, mesleki ve teknik eğitim kul/kurumlarında uygulanan Çerçeve Öğretim Prgramlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik larak öğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmıģ bireysel öğrenme materyalidir. Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz larak verilmiģtir. PARA ĠLE SATILMAZ.

3 ĠÇĠNDEKĠLER AÇIKLAMALAR...iv GĠRĠġ... 1 ÖĞRENME FAALĠYETĠ ĠLAÇLARIN GENEL ÖZELLĠKLERĠ Farmakljinin Temel Kavramları Ġlaç Adları Tedavi Ģekilleri Ġlaçların Elde Edildiği Kaynaklar Ġlaçların Farmasötik ġekilleri Ġlaçların Uygulama Yerleri Lkal Uygulama Ylları Sistemik Uygulama Ylları Ġlaçların Vücuttaki Etkisi Absrbsiyn Ġlaçların Vücutta Dağılımı Ġlaçların Metablizması (Biytransfrmasyn) Ġlaçların Vücuttan Ġtrahı (Eliminasyn, Atılma) Ġlaçların Etkisini DeğiĢtiren Faktörler Ġlaç EtkileĢmeleri Ġlaçların Zararlı Etkileri, Önlem Ve Tedavileri Ġlaçların Tksik Etkileri Akut Zehirlenme ve Tedavisi UYGULAMA FAALĠYETĠ ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ÖĞRENME FAALĠYETĠ SĠNĠR SĠSTEMĠ ĠLAÇLARI Otnm Sinir Sistemi Ġlaçları Sempatmimetik (Adrenerjik Ġlaçlar) Sempatlitik (Antiadrenerjik) Ġlaçlar Parasempatmimetik (Klinerjik) Ġlaçlar Parasempatlitik Ġlaçlar (Antiklinerjik) Otnm Gangliynları Stimüle Eden Ġlaçlar Santral Sinir Sistemi Ġlaçları Sedatif ve Hipntik Ġlaçlar Narktik Aneljezikler Narktik Olmayan Aneljezikler Anestezikler UYGULAMA FAALĠYETĠ ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ÖĞRENME FAALĠYETĠ KARDĠYOVASKÜLER SĠSTEM ĠLAÇLARI Knjestif Kalp Yetmezliğinde Kullanılan Ġlaçlar Aritmi Tedavisinde Kullanılan Ġlaçlar Antihipertansif Ġlaçlar Antikagulan Ġlaçlar i

4 UYGULAMA FAALĠYETĠ ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ÖĞRENME FAALĠYETĠ SOLUNUM SĠSTEMĠ ĠLAÇLARI ANTĠTUSĠF ĠLAÇLAR Ekspektran Ġlaçlar Brnkdilatör Ġlaçlar Beta Adrenerjik Reseptörleri Aktive Eden Ġlaçlar Antimuskarinik Ġlaçlar (Antiklinerjik Ġlaçlar) Glukkrtikidler (Krtizn) Fsfdiesteraz Ġnhibitörleri Mast Hücresi Stabilizatörleri UYGULAMA FAALĠYETĠ ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ÖĞRENME FAALĠYETĠ BÖBREK FONKSĠYONLARINI VE ELEKTROLĠT METABOLĠZMASINI ETKĠLEYEN ĠLAÇLAR Diüretikler Su ve Elektrlit Dengesi Bzukluklarında Kullanılan Ġlaçlar Dehidratasyn Durumunda Kullanılan Sıvılar Asit-Baz Dengesi Bzukluklarında Kullanılan Ġlaçlar Asidz Tedavisinde Kullanılan Ġlaçlar Alkalz Tedavisinde Kullanılan Ġlaçlar UYGULAMA FAALĠYETĠ ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ÖĞRENME FAALĠYETĠ SĠNDĠRĠM SĠSTEMĠ ĠLAÇLARI Peptik Ülsere Etkili Ġlaçlar Asid Salgılanmasını Azaltan Ġlaçlar Antiasidler Kruyucu Tabaka OluĢturanlar Laksatif ve Pürgatifler Antidiyareik Ġlaçlar Emetik Ġlaçlar Antiemetik Ġlaçlar UYGULAMA FAALĠYETĠ ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ÖĞRENME FAALĠYETĠ ENDOKRĠN FONKSĠYONLARINI ETKĠLEYEN ĠLAÇLAR VE OTAKOĠDLER Adrenal Krtiksteridler Glukkrtikidler Mineralkrtikidler Tirid Bezini Etkileyen Ġlaçlar Tirid Hrmnları Antitirid Ġlaçlar Otakidler UYGULAMA FAALĠYETĠ ii

5 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ÖĞRENME FAALĠYETĠ KONTRAST MADDELER, KONTRAST MADDE REAKSĠYONLARI VE TEDAVĠSĠ Kntrast Maddelerin Kullanıldığı Yerler Kntrast Madde ÇeĢitleri Baryum Sülfat (Bas4, Radybarit, R-X,Opti-Up) Organik Ġyt BileĢikleri (Ġytlu KM) Kntrast Madde Uygulamada Risk Faktörleri Kntrast Madde Reaksiynları Kntrast Madde Reaksiynlarının Tedavisi Reaksiynların Önlenmesi UYGULAMA FAALĠYETĠ ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME MODÜL DEĞERLENDĠRME CEVAP ANAHTARLARI KAYNAKÇA iii

6 KOD ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI AÇIKLAMALAR 725TTT061 Radylji Radylji Teknisyenliği Ġlaçlar ve Kntrast Maddeler Farmaklji ile ilgili temel kavramlar, ilaçların sistemlere etkileri, kullanım alanları, yan etkileri, kntrast maddelerin özellikleri, kntrast madde reaksiynları ve tedavisi ile ilgili bilgi ve becerileri içeren öğrenme materyalidir. SÜRE 40/24 ÖNKOġUL Anatmi ve fizylji dersi mdüllerini almıģ lmak YETERLĠK Ġlaçlar ve kntrast maddelerin özelliklerini ayırt etmek. Genel Amaç Bu mdül ile; gerekli araç, gereç ve rtam sağlandığında, ilaçlar ile ilgili temel kavramları, vücut sistemleri üzerine etkili ilaçları ve kntrast maddelerin özelliklerini ayırtedebileceksiniz.. MODÜLÜN AMACI EĞĠTĠM ÖĞRETĠM ORTAMLARI VE DONANIMLARI AÇIKLAMALAR Amaçlar 1. Ġlaçların genel özelliklerini ayırtedebileceksiniz. 2. Sinir sistemi ilaçlarını ayırtedebileceksiniz. 3. Kardiy vasküler sistem ilaçlarını ayırtedebileceksiniz. 4. Slunum sistemi ilaçlarını ayırtedebileceksiniz. 5. Böbrek fnksiynlarını ve elektrlit metablizmasını etkileyen ilaçları ayırtedebileceksiniz. 6. Sindirim sistemi ilaçlarını ayırtedebileceksiniz. 7. Endkrin fnksiynlarını etkileyen ilaçlar ve takidleri ayırtedebileceksiniz. 8. Kntrast maddelerin özelliklerini, kntrast madde reaksiynları ve tedavisini ayırtedebileceksiniz. Dnanım: Prjeksiyn cihazı, tepegöz cihazı, VCD, bilgisayar, yazı tahtası, kntrast madde örnekleri, kntrastlı radygrafiler. Ortam: Ders ve radylji labratuvarı. ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME Mdülün içinde yer alan, her faaliyetten snra verilen ölçme araçları ile kazandığınız bilgileri ölçerek kendi kendinizi değerlendireceksiniz. Öğretmen, mdülün snunda, size ölçme aracı (test, çktan seçmeli, dğru-yanlıģ, v.b) kullanarak mdül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek değerlendirecektir. iv

7 GĠRĠġ Sevgili Öğrenci, GĠRĠġ Sağlık sektörü çk hızlı geliģen bir sektördür. Özel sağlık kurumlarının yaygınlaģmasıyla birlikte radylji teknisyeni ve diğer sağlık görevlilerine yeni istihdam alanları dğmuģtur. Yapılan sektör analizinde, radylji ünitelerinin büyük bir kısmında, kntrast maddelerin dktr gözetiminde, radylji teknisyeni tarafından uygulandığı tesbit edilmiģtir. Kntrastlı tetkikler temel radyljik incelemelerin büyük bir kısmını luģturmaktadır. Ayrıca Bilgisayarlı Tmgrafi (BT) ve Manyetik Reznans Görüntüleme (MRG) gibi ileri radyljik incelemelerde de kntrast madde uygulanmaktadır. Örneğin; BT incelemelerinin % inde kntrast madde kullanılmaktadır. Kntrast maddeyi uygulayacak ilgili persnelin bilgi ve beceri bakımından iyi eğitilmiģ lması gerekmektedir. Kntrast madde reaksiynlarının önlenmesi ve tedavisi için uygun ilaçlar klaylıkla ulaģılabilecek Ģekilde hazır lmalıdır. Bundan dlayı bazı ilaçların ve kntrast maddelerin özelliklerini iyi bilmeniz gerekmektedir. Bu mdül ile öğreneceğiniz ilaç ve kntrast madde bilgisi size meslek hayatınızda rehber lacaktır. 1

8 2

9 ÖĞRENME FAALĠYETĠ 1 ÖĞRENME FAALĠYETĠ 1 AMAÇ Ġlaçların genel özelliklerini ayırtedebileceksiniz. ARAġTIRMA Ġlaçların uygulama yllarını araģtırarak arkadaģlarınızla paylaģınız. Ġlaçların zararlı etkilerini araģtırınız. 1. ĠLAÇLARIN GENEL ÖZELLĠKLERĠ 1.1. Farmakljinin Temel Kavramları Farmakljinin ana knusu ilaç ve ilaç labilme özelliği lan maddelerin ve karıģımların canlılar üzerinde ve dıģ rtamdaki etkilerinin incelenmesidir. Farmaklji yunanca Pharmacn ilaç ve lgia bilgi kelimelerinin birleģmesinden luģmuģtur. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ilacı; fizyljik durumları ya da patljik layları alanın yararı için değiģtirmek veya incelemek amacıyla kullanılan veya kullanılması öngörülen bir madde yada ürün larak tanımlamaktadır. Farmaklji; ilaçların kaynaklarını, kimyasal ve fiziksel özelliklerini, vücuda alınıģlarını, etkilerini, etki Ģekillerini ve hastaya verilecek hale getirilme yöntemlerini araģtıran bilim dalıdır Ġlaç Adları Ġlaç; hastalıkların teģhisi, tedavisi, prflaksisi (krunma), cerrahi giriģimlerin klaylaģtırılması ve bazı fizyljik layların değiģtirilmesi amacıyla kullanılan kimyasal maddelerdir. Ġlaçların en az üç adı vardır. Genel Ad (Jenerik = Uluslararası rtak adlandırma): Sağlık alanında eğitim gören öğrenciler ile bilimsel yayınların klay anlaģılır lması için genel ad kullanılır. Örnek: Acetylcystein (muklitik= mukusu sıvılaģtıran, sulandıran) Ticari Ad (Marka veya Müstahzar Adı): Ġlacı bulan firmanın veya ilacı içeren etken maddeleri yapan firmaların kendi ürünlerine verdikleri özel addır. Tek bir ilacın değiģik adda birçk müstahzarı vardır. Örnek: Diklrn, difenak, vltaren, miyadren v.b. Ġlaçların hepsi analjezik, antienflamatuar, antirmatizmal larak kullanılan ilaçlardır. 3

10 Kimyasal Ad: Ġlacın kimyasal adı, Uluslararası Kimya Birliği tarafından verilen addır Tedavi Ģekilleri Ġlaç hastalıkların tedavisi, önlenmesi, teģhisi ve tıbbi amaçlar için kullanılır. Ġlaç kullanılırken rganizmanın fizyljisinin ve ilacın etki mekanizmasının çk iyi bilinmesi gerekir. Tedavi Ģekilleri aģağıdaki gibi dört baģlık altında tplanır. Semptmatik Tedavi (Palyatif Tedavi): Ġlaçlarla hastalığın nedenini rtadan kaldırmadan bulgu ve belirtilerini gidermek için yapılan tedavidir. Örnek: DiĢ çürüğünde ağrıyı geçirmek için analjezik (ağrı kesici) verilmesi semptmatik tedavidir. Radikal Tedavi (Rasynel): Ġlaçla hastalığın nedeninin tamamen rtadan kaldırılmasına radikal tedavi denir. Örnek: Tnsilitin antibiytik ile tedavi edilmesi. Prfilaktik Tedavi: Hastalıklardan krunmak için yapılan ilaç uygulamasıdır. Örnek: AĢı uygulamaları prfilaktik tedavidir. Ġkame Tedavi (Yerine Kyma= Substitutin): Vücutta eksikliği görülen maddelerin eksikliğini gidermek için yapılan ilaç uygulamasıdır. Örnek: Ġnsülin uygulaması. Tedavi Ģekilleri ile ilgili temel kavramlar Ģunlardır. Dz; bir defada verilen ilaç miktarıdır. Drg; tedavi amacı ile kullanılan tek bir maddedir. Günlük dz; gün byunca verilmesi tavsiye edilen ilaç miktarıdır. Yan tesir; ilaçların lağan dzlarında bile istenilen tesirlerine ilaveten yaptıkları istenmeyen etkileridir. Tksik tesir; genellikle ilaçların farmakdinamik etkilerinin Ģiddetlenmesine bağlı hasta için hģ lmayan, rahatsızlık veren ve hatta ölümüne neden lan tesirlerdir. Yan tesirlerde genel anlamda tksik sayılabilir. Yarar / risk Oranı; ilaçlar mutad (nrmal) dzlarda kullanılmalarında bile tksik tesirler luģturabilirler (örn. Kanser ilaçları). Ġlaç tedavisinde göz önünde tutulması gereken nkta ilacın yararının zararına üstünlüğünün saptanmasıdır. 4

11 Emniyet aralığı; ilacın tedavi dzu ile tksik etki gösteren dzu arasındaki mesafeye denir. Endikasyn; ilacın kullanım amacına yönelik etkilerine denir. Kntrendikasyn; ilacın kullanılmaması gereken durumlara denir. Ġlacın yarılanma ömrü; çeģitli yllar snucu bir ilacın plazmadaki knsantrasynunun yarıya inmesi için geçen süreye denir Ġlaçların Elde Edildiği Kaynaklar Bitkiler: Günümüzde ilaçlar bir çk bitkisel kaynaklardan elde edilmektedir. Afyn alkalidleri, kalp glikzidleri, enzimler, selülöz, yağlar, esanslar bunların baģlıcalarıdır. Bitkisel kaynaklı ilaçlar bitkilerin özsuyu, yaprak, rizm, kök, thum veya kabuk gibi kısımlarından elde edilir. Hayvanlar ve Ġnsanlar: Hayvanlardan genellikle hrmn ve enzim tipindeki ilaçlarla, antitksinler elde edilir. Bunlara örnek larak tird hrmnu, sığır ya da dmuz insülini, sindirim enzimleri, safra asitleri, akrep, yılan, tetanz antitksinleri gösterilebilir. Ġnsanlardan elde edilen en önemli ilaçlar kan ve kan ürünleridir. (Ġnsan plazması, insan albümini, imün glbulinler gibi). Mikrrganizmalar: Küf mantarından elde edilen penisilinler ve çeģitli antibiytikler mikrrganizmalardan elde edilir. Antibiytiklerin bir bölümü daha snra sentetik larak da yapılmıģtır. Ġnrganik Maddeler Ve Mineraller: Ġyd, sdyum klrür, ptasyum klrür, magnezyum ksid, magnezyum sulfat ve bu gibi maddelerdir. Sentetik Maddeler: Kimyasal yöntemlerle elde edilen ilaçlardır. Bir bölümü tamamen sentez ylu ile elde edilir. Bir bölümü ise dğal kaynaklardan elde edilen mlekül üzerinde bir takım kimyasal değiģiklikler yapılarak kazanılır. Bu maddelere yarı sentetik maddeler denir. Bugün pazarlanan ilaçların çğu sentetik larak imal edilmektedir. Vitaminlerin, stereidlerin, narktiklerin ve diğer birçk ilacın sentetik frmu geniģ larak kullanılmaktadır. Radyaktif Ġztplar: Hastalıkların teģhis ve tedavisinde, tıbbi araģtırmalarda kullanılırlar. Radyterapi alanında kullanılan I 131 (iyd 131) ve sezyum 137 yi örnek verebiliriz. DNA Rekmbinasynu: Ġnsan veya deney hayvanlarından belirli bir etkin maddeyi sentez eden hücrelerden alınan DNA mlekülünü, çeģitli iģlemlerden geçirerek klay üretilen bir mikrrganizmanın sitplazması içine yerleģtirip insan veya hayvanın sentezlediği aynı etken maddenin mikrrganizma tarafından üretilmesi iģlemidir Bu teknik ile insan interfernları, büyüme hrmnu ve bazı aģılar hazırlanmaktadır Ġlaçların Farmasötik ġekilleri Ġlaçların hastaya verilebilecek Ģekilde özel kalıplara skulmuģ hallerine ilaçların farmasötik Ģekli denir. Ġlaçlar fiziksel özelliklerine ve uygulama yerine göre sınıflandırılırlar. 5

12 Katı Farmasötik ġekiller ġema 1.1: Ġlaçların farmasötik Ģekilleri Katı farmasötik Ģekiller ağızdan ve diğer yllardan kullanılan ilaçlar larak ikiye ayrılırlar. Ağızdan (Oral Yl) kullanılanlar Tablet (Kmprime); tz halindeki ilaçların bağlayıcı maddelerle karıģtırılarak makinelerde sıkıģtırılıp yarım silindir, yuvarlak v.b. Ģekillere getirilmiģ, suda parçalanan ilaç biçimidir. Çiğneme tableti, köpüren (efervans) tablet, dilaltı tableti gibi farklı Ģekilleri vardır. Draje; tabletlerin alınmasını klaylaģtırmak amacıyla üzerlerini Ģeker gibi tatlandırıcı maddelerle kaplanmıģ ilaç biçimidir. Resim 1.1: Ağızdan kullanılan bazı farmasötik Ģekiller 6

13 Pilül; tz halindeki ilacın bal gibi yapıģtırıcı maddelerle yğrulduktan snra yassı ya da yuvarlak Ģekle getirilmesine denir. Daha küçük tanecikli hazırlanmıģ Ģekline granül denir. Kapsül; tadı ve kkusu hģ lmayan tz veya sıvı ilaçların klay alınabilmesi için silindirik, yassı ve zeytin Ģeklinde iç içe geçen jelatin kruyucular içinde hazırlanmıģ ilaç biçimidir. KaĢe; val ya da silindirik biçimde niģastadan yapılmıģ iç içe geçen iki kapak içinde tz ilaç bulunduracak Ģekilde hazırlanmıģ ilaçtır. Tz (Pudra) ; ilacın tz haline getirilmiģ biçimidir. Paket (SaĢe); tz halindeki ilacın bir kullanımlık dzunun özel kâğıt paketlerde knmuģ Ģekline denir. Pastil; ağız içinde bekletilerek eritilip kullanılan, genellikle ağız bģluğundaki hastalıkların tedavisinde kullanılan bir ilaç Ģeklidir. Diğer Yllardan Kullanılanlar Supzituvar (Fitil); ana maddesi kaka yağı ve gliserinli jelatin lan supzatuvar vücut bģluklarına veya giriģlerine rahatça girebilecek silindirik Ģekilde yapılmıģ ilaçlardır. Oda ısısında katı fakat vücut ısısında klay eriyen ilaç biçimidir. Rektal yldan uygulanır. Ovul; val veya silindirik Ģekilde vücut ısısında çabuk eriyen, supzituvara benzeyen ilaç biçimidir. Vaginal ylla kullanılır. Resim1.2: Ovul ve supzituvar Transdermal Teraptik Sistem (TTS); ufak miktarda kullanılan güçlü ilaçların, cilt üzerinden çabuk absrbe (emilmesi) edilmesi için uygulanır. Özel flaster üzerine etken ilaç maddesinin uygulanmasıyla hazırlanan ve deri üzerine uygulanan farmasötik Ģekillerdir. Fentanil gibi ilaçlar bu yldan verilebilir. Resim 1.3: Pmad ve krem çeģitleri 7

14 Yarı Katı ve Sıvı Farmasötik ġekiller Merhem (Pmad); etkin maddelerin; vazelin, lanlin gibi ana maddeler ile karıģtıtırılması ile hazırlanan, dıģarıdan deri ve mukzaya sürülerek kullanılan preparasynlardır. Kıvamı daha katı lanlara pat, merheme göre daha yumuģak kıvamda lanlara ise krem denir. Sıvı Farmasötik ġekiller Slüsyn; etken ilaç maddelerinin su veya baģka çözücüde eritilmesiyle hazırlanan ilaç biçimidir. Ağız içine uygulanan Ģekline gargara denir. Damla Ģekli göze, burna (sprey Ģeklinde) ve kulağa uygulanır. Enjeksiynluk slüsyn Ģekilleri parenteral ylla uygulanır. Resim 1.4: Slüsyn (ral ve nazal sprey) ve aersl Tentür; etken ilaç maddesinin özel eriticilerle (alkl gibi) karıģtırılmasıyla hazırlanan farmasötik ilaç Ģeklidir. DıĢardan sürülerek ya da ral ylla kullanılır. Örnek: Tentürdiyt. Eliksir; etken ilaç maddesinin su, alkl, Ģeker ve tatlandırıcılarla hazırlanmıģ slüsyn Ģeklidir. Oral yldan kullanılır. ġurup; etken ilaç maddesinin belli ranlarda su, Ģeker (%60) ve diğer tatlandırıcı maddelerle karıģtırılmasıyla elde edilen preparatlardır. Oral ylla kullanılır. Damla; az hacimli lan ve damla sayısı sayılarak kulağa, göze, burna ve ağza uygulanan slüsyn Ģeklindeki farmasötik ilaç biçimidir. Göze uygulamaya özgü preparatlara ftalmik preparatlar veya klir denir. Klirler aseptik Ģartlarda hazırlanmalıdır. Süspansiyn; katı ilaç maddesinin eritici bir sıvı içerisinde ufak partiküller halinde dağılmasıyla elde edilirler. Bekleyince katı madde dibe çöker, kullanmadan önce çalkalanmalıdır. Oral yldan kullanılır. Enjeksiynluk biçimleri parenteral yldan kullanılırlar. 8

15 Emülsiyn; etken sıvı ilaç maddesinin eritici bir baģka sıvı içinde karıģtırılması ile elde edilen ilaç biçimidir. Emülsiynda sıvı ilaç damlacıkları diğer sıvı ilaç içerisinde asılı halde lup klidal özelliktedir. Damla larak ral ve parenteral ylla kullanılırlar. Lavman; rektal yldan kullanılmak için hazırlanmıģ slüsyn veya süspansiynlardır. Küçük hacimde lanlara enema denir. Aersl: Etken maddeyi çözebilen özel sıvı (slventler) içinde hazırlanmıģ inhalasynla uygulamaya özgü preparatlardır. Ampul, Viyal, Flakn; içerisinde tz yada sıvı etken madde bulunan steril Ģartlarda hazırlanmıģ cam muhafazalı farmasötik ilaç biçimidir. Parenteral ylla uygulanır. Ampul ve flaknda sıvı ya da tz ilaç bulunur. Tz ilaç varsa ayrı ampulde bulunan sıvı ilaçla karıģtırılarak kullanılmak üzere ambalajlanmıģtır. Viyal içinde birden fazla dz bulunan biçimidir. Parenteral ylla kullanılırlar. Resim 1.5: Flakn ve ampul Lsyn; cilt üzerine uygulanmak üzere hazırlanmıģ slüsyn veya süspansiyn Ģeklindeki preperatlardır. Kullanılmadan önce çalkalanmalıdır. ġema 1.2: Ġlaç uygulama yerleri 9

16 1.2. Ġlaçların Uygulama Yerleri Ġlacın istenen etkilerini gösterebilmesi için öncelikle canlıya uygulanması, uygulandığı yerden emilmesi ve etkileyeceği yerde yeterli yğunlukta bulunması gerekir. Kullanım amacı, farmasötik Ģekli ve hastanın durumuna göre değiģik yllarla ilaç uygulanır. Ġlaçların emilimi için; Lkal veya sistemik uygulama ylları kullanılır Lkal Uygulama Ylları Ġlacın belli bir bölgeyi etkilemesi istendiğinde uygulanır. Cilt üzerine, lezyn yüzeyine, ağız ve burun gibi vücut bģluklarına ya da enjektörle eklem ve peritn içine gibi. Cilt Üzerine (Tpikal-Epidermal) Uygulama; cilt hastalıklarında; pmad, krem, pudra, pat, slüsyn, lsyn gibi farmasötik Ģekillerdeki ilaçların cilt yüzeyine sürülerek uygulanmasıdır. Cilt Ġçine (Ġntrakutan) Uygulama; küçük hacimli (0.1 ml) sıvı ilacın cilt içine enjekte edilmesidir. Daha çk deri testleri için kullanılır. Verem aģısı da (BCG) bu ylla uygulanır. Ağız Ġçine (Bukkal)Uygulama; ağız ve bğaz mukzasındaki yüzeyel iltihaplanmalarda pastil, gargara Ģeklindeki ilaçlaın uygulanmasıdır. Ġlaçların ağız mukzasından emilimi, yutularak alınan ilaçlara göre daha hızlıdır. Burun BĢluğu Ġçine (Ġntranazal) Uygulama; bazı paranazal sinus ve burun mukzası hastalıklarında; tz, slüsyn veya sprey Ģeklindeki preparatların burun mukzasına uygulanmasıdır. Antibakteriyel, lkal anestezikler veya vazknstiktör ilaçlar bu ylla uygulanabilir. Knjnktiva Üzerine Uygulama; göz ve göz kapaklarının knjktival kısmındaki iltihaplarda veya çeģitli amaçlarla miyzis (pupillanın küçülmesi), midriyazis (pupillanın geniģlemesi) yapmak için bu yldan ilaç uygulanır. Bu ilaçlar genellikle slüsyn, süspansiyn (damla) ya da pmad Ģeklinde hazırlanır. DıĢ Kulağa Uygulama; kulak mukzasının yüzeyel hastalıklarında, damla ve pmat Ģeklindeki preparatların kulak mukzasına uygulanmasıdır. Vajina Ġçine (Ġntravajinal); vajinal tablet, vajinal krem, jel ve köpük Ģeklindeki ilaçların vajina içine uygulanmasıdır. Uterus içine (Ġntrauterin) Uygulama; sezeryan ameliyatından snra uterusun büzülerek tplanması ve kanamayı azaltmak için ksitsin hrmnu mymetrium içine enjekte edilebilir. Eklem Ġçine (Ġntraartiküler) Uygulama; bazı eklem hastalıklarında krtiksterid veya antibakteriyel ilaçların slüsyn ve süspansiynları eklem içine enjekte edilebilir. Plevra Zarları Ġçine (Ġntraplevral = Trasentez) Uygulama; plevra iltihabı ve tümörlerinin tedavisi amacıyla plevra bģluğuna ilaç verilmesidir. Peritn Ġçine (Ġntraperitneal) Uygulama; peritn içine ilacın enjekte edilmesidir. 10

17 Omurilik sıvısı içine (Ġntratekal) Uygulama; meninksler ve spinal sinir köklerine lkal etki luģturmak için antibiytik veya lkal anestezik slüsynların subaraknid aralığa enjekte edilmesidir. Subaraknid aralığa lmber vertebralar arasındaki aralıktan kalın ve uzun bir iğne ile girilerek yapılır. Enjekte edilecek ilaç slüsynu kadar serebrspinal sıvı dıģarıya alındıktan snra enjeksiyn yapılır. Kalp Ġçine (Ġntrakardiyak) Uygulama; acil durumlarda mykard infarktüsü veya kalp ameliyatlarında kalp bģluklarından birisi içine ilacın enjekte edilmesidir. Aci durumlarda kalp içi enjeksiynla ilaç uygulaması sırasında krner arter hasarı, klap tampnadı, akut mykardial nekrz ve pnmtraks riski vardır. Bu risklerinden dlayı artık önerilmeyen ve terk edilen bir yöntemdir. Rektum ve Kln Ġçine Uygulama; anüs ve rektum hastalıklarında (hemrid, anal fissur gibi) ilaçlar supzituvar, enama, lavman veya merhem Ģeklinde rektuma uygulanır. Klnun bazı hastalıklarında ise ilaçlar büyük hacimde sıvı içerisinde, lavman Ģeklinde uygulanır. Rektal uygulama özellikle bebeklerde sistemik etki elde etmek için de ( antipiretik-ateģ düģürücüler) kullanılır. Lkal Yllardan Ġlaç Uygulama Knusunda Pratik Bilgiler Lkal uygulamalardan önce eller yıkanmalıdır. Göze ilaç damlatılması için eriģkinlerin yukarıya bakmaları istenerek alt göz kapağı aģağıya çekilip luģan keseye damlatılmalıdır. Nazlakrimal kanaldan sistemik dlaģıma geçmesinin önlenmesi için (atrpin gibi) bazen gözün iç köģesine bası yapılması tavsiye edilmektedir. Çcukların gözüne damlatmak için göz zrla açılmamalı. Ġlacın gözün iç köģesine damlatılması yeterlidir. Kulak damlaları avuç içinde ısıtılarak kullanılmalıdır. Aksi taktirde çk ağrı yapabilmektedir. Kulak damlasının zara ulaģması için eriģkinlerde kullanıldıktan snra kulak kepçesi yukarı, çcuklarda dıģa dğru çekilmelidir. Burun damlası, temiz buruna sırt üstü pzisynda baģ iyice geri çekildikten snra uygulanmalı ve birkaç dakika böyle kalınmalıdır. Transdermal flaster hasarlı cilde, deri katlantılarının üzerine ve sıkı giysilerin altına uygulanmamalıdır. Aersllar iyice çalkalandıktan snra, öksürükle balgamı çıkarılmıģ hava yluna uygulanmalıdır. Supzituvar ve vajinal vuller buzdlabında saklanmalıdır. Mutlaka uygun pzisynlarda ıslatılarak uygulanmalı ve bu pzisynda birkaç dakika kalınmalıdır Sistemik Uygulama Ylları Sistemik etki elde edebilmek için verilen ilacın uygulama yerinden emilerek kan dlaģımına karıģması ve etki yerine ulaģması gerekir. BaĢlıca sistemik ilaç uygulama ylları enteral, parenteral, transdermal ve inhalasynla uygulamadır. Ġlk ikisi en çk baģvurulan ilaç uygulama Ģeklidir. 11

18 Enteral (Sindirim Kanalından) Ġlaç Uygulama Ġlacın sindirim kanalı içine verilmesi ve bu kanalın mukzasından absrpsiyna bırakılması demektir. Bu ylla uygulama Ģu Ģekillerde yapılır. Ağız Yluyla (Oral) Ġlaç Uygulaması; en dğal ve en sık kullanılan yldur. Pratik, eknmik, elveriģli, güvenilirdir. Bu ylun en önemli absrpsiyn yeri ince bağırsaklardır. Kalın bağırsaklardan emilim derecesi önemsizdir. Oral uygulamada farmasötik Ģekillerin absrpsiyn ranları Ģöyledir: çözelti > emülsiyn > süspansiyn > kapsül > tablet. Oral uygulamanın en önemli sakıncaları, ilaçların karaciğerden geçerken bazen önemli ölçüde yıkılmaları, tamamen emilememeleri, sindirim enzimleri veya mide asidlerinde yıkılmaları, besinlerle emilimlerinin azalması, bilinci açık lmayan hastalara verilememeleridir. Dil Altı (Sublingual) Ylla Ġlaç Uygulaması; ilacın dilaltına knulup, yutulmadan, ağız mukzasından emilerek alınmasıdır. Ağız bģluğu mukzası damar yönünden ldukça zengin lduğundan emilim çk hızlı (0.5-1 dk.) lmaktadır. Rektal Ylla Ġlaç Uygulaması; sık kullanılan bir yl değildir. Ağızdan ilaç alamayanlarda, damar ylunun kullanılması zr durumlarda ve çcuklarda tercih edilen bir yldur. Parenteral (Enjeksiyn Yluyla) Ġlaç Uygulama Mide, bağırsak kanalından yeterince absrbe lmayan veya rada parçalanan ya da çabuk etki luģması istenen durumlarda ilaçların slüsyn Ģeklinde damar ya da dku içine, enjektör ve iğne ile verilmesidir. Ven Ġçine (Ġntravenöz -Ġ.V) Enjeksiyn; en çk baģvurulan damar içine ilaç uygulama yöntemi, ven içine (intravenöz) enjeksiyndur. Bu Ģekilde verilen ilacın etkisi hemen baģlar. Biyyararlanım genellikle % 100 dür. Bu ylla yalnız suda eriyen veya su ile karıģabilen ilaçlar verilebilir. Arter Ġçine (Ġntraarterial) Enjeksiyn; ilacın belirli bir rganı etkilemesi veya görüntülemesi istenilen durumlarda kullanılır. Örneğin anjigrafi Ģeklindeki incelemeler için radypak maddeler bu ylla enjekte edilir. Aynı Ģekilde belirli bir ekstremiteye veya rgana lkalize lmuģ tümörün tedavisinde ilaç, ekstremitenin veya rganın arterine verilebilir. Kemik Ġliği Ġçine (Ġntrasesus- KĠ) Enjeksiyn; bebeklerde venlerin küçük lması nedeniyle, yetiģkinlerde de venlerin büzülmesi veya kalın bir yağ dkusu içinde gömülmüģ lması gibi hallerde intravenöz enjeksiyn güç lduğunda KĠ yl tercih edilir. Rutin larak tercih edilen bir yl değildir. Damar ylu ile verilen ilaçlar, kristallidler, kllidler, kan ve kan ürünleri hızlı ve güvenli bir Ģekilde verilebilir. Emilim çk hızlıdır. Genellikle tibianın üst ön iç yüzü, femurun 1/3 alt ucuna tibianın alt ucu (iç mallel), radius ve ulnanın alt uçlarına, spina iliaca anterir superira uygulanır. 12

19 Cilt Altına (Subkütan- SC )Enjeksiyn; ilaçların cilt altındaki (hipdermis) yağ tabakasına verilmesidir. Genellikle humerus veya femur bölgesinin dıģ yüzüne ilaç uygulanır. Uygulanan slüsynlar bu bölgelerde gevģek yağ dkusu içine yayılıp absrbe(emilim) lur. Kas Ġçine (Ġntramusküler- IM) Enjeksiyn; genellikle gluteal veya deltid kaslar içine uygulanır. Etki dakika içinde baģlar. Ġnhalasyn Yluyla Uygulama Gaz veya buhar halindeki lipfilik (yağda çözünen) ilaçlar sluma suretiyle alvel membranını aģıp genel kan dlaģımına geçerler. Bu Ģekildeki uygulama en fazla genel anestezide yapılır. Transdermal Ylla Uygulama Ġlacın özel bir farmasötik Ģekil içinde ciltten absrbe edilerek dlaģıma girmesini sağlamak amacıyla cilt üzerine uygulanmasıdır Ġlaçların Vücuttaki Etkisi Ġlaçlarlar vücuda uygulandıkları yerden emilir, dlaģıma katılır, etki yerine ulaģıp etkisini gösterdikten snra, vücutta bazı kimyasal değģikliklere uğrar ve snra vücuttan uzaklaģtırılır. Ġlaçlar vücuda girdikten snra absrbe( emilim) lurlar, dağılırlar, metablize lurlar ve itrah (vücuttan atılma) edilirler Absrbsiyn Ġlaçların absrbsiynu uygulandıkları yerden kan veya lenf dlaģımına geçiģidir. Emilimin hızı ve derecesi uygulama yluna bağlıdır. Sistemik etki yönünden, ilaç ne kadar çabuk absrbe edilirse etkisi kadar çabuk baģlar. Ġlacın uygulama yerinden absrbe lma ranına biyyararlanım denir. Ġlaçların Absrbsiyn Hızını Etkileyen Faktörler VeriliĢ Ylu: Ağız, cilt, inhalasyn ve rektal ylla verilen ilaçların ince bağırsaklara geçerek emilmenin baģlaması için belirli bir süre gerekir. Ağızdan ilaç alımlarında midenin dlu lması da etki süresini geciktirir. Enjeksiyn ylu ile ilacın veriliģi absrbsiynunu hızlandırır. Damar içine verildiğinde, ilaç enjektör iğnesinin ucundan çıktığı anda absrbe edilmiģ lur. Diğer parenteral uygulamalarda (IM, SC) ilaç hücrelerarası sıvı aralığına verildiğinden, ilaç kana karıģtıktan snra hücre içi sıvı aralığına geçer. Ġlacın Fiziki ve Kimyasal Özellikleri: Mlekül büyüklüğü ne kadar küçük ise ve yağda çözünürlüğü (lipfilikliği) ne kadar fazla ise absrbsiyn kadar hızlı lur. 13

20 Ġlacın Farmasötik ġekli:tablet, draje gibi katı farmasötik Ģekillerde verilen ilacın absrbsiynundan önce, bu Ģeklin dağılması ve ilacın çözünmesi gerekir. Bu çözünme hızı, absrbsiyn hızını etkiler. Ġlaç Knsantrasynu (Yğunluğu): Ġlacın uygulandığı yerdeki knsantrasynu yüksek lursa absrbsiyn daha hızlı lur. Ġlacın Farmakljik Özelliği: Ġlacın farmakljik özelliği de absrbsiynu etkiler. Örn.Vazknstriktör (damar daraltıcı) ilaçlar uygulandıkları yerde kan akımını azaltarak absrbsiynu yavaģlatırlar. Oysa vazdilatasyn(damar geniģletici) yapan ilaçlar absrbsiynu klaylaģtırır. Absrbsiyn Yüzeyinin GeniĢliği: Ġnhalasyn suretiyle verilen ilaç akciğer alvellerinde çk geniģ bir yüzeyden absrbe lur. Bu nedenle genel anestezik madde inhale ettirilen hasta çk kısa zamanda anesteziye girer. Ġlacın Uygulandığı Yerdeki Dkuların Vaskülarizasynu (Damar Yğunluğu): Ġlacın absrbe edildiği bölgede damarlaģma az ise veya kan akımının hızını azaltan Ģk, hiptansiyn, knjestif kalp yetmezliği gibi durumlar luģmuģsa absrbsiyn gecikir. Ġlaçların uygulandıkları yerden, etki gösterecekleri dkuya ulaģabilmeleri için bazı biyljik membranları geçmeleri gerekir. ġema 1.3: Ġlaçların membranlardan geçiģi Ġlaçların vücut membranlarından geçiģi Ģu yllarla lur. Pasif (Basit) Difüzyn; ilaç yüksek yğunlukta bulunduğu taraftan, düģük yğunlukta bulunduğu tarafa geçer. Pasif difüzyn taģıyıcı gerektirmez. Aktif Transprt; ilacın aktif transprtla emilimi için hücre zarında bulunan, "taģıyıcı" adı verilen özel taģıyıcı prteinlere ihtiyacı vardır. Ġlaçlar düģük knsantrasynda ldukları taraftan, yüksek knsantrasynda ldukları tarafa bu ylla geçerler. KlaylaĢtırılmıĢ Difüzyn; ilaç mlekülleri yüksek knsantrasynda ldukları taraftan düģük knsantrasynda ldukları tarafa bir taģıyıcı aracılığı ile geçerler. Pinsitz (Endsitz); mleküllerin hücre içine girmesine pinsitz denir. Bu layın tersi, yani bir mlekülün hücre içinden dıģarı çıkmasına da "ekzsitz" denir. 14

21 Reseptör Aracılı Endsitz; insülin gibi bazı hrmnlar hücre yüzeyinde kendilerine özel reseptörlerle birleģerek hücre membranını aģarlar. Reseptör; hücrelerde belirli bir makrmlekülün özel bir kısmını luģturan, ilaç veya endjen madde mleküllerini seçici larak bağlayan nktalardır. Ġlaçların etkisinin baģlamasında aracılık eder Ġlaçların Vücutta Dağılımı Ġlaçların dağılımı, ilacın geriye dönüģümlü larak kan dlaģımından, hücrelerarası alana veya hücre içi sıvıya geçmesidir. Ġlaçların vücutta dağıldıkları fizyljik sıvı kmpartmanları; plazma, hücrelerarası (Ġnterstisyel) sıvı kmpartmanı ve hücre içi (Ġntraselüler) sıvı kmpartmanı lmak üzere üç tanedir. Ġlaçların vücutta dağılımı eģit değildir. Bazı ilaçların belli dku ve rganlara karģı özel ilgisi vardır. Böylece ilaç ilgisi lan dku ve rganlarda tplanarak bölgede daha yüksek randa etki sağlar. Örneğin; kalsiyumun kemiklere özel ilgisi vardır. Bazı ilaçlar kanda serbest larak bulunurken, bazı ilaçlar plazma prteinlerine geçici larak bağlı bulunurlar. Plazma prteinlerine bağlanan ilaçlar böbreklerde süzülemez ve etkilerini gösteremez. Serbest ilaç ise etkilerini gösterir ve filtrasyna uğrayarak atılırlar. Bazı ilaçlarda kan dlaģımında bulunsalar dahi beyin murilik bariyerini aģamayarak bu rganlara geçemezler Ġlaçların Metablizması (Biytransfrmasyn) Ġlaçların vücutta enzimlerin etkisiyle kimyasal değiģikliğe uğramasına metablizma (biytransfrmasyn) adı verilir. Biytransfrmasyn büyük randa karaciğerde gerçekleģir. Gastrintestinal kanal, böbrekler ve akciğerlerde de ilaçların biytransfrmasynu gerçekleģtirilir. Bu lay snucu ilaçlar genellikle daha az etkili veya etkisiz bileģikler haline gelirler. Bazen etkisiz bir bileģik vücutta etkili hale getirilir. Böyle bir maddeye pr-drg (ön ilaç) veya inaktif prekürsör denir. Örneğin alfa ve beta kartenler A vitamininin prekürsörleridir. Vücutta A vitamini haline dönüģürler. Bazı ilaçların metablizma snucunda etkilerinde değiģiklik lmaz. Metablizma snucu ilaçların dönüģtükleri bileģiklere ilacın "metablitleri" adı verilir. Ġlaçları metablize eden enzimler vücutta bazı rganlarda daha fazla bulunurlar Ġlaçların Vücuttan Ġtrahı (Eliminasyn, Atılma) Ġlaçların vücuttan itrahının büyük çğunluğu böbrekler, karaciğer ve akciğerlerde gerçekleģir. Daha az lan itrah ylları tükürük, ter ve sütle atılmadır. Böbreklerden Atılması (Renal Ġtrah); ilaçlar en fazla böbreklerden itrah edilirler. Suda klay çözünen ve vücut ph değerinde iynize labilen ilaçlar böbreklerden atılırlar. Böbrekler yluyla atılım glmerüler filtrasyn (süzülme) ve tübüler salgılama yluyla lmaktadır. Karaciğerden Safra Ġçine Ġtrah; ilaçlar ve metablitleri karaciğer hücreleri tarafından safra kanalları içine salgılanırlar ve ince bağırsaklar içine atılırlar. Akciğerlerden Ġtrah; ufak mleküllü, lipid/su partisyn katsayıları yüksek lan gazlar ve uçucu maddeler alvel membranını aģarak alvel bģluğuna geçebilirler. 15

22 Diğer Ġtrah Ylları; tükrük bezleri ile iydür, brmür, lityum, erin, amfetamin; barsak mukzasındaki bezler ile çeģitli lipfilik ilaçlar, iydür ve brmürler atılır. Süt içinde itrah da emziren kadınların aldıkları ilaçların bebeğine geçmesi açısından önemli bir knudur. Alkl büyük randa süt ile atılır. GözyaĢı ve ter bezleri ile iydür ve brmürler itrah edilirler Ġlaçların Etkisini DeğiĢtiren Faktörler Vücuda giren ilaçların luģturacağı etkinin çabukluğu, süresi, Ģiddeti çeģitli faktörler tarafından etkilenir. Ġlacın VeriliĢ Ylu ve ġekli: Ġlaçların uygulama yerlerinden absrbsiynlarının hız ve derecesi farklıdır. Örneğin ral verilen bir ilaç parenteral verilene ranla daha az ve geç absrbe edilebilir. Bu nedenle ral ylla alınan ilacın dzu, parenteral yla göre daha yüksektir. Ġlacın VeriliĢ Zamanı: Bir ilacın veriliģ zamanı etki Ģiddetini ve süresini değiģtirebilir. Yan etkisi uyku hali, uyuģukluk gibi çalıģma ptansiyelini lumsuz etkileyen sedatifler gece, uykuyu lumsuz etkileyen efedrin gibi merkezi sinir sistemini uyaran ilaçların sabahları alınması daha uygundur. Vücut Ağırlığı, YaĢ, Cinsiyet ve Genetik Faktörler: Ġlaçların eriģkin dzu, 70 kg. ağırlığındaki bir kiģiye verilmesi öngörülen dzdur. Bu dz kiģinin ağırlığına göre değiģtirilmelidir. Hiç bir zaman 120 kg ağırlığındaki bir yetiģkin ile 50 kg ağırlığındaki yetiģkine aynı miktarda ilaç verilmemelidir. Yeni dğan ve bebeklerde eliminasyn ile ilgili mekanizmalar geliģmemiģtir, yaģlılarda ise etkinlikleri azalmıģtır. Birçk ilacın etkisi hastanın cinsiyetine bağlı larak değiģmez. Ancak bazı ilaçların etkileri erkek ve kadında farklı bulunmuģtur. Örneğin kadınlar trisiklik antidepresanlara erkeklerden daha duyarlıdır. Bazı kimselerde genetik yapıdaki değiģiklikler nedeni ile ilaca alınan cevap değiģir. Ġlaçları metablize eden bazı enzimlerin kalıtımsal eksikliği ve fazlalığı söz knusu labilir. Eliminasyn Organlarının Hastalıkları: Karaciğer ve böbrek fnksiynu bzulan kiģilerde ilaçların metablizması itrah hız ve derecesi azalır. Bu nedenlerle eliminasyn rganları hasta lan kiģilerde yeni bir dz ayarlaması yapılmalıdır. Tlerans: Bazı ilaçlar devamlı kullanıldıklarında nrmalde alınan cevabın gittikçe azaldığı görülür. Ġlacın eski etkisini devam ettirebilmek için dzunu gittikçe artırmak gerekir. Bu duruma tlerans denir. Örneğin narktik analjezikler. Diğer Ġlaçların Vücutta Bulunması: BaĢka ilaçların vücutta bulunması ilaç etkisinde önemli değiģiklikler yapabilir. 16

23 Ġlaç EtkileĢmeleri Ġlaçlar aynı anda vücutta bulundukları zaman, birbirlerinin etkilerini kalitatif (nitelik) ve/veya kantitatif (sayısal) larak değiģtirebilirler. Birden çk ilacın birlikte kullanılması ile aģağıdaki durumlar rtaya çıkabilir. Farmakdinamik EtkileĢmeler Farmakdinamik etkileģmeler aynı reseptör üzerinden etkilerini gösteren ilaçlar arasında meydana gelir. Bir ilaç diğer ilacın etkisini etki yerinde değiģtirerek azaltabilir veya arttırabilir. Buna göre antagnizma veya sinerjizma diye iki durum rtaya çıkabilir. Antagnizma; bir ilaç, diğer bir ilacın etkisini önler veya rtadan kaldırırsa bu duruma "antagnizma" adı verilir. ÇeĢitli ilaç ve tksik maddelerle meydana gelen zehirlenme laylarında bu reaksiyndan yararlanılır. Zehirin antagnisti verilerek zararlı etkilerin rtadan kaldırılması veya önlenmesi sağlanır. Bu antagnist maddelere antidt veya panzehir denir. Sinerjizma; iki ilacın birlikte kullanıldığındaki etkisinin, yalnız kullanıldığındaki etkisinden daha fazla lmasına sinerjizma denir. Bir ilacın etkisinin diğer ilaç tarafından arttırılmasıdır. Farmakkinetik EtkileĢmeler Bir ilacın, diğer ilacın absrbsiyn, dağılım, metablizma ve itrahını değiģtirmesine farmakkinetik ilaç etkileģimi denir. Örneğin; tetrasiklin ve ampisilin tedavisi sırasında ral kntraseptif (gebelik önleyici) ilaçların etkileri azalır ve istenmeyen gebelik luģabilir. Farmasötik EtkileĢmeler Ġlaçlar daha vücuda girmeden önce yani vücut dıģında iken etkileģebilirler. Buna geçimsizlik de denir. Örneğin; sıvı halde bulunan iki ilacın karıģtırıldığında çökelti lması veya renk değiģikliği lması gibi. Bu tip ilaçlar birlikte aynı anda uygulanmamalı ve aynı enjektörde iki ilacın karıģtırılarak uygulanmasından kaçınılmalıdır Ġlaçların Zararlı Etkileri, Önlem Ve Tedavileri Ġlaçların Tksik Etkileri Bütün ilaçlar, istenilen yararlı etkilerin yanında birçk zararlı etkilere de sebep lurlar. Hiçbir ilacın sadece yararlı etkisi yktur. Ġlacın kullanım amacı dıģındaki etkilerine yan etkiler denir. Yan etkisi lmayan ilaç yktur. Ġlaçların kullanılmalarının yasak lduğu durumlara ilacın kntrendikasynu denir. Ġlaçların istenmeyen lumsuz yan etkileri üç grupta ele alınabilir. 17

24 Alınan Dza Bağlı Olan Tksik Etkiler Dza bağımlı larak geliģen ve dzun artırılması ile görülme sıklığı artan özellikte zararlı etkilerdir. Fnksiynel (farmakdinamik) tksik etkileri; alınan dza bağlı lan tksik etkilerin en sık görülen Ģeklidir. Hastanın yararı için değiģen fizyljik etkilerin yanında, istenmeyen bazı fizyljik değiģikliklerin (Bulantı, kusma, uyku hali, baģ dönmesi, keyifsizlik gibi genel belirtiler) luģması durumudur. Örneğin atrpin mide-barsak kaslarını gevģetici larak kullanıldığı zaman luģturduğu ağız kuruluğu, midriyazis, miksiyn güçlüğü ve taģikardi fnksiynel tksik etkileridir. Biykimyasal tksik etkiler; ilaçların klinikte ölçülen biykimyasal değerlerde yaptığı değiģikliklerdir. Hafif bir yapısal tksik etkinin belirtisi labilirler. Örneğin SGPT (Serum glutamik piruvik transaminaz) düzeyindeki değiģme, karaciğer hücrelerindeki zedelenmeyi gösterir. Yapısal tksik etkiler; ilaçlar ve metablitlerinin dku ve hücre düzeyinde yaptığı mrfljik bzukluklardır. En fazla karaciğer ve böbreklerde luģur. Örneğin tetrasiklinler ve eritrmisin karaciğer hücrelerine zararlı etki luģturarak akut hepatit tablsunun rtaya çıkmasına neden labilirler. Sülfnamidler de böbreklere etki ile akut glmerülnefrit luģturabilirler. Özel Tksik Etkiler Ġlaç veya metablitlerinin hücre çekirdeğini bzmalarına bağlı larak geliģen, genellikle kalıcı nitelikte lan tksik etkilerdir. Mutajenik (gentksik) etki; ilaçların veya radyasynun hücre çekirdeğinde DNA mleküllerinde luģturduğu kalıcı yapı değiģikliklerine mutasyn adı verilir. Mutasyn yapan etkenlere mutajen, mutasyn snucu luģan yapıya mutant denir. Örneğin alkilleyici kanser ilaçları, kömürün yanma ürünleri, yağın ksidlenme ürünleri mutajenik etki göstermektedir. Kanserjenik (karsinjenik) etki; vücuttaki hücrelerin yeterli derecede farklılaģmaya uğramadan, kntrlsüz ve hızlı bir Ģekilde bölünmeleri ile kendini gösteren patljik duruma kanser (karsinma) adı verilir. Kanser luģturan maddelere karsinjen (kanserjen) denir. Kanserjenik etken kimyasal bir madde labildiği gibi ultravile ıģınları, X ıģınları ve bazı virüsler de labilir. Teratjenik etki; bazı maddeler gebe kadınlar tarafından alındıklarında plasentadan fötal dlaģıma geçerek fötusta kalıcı bzukluklara neden lurlar. Bu duruma teratjenezis ya da föttksik etki denir. Teratjenezis luģturan etkene teratjen adı verilir. Genellikle mutjen etkisi lan bir ilacın karsinjen ve teratjen etkisinin de labileceği göz önünde bulundurulmalıdır. 18

25 Dayanıksızlık Reaksiynları KiĢide bir hastalık hali varsa, ilaca nrmal kiģilerden daha duyarlı lur ve istenmeyen reaksiynlar luģur. Bunlara dayanıksızlık (aģırı-duyarlık) reaksiynları denir. Öeneğin; brnģiyal astımlılar β- adrenerjikblkörlere daha duyarlı lduklarından brnkknstriksiyn luģur. Alerji Ġlaca karģı reaksiynun antijen-antikr birleģmesi ve antijen-t lenfsiti etkileģmesi gibi immünljik (bağıģıklıklarla ilgili) mekanizmalara dayanması durumudur. Alerjik reaksiyn kiģinin ilaçla ilk temasında rtaya çıkmaz. Antikr yapılması veya dkuda duyarlı kılınmıģ lenfsitlerin luģması için günlük bir sürenin geçmesi gerekir. Ayrıca alerjik reaksiynun Ģiddeti ilacın dzuna da bağlı değildir. Ġlaç alerjisinde çeģitli tipte klinik belirtiler görülür. Ġlaç alerjisinde en ciddi durum anaflaktik Ģktur. Anaflaktik Ģk; kan partikülleri, kllid maddeler, lkal anestezikler, tanı kamaçlı kntrast maddeler, analjezikler, antibiytikler ve pek çk kimyasalların özellikle parenteral yllardan uygulanmaları snrası, histamin ve diğer medyatörlerin serbestleģmeleri snucu luģan değiģik derecede semptmlar tpluluğudur. Hafif bir fenalık duyumsamadan ölüme kadar giden, değiģen Ģiddette reaksiynlar görülür. Klinik bulguları ağırlık derecesine göre Ģunlardır. Deri değiģiklikleri, kaģınma, ürtiker, rinit, hipvlemi, taģikardi, hiptansiyn brnkspazm, asfiksi, aritmiler, anjiyödem, kalp ve slunum durması (kardiak arest) Ģeklindedir. Ġdiysenkrazi Ġlacın yan tesiri daha önce bildirilen gruplardan hiçbirine skulamıyrsa idiysenkrazi kabül edilir. Bu reaksiynların nedeni ve yapısı bilinmemektedir Akut Zehirlenme ve Tedavisi Günlük hayatımızda kullandığımız çeģitli kimyasal maddeler ve ilaçlar akut zehirlenmelere neden labilirler. Bu durumda zaman kaybetmeden etkin bir tedavi uygulanmalıdır. Genel tedavi ilkeleri sekiz aģamada yapılmaktadır. Slunumun sürdürülmesi, Absrbsiynun engellenmesi, DlaĢımın sürdürülmesi, Antidtla tedavi, Nörljik belirtilerin kntrl altına alınması, Eliminasynun hızlandırılması, Ağrının kntrlü, Diğer semptmatik ve destekleyici tedavilerdir. Zehirli maddenin teģhisi yapılabilmiģse ve özgün (spesifik) antidtu varsa en uygun tedavi antidt ile yapılır. Fakat her maddenin antidtu yktur. Krzif (yakıcı) maddeler sindirim kanalında Ģiddetli ağrıya neden lur. Analjezik ilaçlarla ağrı kntrl altına alınmalıdır. Asit-baz dengesinin düzeltilmesi için IV ylla uygun sıvılar verilir. 19

26 UYGULAMA FAALĠYETĠ UYGULAMA FAALĠYETĠ-1 Ġlaçların genel özelliklerini ayırt ediniz. ĠĢlem Basamakları Farmaklji ve ilacın tanımını yapınız. Ġlaçların adlandırılma Ģekillerini sayınız. Ġlaçların elde edildiği kaynakları sayınız. Ġlaçların farmasötik Ģekillerini sayarak tanımlayınız. Ġlaçların uygulama yerlerini sayınız. Absrbsiynun tanımını yaparak ilaçların emilimini etkileyen faktörleri sayınız. Ġlaçların vücuttan atılma yllarını sayınız. Ġlaçların etkilerini değiģtiren faktörleri sayınız. Ġlaç etkileģimleri ile ilgili terimleri tanımlayınız. Ġlaçların zararlı etkilerini sınıflandırınız. Ġlaçların zararlı etkilerine yönelik önlemleri sayınız. Öneriler Farmakljinin diğer bilimlerle ilgisini araģtırınız. Ġlaçların adlandırılmasına örnek bulunuz. Ġlaçların elde edildiği kaynakları Ģematize ediniz. Evde kullandığınız ilaçları inceleyerek farmasötik Ģekillere örnekler bulunuz. Ġlaçların uygulama yerlerini Ģematize ediniz. Ġlaçların membranlardan geçiģ Ģekillerine dikkat ediniz. Anatmi ve fizylji dersi üriner sistem mdülünden böbreklerin fizyljisini tekrar ediniz. Ġlaçların etkilerini değiģtiren faktörleri Ģematize ediniz. Ġlaç etkileģimleri ile ilgili terimlerin adlarını yazınız. Ġlaç etkileģimlerine örnekler bulunuz. Ġlaçların tksik etkilerini tekrar ediniz. Zehirlenme durumlarına karģı alınacak önlemleri kitaplar ve internette araģtırınız. 20

27 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME AĢağıdaki çktan seçmeli srularda dğru seçeneği iģaretleyiniz. 1. AĢağıdakilerden hangisi, ilaçların elde edildiği kaynaklardandır? A) Bitkiler B) Ġnsanlar ve hayvanlar C) Sentetik maddeler D) Ġnrganik maddeler E) Hepsi 2. AĢağıdakilerden hangisi, ilaçların sıvı farmasötik Ģekillerinden değildir? A) Lavman B) Süspansiyn C) Aersl D) Kapsül E) Eliksir 3. AĢağıdaki ilaç uygulama yerlerinden hangisi, sistemik uygulama yeri değildir? A) Enteral B) Knjnktiva C) Ġntratekal D) Ġnhalasyn E) Ġntravenöz 4. AĢağıdakilerden hangisi, ilacın uygulandığı bölgeden kan dlaģımına ya da lenf dlaģımına karıģmasına verilen addır? A) Absrbsiyn B) Biytransfrmasyn C) Antagnizma D) Kntrendikasynu E) Dağılım 5. AĢağıdakilerden hangisi, ilaç alerjisinde en tehlikeli klinik durumdur? A) Temas dermatiti B) Anaflaktik Ģk C) Ftalerji D) Lkal anaflaksi E) Ürtiker DEĞERLENDĠRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karģılaģtırınız. YanlıĢ cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz srularla ilgili knuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Cevaplarınızın tümü dğru ise bir snraki öğrenme faaliyetine geçiniz. 21

28 ÖĞRENME FAALĠYETĠ 2 AMAÇ ÖĞRENME FAALĠYETĠ 2 Sinir sistemi fnksiynlarına etki eden ilaçları ayırtedebileceksiniz. ARAġTIRMA Bağımlılık yapma eğilimi lan santral sinir sistemi ilaçlarını araģtırınız. Radylji labratuvarında, hangi durumlarda hastada kardiak arest (kalp durması) geliģebileceğini ve hangi ilaçların kullanıldığını araģtırınız. 2. SĠNĠR SĠSTEMĠ ĠLAÇLARI Hayatın devamı için canlının iç rtamının değiģmez tutulması Ģarttır. Ġç rtamın değiģmez tutulmasına hmestasis denir. Hmestasisi sağlayan temel sistemler; sinir sistemi ve endkrin sistemdir. Bu iki sistemin temel farkı, bilginin iletilmesi Ģeklindedir. Endkrin sistemde iletim, esas larak kanda luģan kimyasal maddelerle lur. Oysa sinir sisteminde sinir lifleri byunca bir elektriksel iletim söz knusudur. Ancak sinir hücreleri arasında da iletim bazı kimyasal aracılarla sağlanır. Bu kimyasal iletimi, sinir uçlarından çk küçük miktarlarda salgılanan transmiter veya "nörmediyatör" denen maddeler yapar. Salgılanan kimyasal aracı sinaps aralığını geçer ve özel reseptörler üzerine bağlanarak pstsinaptik (sinaps snrası) hücreyi etkiler. Sinir sistemi isteme bağlı çalıģan; iskelet kaslarını uyaran smatik (merkezi) ile istem dıģı çalıģan; slunumu, dlaģımı, metablizmayı, endkrin hrmnlarını, vücut ısısını, terlemeyi ve sindirimi kntrl eden tnm sinir sisteminden luģur. Otnm sinir sistemi de sempatik sistem ve parasempatik sistem lmak üzere iki alt gruba ayrılır. Sinir ucu ile kntrl edilen rgan hücresi arasında (nörefektör kavģak) iletimi sağlayan kimyasal aracı, sempatik sistemde nradrenalin; parasempatik sistemde ise asetilklin (ACh) dir. O nedenle sempatik sisteme adrenerjik sistem, parasempatik sisteme de klinerjik sistem denir. Bu kimyasal aracılar, kendilerine özgü reseptörleri aktive ederek etkilerini gösterirler. Bu reseptörler de adrenerjik veya klinerjik reseptörler adını alır. Adrenerjik reseptörler fnksiynları bakımından alfa ve beta larak ikiye ayrılabilir. Klinerjik reseptörlerde niktinik ve muskarinik reseptörler larak gruplandırılabilir. Ancak klinerjik sistemde sinir ucunun etkilediği efektör hücredeki reseptörler, genellikle muskarinik tiptedir. 22

29 ġema 2.1: Otnm sinir sisteminin rganlar üzerine etkisi 2.1. Otnm Sinir Sistemi Ġlaçları Otnm sinir sistemi ilaçları ya tnm sinir sisteminin kendisini ya da tnm sinir sistemi tarafından kntrl edilen hücreler üzerindeki reseptörleri etkiler. Otnm sinir sistemi ilaçları Ģu Ģekilde gruplandırılır. Sempatmimetik (adrenerjik) ilaçlar Sempatlitik (antiadrenerjik) ilaçlar Parasempatmimetik (klinerjik) ilaçlar Parasempatlitik (antiklinerjik) ilaçlar Otnm gangliynları etkileyen ilaçlar Sempatmimetik (Adrenerjik Ġlaçlar) Sempatik sinir sisteminin etkilerine benzer etkilere neden lan ilaçlara sempatmimetik (adrenerjik ilaçlar) denir. Kateklaminler ve kateklamin lmayan sempatmimetik ilaçlar lmak üzere iki grupta incelenir. 23

30 Kateklaminler Kan beyin bariyerini geçemeyen bu ilaçların baģlıcaları; adrenalin, nradrenalin, dpamin, dputamin ve izprenalin (izprterenl)dir. Ġzprenalin dıģındakiler vücutta sentez edilebilir. Adrenalin (Epinefrin); alfa ve beta reseptörleri etkileyen böbrek üstü bezlerinin medulla kısmından salgılanan endjen bir kateklamindir. Günümüzde sentetik preparatları daha çk kullanılmaktadır. Adrenalinin Etkileri ġunlardır: Kalbe dönen kan miktarını artırır. Kalp hızını artırır. Kan basıncını artırır. Slunumu hızlandırır, brnģ düz kaslarını gevģetir. Liplizi, kan Ģekeri ve glikz üretimini artırır. Arterilleri ve periferik damarları daraltır. Sindirim sistemi ve mesane cidar kaslarını gevģetir, sfinkterleri kasar. Adrenalinin Endikasynları Ģunlardır: Akut astım krizinde brnkspazm tedavisinde, Hipersensitivite reaksiynları, özellikle anaflaktik Ģkta, Lkal anesteziklerin etki süresini uzatmak için, Kalp durması durumlarında kalbin aktivitesini düzeltmek için, Bazı glakm çeģitlerinde kullanılır. Adrenalin mide asidine dayanıksız lduğundan ral ylla kullanılmaz. IM, SC, IV KĠ (kemik iliği içi) ve trekeal yldan uygulanır. Ülkemizdeki adrenalin ampulleri; 1000 ( 1/1 lik;1mg/1ml), 1:2000(1/2 lik;0.5 mg/1ml) ve 1:4000 lik (1/4 lük; 0.25 mg/1 ml) yğunluklarda üretilmektedir. Adrenalinin yarılanma ömrü kısadır (2-4 dakika). Akut geliģen ve yaģamı tehdit eden kardivasküler iģlev bzukluklarında infüzyn dzu; kalp hızı, kan basıncı ve sistemik dlaģım takiplerine göre her 5 dakikada bir yeniden ayarlanmalıdır. Kardiak arrest durumlarında trekeal yldan, IV/ KĠ yldan verilen dzun 10 katı dzda verilir. Ġntravenöz uygulamalarda en az n kat sulandırıldıktan snra uygulanmalıdır. Aksi halde kan basıncında ani yükselmeye bağlı serebral lezynlar görülebilir. Yüksek dz adrenalin uygulaması; taģaritmilere, ventriküler ektpik atımlara ve ciddi hipertansiyna neden labilir. Adrenalin güvenli bir damar ylundan verilmelidir. Ġlacın damar dıģına kaçması snucu bölgesel iskemiye bağlı dku hasarı ve nekrz rtaya çıkabilir. Alkali slüsynlar içinde inaktive lduğundan sdyum bikarbnat ile bir arada kullanılmamalıdır. 24