~ STANBUL. YAYıN NO: TicARET. ODAs ı

Transkript

1 YAYıN NO: ~ STANBUL TicARET ODAs ı

2 İSTANBUL TİCARET ODASI İSTANBUL CHAMBER OF COMMERCE GELİŞMİŞ ÜLKELERDE İTHALATIN VE DIŞ REKABETİN KONTROLÜ YAYIN NO: İstanbul, 2006

3 Bu eserin tgm telif hakları istanbul Ticaret Odası'na (ıto) aittir ito'nun ve yazarının ismi kaydedilmek koşuluyla yayından alıntı yapmak mümkünd Ancak, ito'nun yaz.ılı izni olmadan yayının tamamı veya bir bölcımü, kopyalanama ço altı lamaz, elektronik ortamlarda ticari amaçlarla kullanılamaz. Bu yayında kullanılan tanımlar ile malzemenin sunumu,lstanbul Ticaret Oda bakımından herhangi bir Qlke,devlet,şehir,alan veya yetkililerin yasal statı:.ı ile bunun sınırlarının i~aretlenmesjne ilişkin olarak herhangi bir görüş bildirmez. Istanbul Tican't Odası: ALK Alkin. Kerem Gelişmiş Ülkelerde ithalatın Ile Dış R~kabetif) Kontrolü. Istanbul, 2006, 106 sayfa. 1.iTHALAT 1. DÜNYA TiCARETI II.DIŞ REKABETIN KONTROLü III.DlŞ TiCARET POLiTiKALARı IV.AS-DIŞ TiCARET POLiTIKASı V.iTHALATIN KONTROlÜNDE KUllANILAN POLITIKA ARAÇLARı ISBN NO: Türkçe Reşadiye Cad Eminönü-istanbul ltd BilGi HATTı (212) ıto yayınları için ayrıntılı bilgi Bilgi ve Doküman Yönetimi Şubesi'nden alınabilir. Tel: (212) Faks: (212) E. Posta: Web: BASKı BiRLIK OFSET BASıN YAYıN REKLAMCıLIK Tic. LTD. ŞTi. Davutpaşa cad. Emintaş San. Sit. No: 578/579/580 TopkapıliSTANBUL Tel: pb;.:

4 ÖNSÖZ Uluslararası ticaretin kolaylaştırılması ve serbestleştirilmesine yönelik çabalar yaklaşık 60 yıldan beri sürdürülmektedir. Gelişmiş ülkeler dünya ticaretindeki serbestleşmeye paralel olarak aynı anda ithalatın ve dış rekabetin kontrolü için yeni politika araçları yaratmakta ve uygulamaktadır. Uygulama araçlarının bir bölümü Dünya Ticaret Örgütü tarafından çeşitli şekillerde düzenlenmiş olmasına rağmen artan rekabet ortamı gelişmiş ülkelerin bu uygulamalarını genişletmektedir. Gelişmiş ülkeler ithalatın ve dış rekabetin kontrolünde çoğunlukla yedi önemli politika aracını kullanmaktadır. Bunlar teknik düzenlemeler ve standardizasyon, menşe kuralları, haksız rekabetin önlenmesi araçları, fikri mülkiyet haklarının korunması, çevre standartları, gıda standartları ve sosyal standartlardır. 1948'de imzalanan GATT Anlaşmasından bu yana, uluslararası ticaretin serbestleştirilmesine yönelik çalışmalarda öncü rol üstlenmiş olan gelişmiş ülkeler ise, bugün küresel rekabet baskısına bağlı olarak, ithalatın ve dış rekabetin kontrolüne yönelik en yaratıcı politikaları ve koruma tedbirlerini uygulayan ülkeler konumundadır. Çalışmada gelişmiş ülkelerin bu alandaki politikaları ve politika araçlarının analizine yer verilmiştir. Araştırmanın işadamları ve ilgililer için yarlı olmasını diler, çalışmayı gerçekleştiren Sayın Prof. Dr. Kerem Alkin'e teşekkür ederim. Dr.Cengiz Ersun Genel Sekreter ı

5 YÖNETİCİ ÖZETİ Dünya ekonomisi 60 yıla yakın bir süredir uluslararası ticaretin kolaylaştırılması ve serbestleştirilmesine yönelik çabaları sürdürmektedir. 1948'de imzalanan GATT Anlaşmasından bu yana, uluslararası ticaretin serbestleştirilmesine yönelik çalışmalarda öncü rol üstlenmiş olan gelişmiş ülkeler ise, bugün küresel rekabet baskısına bağlı olarak, ithalatın ve dış rekabetin kontrolüne yönelik en yaratıcı politikaları ve koruma tedbirlerini uygulayan ülkeler konumundadır. Gelişmiş ülkelerin bu tutumu, bir başka açıdan oluşturulmalarına bizzat kendilerinin öncülük ettikleri serbest ve adil ticaret ilkelerini de zedelemektedir. 1980li yılların hemen başında, gelişmekte olan ekonomilerin 'dışa açık büyüme modeli' ile küresel ekonominin bir parçası haline gelmeleri, dünya mal ve hizmet üretimindeki paylarını arttırmaları, gelişmiş ülkeleri endişelendirmiştir yılında Çin ve Hindistan'ın dünya mal ve hizmet üretimindeki payları yüzde 5 seviyesindeyken, söz konusu payın 2005 yılı sonu itibariyle yüzde 10'a ulaştığı öngörülmektedir. Gelişmiş ekonomilerin küresel ekonomide bir yandan serbestleşmeyi ve rekabeti özendirme çabalarının, bir yandan da ithalat ve dış rekabetin kontrolüne yönelik politikalarının oluşturduğu söz konusu çelişkili durum, giderek gelişmekte olan ekonomilerin küresel ekonominin temel ilkelerine olan inançlarını da sarsmaktadır. Üstelik, global alanda yaşanan keskin rekabet, gelişmiş ülkelerin söz konusu uygulamalarının hız kazanacağına yönelik endişeleri de arttırmaktadır. Dünya Ticaretinde Gelişmeler İkinci dünya savaşı sonrasında kurulan yeni ekonomik düzen içinde dünya ticaret sistemi için temel amaç ticaretin serbestleştirilmesi ve kolaylaştırılması olmuştur. Bu amaçla 1948 yılında 24 ülke tarafından imzalanan ilk GATT anlaşması ile yeni sistemin ilk adımı atılmıştır. Yeni sistemin en temel ilkesi çok taraflılık olmuştur. Çok taraflılık anlaşmaya taraf olan ülkelerin birbirlerine aynı ticaret rejimlerini uygulaması ilkesidir. Böylece tüm taraflarca eşit ve adil bir rekabet ortamı kurulması hedeflenmiştir yılında başlayan ticaret müzakereleri yedi tur sürmüş ve temel olarak ticareti sınırlandıran doğrudan engellerin kaldırılması hedeflenmiştir. Bu amaçla tüm kotaların kaldırılmasını

6 düzenleyen GATT nihai anlaşması 1994 yılında imzalanmış ve yeni ticari sistemini düzenlemek ve yönetmek üzere Dünya Ticaret Örgütü kurulmuştur. Ağırlıklı olarak, 1990lı yılların ikinci yarısında sürdürülen çok taraflı ticaret müzakerelerinde ise yeni bir korumacılık eğilimi hızla güçlenmeye başlamıştır. Serbestleşmenin getirdiği yeni rekabet ortamı tüm ülkeleri etkilemiştir. Gelişmekte olan ve az gelişmiş olan ülkeler yeni sistemin aleyhlerinde gelişmesi karşısında sert ve uzlaşmaz bir tutum içine girmişler ve gelişmiş ülkelerden ilave tavizler istemeye başlamışlardır. Gelişmiş ülkeler arasıda ise tarım başta olmak üzere ciddi görüş ayrılıkları oluşmuştur yılı sonrasında yapılan Seattle, Daho, Cancun ve Cenevre zirvelerinde önemli bir ilerleme sağlanamamış ve dünya ticareti müzakereleri sıkıntılı bir noktaya gelmiştir. Serbestleşme ile birlikte artan global rekabet müzakerelerdeki tüm ülkeleri taviz vermeyen ve katı bir noktaya getirirken dış ticaretin kontrolünde yeni korumacılık olarak adlandırılabilecek önlemlerin kullanılması artmaya başlamıştır. Gelişmiş ülkeler ithalatın ve dış rekabetin kontrolünde giderek artan oranda yeni politikalar geliştirmeye ve yeni politika araçları kullanmaya başlamışlardır. Bu politika araçları çoğu zaman rekabeti engelleyici ve bozucu nitelikte olabilmektedir. Ancak uluslararası alanda rekabet ve rekabet hukuku konusunda henüz çok taraflı bir anlaşmanın bulunmaması gelişmiş ülkeler için uygun bir ortam hazırlamaktadır. Gelişmiş ülkelerin uyguladıkları ithalatın ve dış rekabetin kontrolü araçlarının mevcut uluslararası ortak anlaşma hükümlerine uyumu da tartışmalıdır. Dünya Ticaret Örgütü gelişmiş ülkelerin dış ticaret politikalarını periyodik olarak gözetlemekte ve raporlamaktadır. Ancak bu işlem daha çok politika uygulamalarının ekonomik sonuçları içerikli olmaktadır ve DTÖ düzenlemelerine uyum ile ilgili bir işlem olmamaktadır. Bu nedenle gelişmiş ülkeler herhangi bir denetim ve kontrol olmaksızın yaratıcı yeni engeller uygulayabilmektedir. Gelişmiş Ülkelerin Dış Ticaret Politikaları Gelişmiş ülkeler arasında ABD, AB ve Japonya dış ticaret politikaları birbirinden önemli farklılıklar gözetmektedir. Bu farklılıklar kullandıkları ithalatın ve dış rekabetin kontrolü politikaları ve araçlarını da etkilemektedir. ABD dünya ticaretindeki serbestleşmenin en istekli ve kuvvetli savunucusu konumundadır. Tüm ülkelerin ticaret ile ilgili tüm engelleri kaldırmasını istemekte

7 ve bu konuda da AB ve Japonya'nın korumacı tutumunu eleştirmektedir. ABD dış ticaret stratejisinde çok taraflı ticaret müzakerelerini desteklemekle birlikte son 10 yıldır hızlı ikili bölgesel ticaret anlaşmaları yapmakta ve DTÖ'nün çok taraflılık ilkesini zedelemektedir. ABD bu anlaşmaları stratejik ticari işbirlikleri kurabilmek için oluşturmaktadır. ABD ithalatın ve piyasaya girişlerin diğer gelişmiş ülkelere kıyasla daha serbest olduğu bir ülkedir. Ancak ABD ikili ve bölgesel anlaşmalar ile ithalat olanaklarını belirli ülkeler nezdinde paylaştırmaktadır. Böylece diğer üçüncü ülkelerin rekabet olanakları ise sınırlandırılmaktadır. ABD ithalat ve dış rekabetin kontrolünde menşe kuralları, fikri mülkiyet hakları ve haksız rekabetin önlenmesi araçlarını yoğun olarak kullanmaktadır. ABD bu araçların kullanımına yönelik olarak etkin bir bürokratik organizasyon yapısı oluşturmuştur. İthalatı ve dış rekabeti tüm rakip ülkelerde yerinde, sektör ve işletme bazında takip etmekte ve hızla gerekli kontrol önlemlerini alabilmektedir. ABD karşılıklılık ilkesini çalıştırmaktadır. Kendisine yönelik bir kısıtlama ve engellemeye anında cevap vermektedir. Avrupa Birliği ise 25 üye ülkenin oluşturduğu bir topluluk olarak ithalatın ve dış rekabetin kontrolünde ortak dış ticaret politikası hükümlerini kullanmaktadır. Ortak dış ticaret politikası öncelikle üye ülkeler arasıdaki dış ticaret rejimini uyumlaştırmakta, ardından topluluk dışı ticareti düzenlemektedir. Avrupa Birliği iç pazarı en sıkı korunan birlik konumundadır. AB global ticaretin serbestleşmesini savunmaktadır. Ancak bu konuda en zor ve sınırlı taviz veren taraf olmaktadır. AB ithalatın ve dış rekabetin kontrolünde çok ağırlıklı olarak teknik düzenlemeler ve standartları, çevre standartları, gıda standartları ve haksız rekabetin önlenmesi araçlarını kullanmaktadır. AB'nin iç pazarında geliştirdiği ve uyguladığı standartlar çok kapsamlı ve üst düzeyde olmaktadır. Bu standartlar pazara giriş için engel oluşturmaktadır. AB ayrıca standartlara uyumun ölçülmesi ve belgelendirilmesi konusunda da sadece üye ülkelerin kurumlarını yetkili kılmaktadır. Bu da önemli bir engel oluşturmaktadır. Japonya ise son elli yıldır hemen hemen aynı dış ticaret politikasını sürdürmektedir. Japonya ihracatın geliştirilmesi ve ithal ikamesi odaklı sanayileşme politikalarını birlikte sürdürmektedir. Japonya bu nedenle iç pazarını uzun süre kapalı tutmuş ve iç endüstrilerini koruyan bir politika izlemiştir. Uluslararası ticaretin serbestleşmesi ile birlikte

8 Japonya ticareti liberalleştirmiştir, ancak iç pazarı ve iç endüstrileri koruma ilkesi halen benimsenmektedir. Japonya bu amaçla ithalatın ve dış rekabetin kontrolünde teknik düzenlemeler ve standartlar, fikri mülkiyet haklarının korunması ve haksız rekabetin önlenmesi araçlarını yoğun ve etkin olarak kullanmaktadır. Ekonomi ve Ticaret Bakanlığı METI bünyesinde toplanan dış ticaret bürokrasisi etkin bir ithalat denetim ve gözetim sistemi oluşturmuştur. Tüm gelişmiş bilişim ve iletişim sistemlerinden yararlanan bu sistem ile Japonya standartlar temelli bir kontrol yaklaşımını uygulamaktadır. Gelişmiş Ülkelerin İthalatın ve Dış Rekabetin Kontrolünde Kullandıkları Politika Araçları Gelişmiş ülkeler ithalatın ve dış rekabetin kontrolünde çoğunlukla yedi önemli politika aracını kullanmaktadır. Bunlar teknik düzenlemeler ve standardizasyon, menşe kuralları, haksız rekabetin önlenmesi araçları, fikri mülkiyet haklarının korunması, çevre standartları, gıda standartları ve sosyal standartlardır. Teknik düzenlemeler ve standartların temel amacı iç piyasada üretilen tüm mal ve hizmetler için ortak asgari standartlar oluşturulmasıdır. Standartlar tüketicinin güvenliği ve hizmet kalitesi için konulmaktadır. Ancak iç pazar için geçerli olan standartlar aynı zamanda ithal edilecek ürünlerde de aranmaktadır. Böylece standartlar ithalatın ve dış rekabetin kontrolünde önemli bir araç haline gelmektedir. Bu standartlara ulaşamayan ürünlerin ithali mümkün olmamaktadır. Menşe kuralları ise son on yıldır artan oranda kullanılan ve önümüzdeki dönemde artan ölçüde kullanılacak politika aracıdır. Gelişmiş ülkeler ikili bölgesel ticari anlaşmalarında uyguladıkları menşe kuralları ile menşe sahibi ülke ürünlerine ilave olanaklar ve tavizler (sıfır gümrük vergisi gibi) sunmaktadır. Bu uygulama çok taraflı ticaret ilkesine aykırıdır. Nitekim ikili veya bölgesel anlaşma dışında kalan ve menşe kuralı uygulanmayan ülkelerin rekabet gücü ve ithalatı sınırlandırılmış olmaktadır. Haksız rekabetin önlenmesi araçları olan anti damping de ithalatın ve dış rekabeti kontrolünde en çok kullanılan politika araçlarından biridir. Gelişmiş ülkeler damping ve sübvansiyon uygulamaları karşısında sıklıkla damping araştırmalarına başvurmakta, geçici ve kesin önlemler ile anti damping uygulamaktadır.

9 Gelişmiş ülkelerin kullandıkları önemli bir politika aracı da fikri mülkiyet haklarının korunmasıdır. Gelişmiş ülkeler teknolojik üstünlüklerine dayalı olarak buluş ve patent olanaklarını kullanmakta ve bunları koruyarak ithalat ve dış rekabette yeni bir koruma aracı yaratmaktadır. Gelişmiş ülkeler sadece bu araç için Dünya Ticaret Örgüt çatısı altında bir anlaşma (TRIPS) oluşturmuşlardır. Böylece gelişmiş ülkeler teknolojik üstünlüklerinden kaynaklanan avantajlarını DTÖ bünyesindeki bir anlaşma ile koruma altına almışlarıdır. Çevre standartları gelişmiş ülkelerin çevrenin korunması amacı ile oluşturdukları, ancak ithalatın ve dış rekabetin kontrolünde artan oranda kullanabildikleri bir araç haline gelmiştir. Gelişmiş ülkeler içeride üretilen tüm ürünler gibi ithal edilen ürünlerde de katı ve kapsamlı çevre standartları istemektedir. Bu çevre standartlarının kapsamı da giderek genişletilmektedir. Çevre standartlarına uyum ilave teknik ve mali yükler oluşturmakta ve rekabet avantajlarını bozmaktadır. İthal ürünlerde aranan standartların bulunmaması halinde ithalat yapılamamaktadır. Gelişmiş ülkelerin tüketicileri de bu konuda artan bir hassasiyet ve seçicilik göstermektedir. Bu nedenle çevre ile ilgili etiketleme ihtiyacı ve gerekliliği alt sektörlere (tekstil, ambalaj vb) kadar inmiştir. Gıda standartları gelişmiş ülkelerde tüketicinin sağlığı ve güvenliği açısından gıda üretim sistemleri için oluşturulmaktadır. Ancak bu standartlar aynı zamanda ithal edilecek olan gıda ürünlerinde de aranmaktadır. Çoğu zaman gelişmiş ülkelerin talep ettikleri standartlar karşılanamamaktadır. Bu da gelişmiş ülkelere yönelik gıda ürünlerinin ihracatını sınırlandırmaktadır. Sosyal standartlar ise yeni rekabet koşullarının ortaya çıkardığı standartlardır. Gelişmiş ülkelerin işletmeleri çoğunlukla üretimlerini üçüncü ülkelerdeki tedarikçilere yaptırmaya başlamıştır. Alıcı konumdaki işletmeler tedarikçi işletmelerden çeşitli sosyal standartlara uyumu istemekte ve bunun belgelenmesi ve denetlenmesi şartını getirmektedir. Sosyal standartlara uymayan veya uyamayan tedarikçilerden mal alınmamaktadır. Bu da ihracatı engellemektedir. Alıcı firmaların her biri farklı sosyal standartlar isteyebilmektedir. Bu da tedarikçi firmaların sosyal standart uygulamalarını sürekli yenilemeleri ihtiyacını doğurmaktadır. Gelişmiş ülkeler dünya ticaretindeki serbestleşmeye paralel olarak aynı anda ithalatın ve dış rekabetin kontrolü için yeni politika araçları yaratmakta ve uygulamaktadır. Uygulama araçlarının bir bölümü Dünya Ticaret Örgütü tarafından çeşitli şekillerde düzenlenmiş olmasına rağmen artan rekabet ortamı gelişmiş ülkelerin bu uygulamalarını genişletmektedir.

10 Çok taraflı ticaret müzakereleri sonucu giderek serbestleşen ticaret ortamında gelişmiş ülkelerin korumacı tutumları ve uygulamaları adil ve eşit rekabet oluşmasını engellemektedir. Gelişmekte olan ülkeler serbestleşen ticaret ortamı ile artan oranda uyum sağlarken, gelişmiş ülkelerin yeni korumacı yaklaşımları karşısında zaten yetersiz ve zayıf olan rekabet güçlerini de kaybetmektedirler.

11 İÇİNDEKİLER I. BÖLÜM DÜNYA TİCARETİNDE GELİŞMELER DÜNYA TİCARETİNDE YENİ SİSTEM: SERBESTLEŞME VE KORUMACILIĞIN PARADOKSAL BİRLİKTELİĞİ Dünya Ticaretinde Liberal Anlayışın Gelişim Süreci Dünya Ticaretinde Korumacılığın Azaltılması Çok Taraflı Ticaretten İkili ve Bölgesel Ticarete Geçiş Dünya Ticaretinde Serbestleşme İle Gelinen Nokta Yeni Küresel Korunma Politikaları REKABET OLGUSUNUN YENİ DÜNYA TİCARET SİSTEMİ İÇİNDE YERİ VE DIŞ REKABET BASKISININ KONTROLÜ Rekabet ve Ticaret Politikaları Arasındaki İlişki Uluslararası Ticarette Rekabet Alanında Yoğun İşbirliği Arayışı ve Uluslararası Kuralların Gerekliliği Uluslararası Alanda Rekabet Politikaları Konusunun Ele Alındığı Genel Çerçeve DTÖ'nde, Ticaret ve Rekabet İlişkisini İncelemeyi Amaçlayan Çalışma Programına Yönelik Çerçeve: AB Önerisi Rekabet Politikaları ve Dış Rekabetin Kontrolü TİCARET POLİTİKALARININ İZLENMESİ 35 II. BÖLÜM GELİŞMİŞ ÜLKELERİN DIŞ TİCARET POLİTİKALARI 39 II. 1 ABD'NİN DIŞ TİCARET POLİTİKASI AB'NİN DIŞ TİCARET POLİTİKASI JAPONYA'NIN DIŞ TİCARET POLİTİKASI 56

12 II.4 ULUSLARARASI ANLAŞMALAR İLE GELİŞMİŞ ÜLKELERİN UYGULADIKLARI İTHALAT VE DIŞ REKABET KONTROLLERİ III. BÖLÜM GELİŞMİŞ ÜLKELERDE İTHALATIN VE DIŞ REKABETİN KONTROLÜNDE KULLANILAN POLİTİKA ARAÇLARI 68 III. 1 DIŞ TİCARETTE TEKNİK DÜZENLEMELER VE STANDARTİZASYON MENŞE KURALLARI İTHALATTA HAKSIZ REKABETİN ÖNLENMESİ UYGULAMALARI FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI 83 TTI.5 ÇEVRE DÜZENLEMELERİ GIDA STANDARTLARI SOSYAL STANDARTLAR İTHALATIN VE DIŞ REKABETİN KONTROLÜ ARAÇLARI İLE İLGİLİ ULUSLARARASI DÜZENLEMELER 96 TABLOLAR TABLO. 1 ABD'NİN İTHALATI VE ÜLKELERE DAĞILIMI (MİLYAR DOLAR) 47 TABLO.2 ABD'NİN İTHALATI VE ÜRÜNLERE DAĞILIMI (MİLYAR DOLAR) 48 TABLO.3 AB'NİN İTHALATI VE ÜLKELERE DAĞILIMI (MİLYAR EURO) 55 TABLO.4 AB'NİN İTHALATI VE ÜRÜNLERE DAĞILIMI (MİLYAR EURO) 55 I

13 TABLO.5 JAPONYA'NIN İTHALATI VE ÜLKELERE DAĞILIMI (MİLYAR DOLAR) 63 TABLO.6 JAPONYA'NIN İTHALATI VE ÜRÜNLERE DAĞILIMI (MİLYAR DOLAR) 64

14 DÜNYA TİCARETİNDE GELİŞMELER I.l DÜNYA TİCARETİNDE YENİ SİSTEM: SERBESTLEŞME VE ^ KORUMACILIĞININ PARADOKSAL BİRLİKTELİĞİ Dünya ticaretinde bugün, ağırlıklı olarak gelişmiş ekonomiler tarafından uygulanmakta olan ithalatın ve dış rekabetin kontrolüne yönelik politikalar, son 60 yıla yakın sürede çerçevesi oluşturulan yeni dünya ticaret sisteminin bir sonucu olarak algılanmaktadır. Bu durum, uluslar arası ticareti sınırlayan tüm engellerin kaldırılmasına yönelik olarak gelişmiş ekonomilerin 60 yıla yakın bir süre ortaya koydukları çabalarla çelişmektedir. Bu nedenle, gelişmekte olan ekonomileri günümüzde böyle bir ikileme sürükleyen dünya ticaretindeki yeni sistemin ayrıntılı bir analizini gerçekleştirmek yerine olacaktır. İkinci Dünya Savaşı sonrası ağırlık kazandığı gözlenen dünya ticaretinin serbestleşmesine yönelik çabalar, günümüze kadar önemli bir mesafe kaydetmiştir. Ancak, serbestleşme ile birlikte yepyeni korumacılık politikaları ve önlemlerinin varlığı da gözlenmektedir. İstisnasız tüm ülkeler, dünya ticaretindeki serbestleşmeye uyum sağlamanın yanı sıra, eş zamanlı olarak ithalat ve dış rekabeti kontrol etmeye yönelik politika ve önlemler de geliştirmektedirler. Bu ülkelerin başında da dünya ticaretinde serbestleşmeye en çok istekli görünen gelişmiş ülkeler gelmektedir Dünya Ticaretinde Liberal Anlayışın Gelişim Süreci X~ İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde, dünya ekonomisinde yeni bir yapı \ kurulurken, uluslararası piyasalarda ve ticarette de liberalleşmenin temelleri j y atılmaya başlanmıştır. Savaş sonrası, dünya ülkelerinin ve özellikle savaş bölgelerindeki ülkelerin ekonomilerinin zayıflamasına karşın, sermaye birikiminin yoğunlaştığı ABD, bu sermaye birikimini savaşın yaralarının sarılması ve kimi Avrupa ve Uzak Doğu ekonomilerinin ayağa kaldırılması için kullanmıştır. ABD, kapitalist sistemin yeni lider ekonomisi olarak, bir yandan da yeni uluslararası mekanizmalar oluşturmak suretiyle, dünya ekonomisini kendi stratejileri çerçevesinde şekillendirmeye de ağırlık vermiştir. 13

15 Bu amaçla 1944 yılında yapılan Bretten Woods konferansları ile uluslararası para sisteminin işleyişinde yeni bir düzene geçilmiş ve böylece 1929 ekonomik buhranı sonrası yaşanan içe kapanık ve korumacı ekonomi politikaları yerini doların rezerv ve aracı para olduğu yeni bir sabit kur sistemine bırakmıştır. Bretton Woods Konferanslarında ayrıca öncelikle Avrupa'nın imar ve kalkınmasını sağlamak üzere yeni uluslararası örgütler kurulmuştur. Bu örgütler 1960'lı yılların ortasından itibaren ilgi odaklarını gelişmekte olan tüm dünya ülkelerine çevirmiştir. Bu örgütler Dünya Bankası ile Uluslararası Para Fonu'dur. Ayrıca dünya siyasi sistemi 24 Ekim 1945 tarihinde kurulan Birleşmiş Milletler ile yeni bir döneme girmiştir. İkinci Dünya Savaşı sonrasında dünya ticaretine ilişkin temel hedef ise ticaretin liberalleşmesi olmuştur. Buna bağlı olarak dünya ekonomisi sürekli artan bir dünya ticaretine sahne olmaktadır. Dünya ticaretinde kaydedilen bu gelişmenin en önemli nedeni uluslararası ticaret önündeki engellerin kaldırılması olmaktadır. Uluslararası sistem ikinci dünya savaşının hemen sonrasında ticaretin önündeki engellerin kaldırılması amacı ile bir araya gelmiştir yılında uluslararası ticaretin serbestleşmesi amacı ile Tarifeler ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT) yürürlüğe girmiştir yılındaki ilk anlaşma ile uluslararası ticaretin temel ilkeleri oluşturulmuştur. Bu ilkelerin başında anlaşmaya taraf olan ülkelerin karşılıklı olarak ticaret engellerini kaldırması ve uluslararası alanda daha serbest bir ticaret ortamının oluşturulması yer almıştır. Anlaşmanın çok taraflı sistemi sayesinde, uluslararası ticaretin liberalleşmesi ve değişen koşullar çerçevesinde düzenlenmiş kuralların güncellenerek, ülkelerin açık ve serbest ticaret politikalarını uygulamaları amaçlanmıştır yılındaki anlaşmaya 24 ülke taraf olurken bugün GATT'ın kurumsal yapısını oluşturan Dünya Ticaret Örgütüne 150 ülke üye bulunmaktadır tarihli ilk GATT anlaşması ticaret ve ekonomik gelişmeyi sağlamak için ticaretteki kısıtlamaların kaldırılmasını, gümrük tarifelerinde indirimler yapılmasını ve uluslararası ticaretteki ayrımcılığın yok edilmesini hedefleyen çok taraflı ve karşılıklı taviz ilkesini temel almıştır. Böylece dünyadaki kaynakların kullanımının gelişmesi, talep ve gelir hacminin genişlemesi ile tam istihdamın sağlanarak yaşam standartlarının yükseltilmesi amaçlanmıştır. Dünya ticaretinde liberalleşmenin temellerini atan Tarifeler ve Ticaret Genel Anlaşmasının (GATT) temel ilkeleri şunlar olmuştur: 14

16 1- En Çok Kayrılan Ülke Kuralı 1.1 Üye Ülkeler Arasındaki Ticarette Ayrımcılık Yapmama İlkesi Uluslararası ticarette veya ilgili uluslararası ödemelerde bir ülkeye uygulanan her türlü avantaj, imtiyaz ve taviz diğer üye ülkelere de derhal ve şartsız olarak uygulanacaktır. Bir üye ülke bir başka üye ülkeye sağladığı tarife indirimini diğer tüm üye ülkelere de uygulayacaktır. Ticarette ayırımcılık yapmama ilkesinin iki istisnası bulunmaktadır. Bunlar; a- Tercihli veya gümrüksüz oranlara tabi bölgesel ticaret düzenlemeleri üyeleri arasındaki ticaret b- Genelleştirilmiş preferanslar sistemi uyarınca, gelişmiş ülkeler gelişmekte olan ülkeler menşeli malları gümrüksüz ithal etmekte veya tercihli tarife uygulamakta ancak diğer ülkeler menşeli ithal mallara en çok kayırdan ülke vergisi uygulanmaktadır. 1.2 Gelişmelerde Üyeler Arasında "Karşılıklı Ödün" İlkesi Karşılıklı ödün ilkesi sayesinde üye ülkeler karşılıklı olarak birbirlerine ödün vererek bir denge oluşturduğundan gümrük tarifelerindeki indirime siyasi destek de sağlanmış olmaktadır. 2- Korunma Aracı Olarak Yalnızca Gümrük TarifelerininKullanılabilmesi Korunma aracı olarak sadece gümrük tarifeleri kullanılabilir. Gümrük tarifelerinde aşamalı olarak yapılacak indirimler uluslararası ticaret müzakerelerinde belirlenmiştir. GATT yerel sanayinin korunma zorunluluğu olduğu durumlarda gümrük tarife indirimlerinin uygulanmasını gerektirir. Bu tür durumlarda kota kullanımını istisnai durumlar dışında yasaklar. 3- Ulusal Muamele Kuralı Ulusal muamele kuralına göre; iç vergilendirme ve düzenlemeler yerli üretimi korunma amaçlı kullanılamaz. Yerli üretime uygulanan düzenlemeler ithal ürünler için de aynen uygulanacak, yerli üretim ile ithal üretim arasında ayrımcılık yapılmayacaktır. Bu durumda, gümrük vergilerinin ödenmesi aşamasından sonra iç piyasada yer alan ithal ürüne yerli üretim ürününe 15

17 uygulanan vergi dışında başka bir vergi veya daha yüksek oranda vergi uygulanamaz. 4- Tarife İndirimlerinin Bağlayıcılığı GATT anlaşmasına göre yapılan müzakereler sonucunda belirlenen gümrük tarifeleri bağlayıcıdır ve "geri dönülemez" niteliktedir. Belirlenen gümrük tarifeleri ulusal tarife taviz listesinde bağlı oranlar olarak yer alır ve üye ülkelerin hiçbiri bağlı oranların üzerine çıkamaz. Bağlayıcılık ilkesine göre, indirilen gümrük tarifesinin tekrar yükseltilemeyecek olması uluslararası ticarette istikrar sağlamaktadır. 5- Üyeler Arasıdaki Temel Anlaşmazlılarda Arabuluculuk Görevi Üye ülkeler arasındaki ticari anlaşmazlıklarda, anlaşmazlık kaynaklı olumsuz sonuçlar sert ticari önlemlere başvurmadan GATT'ın arabuluculuk görevini üstlenmesiyle engellenir. Dünya ticaretinin serbestleşmesi temelinde oluşturulan GATT anlaşması çerçevesinde gümrük tarifelerinin aşamalı olarak indirilmesi amacı ile düzenli ve periyodik uluslararası ticaret müzakereleri yapılmıştır yılında Cenevre turları ile başlayan, Tokyo turları ile müzakereler sonunda gümrük tarifelerinde indirimler aşamalı olarak gerçekleştirilirken, tarife dışı engellerle ticaret kısıtlamaları devam etmiştir yılında yaşanan para sistemi krizi ve petrol krizi ardından yaşanmaya başlanan yeni korumacılık akımları etkisi ile yılları arasında gerçekleştirilen Tokyo müzakerelerinde ve yılları arasında gerçekleşen Uruguay Müzakerelerinde öncelikle tarife dışı engellerin kaldırılması ile gümrük tarifelerinin daha fazla indirilmesi gündemi oluşturmuştur. Ancak tarife dışı engeller konusunda fazla bir ilerleme sağlanamamıştır yılında yürürlüğe giren GATT anlaşması gümrük tarifelerinin indirilerek uluslararası ticarette serbestleşmeyi öngördüğü halde GATT'ın uygulama alanı dışında bırakılan ve ticaretin serbestleşmesi ve korumacılığın kaldırılması ilkelerine aykırı olan bazı uygulamalar bulunmaktadır. 1 - Kota Dışında İstisna Uygulamaları a- Tarım Ürünleri; Uruguay müzakerelerine kadar GATT'ın kapsamı dışında bırakılan tarım ürünleri ticareti çerçevesinde ülkelerin tarımsal destekleme 16

18 politikaları uygulayarak koruyucu önlemler almalarına izin verilmiştir. b- Bölgesel Ticaret Anlaşmaları; GATT anlaşmasının "en çok kayırılan ülke" ilkesine aykırı olarak bölgesel iktisadi birlik oluşturulması yoluyla birlik içindeki ülkelerin birbirlerine tarifelerini sıfırlarken birlik dışındaki ülkelere tarife uygulamasına izin verilmektedir. c- Hizmetler Ticareti; Uluslararası ticarette önemli bir fonksiyon olan hizmet sektörü de GATT kapsamı dışında bırakılmıştır. d- Az Gelişmiş Ülkelere Ticaret Ödünleri; Az gelişmiş ülkelerden gelen talep ve baskı sonucu 1965 yılında GATT anlaşmasında yapılan değişiklikler neticesinde az gelişmiş ülkelere ödünsüz tarife indiriminden yararlandırılması ve ihraç ettikleri ürünlere düşük tarife uygulanması gibi bazı ayrıcalıklar tanınmıştır yılında ise "Genel Preferanslar Sistemi" kabul edilmiştir. Bu sisteme göre; az gelişmiş ülkelerin bazı sanayi ürünlerine daha düşük tarifeler uygulanmasına olanak tanınarak ihracatlarını geliştirmeleri hedeflenmiştir. 2- Kotalar 1 Ocak 1948 tarihinde yürürlüğe giren GATT anlaşması yerel sanayinin korunmanın zorunluğu hallerinde kotalar yerine gümrük tarifelerini tercih etmektedir. Anlaşmaya göre; gümrük tarifeleri periyodik anlaşmalarla aşama aşama indirilecek ve GATT yürürlüğe girdiğinde ithalat kotaları kaldırılacaktı. Bununla birlikte GATT anlaşması uyarınca dış ticaret açığı olan üye ülkeler acil önlem olan kotaları kullanabilmektedir. Diğer bir istisna ise spekülatif sermaye hareketlerinin yoğun olduğu ülkelerde ödemeler bilançosu açığının giderilmesi için kota uygulamasına izin verilmektedir. 3 - Kısıtlama Uygulama Alanları a- Tarım Sektörü; Tarım ürünlerinin çoğu, tarımsal destekleme uygulayan ülkelerin koruyucu önlem almasına olanak tanımak üzere GATT dışında bırakılmış ve bu ülkeler ithalat kısıtlamalarına gidebilmiştir. Tarımda ithal ürüne uygulanan değişik vergiler ise ithal ürünün fiyat avantajını ortadan kaldırarak yerli üreticiyi uluslararası rekabetten korumayı hedeflemektedir. b- Tekstil Sektörü; tekstil sektöründeki ucuz hammadde ve işgücü avantajı nedeniyle gelişmiş ülkelerin tekstil ve konfeksiyon ticaretini tehdit eden az gelişmiş / gelişmekte olan ülkelere bir önlem olarak yapılan ikili anlaşmalar GATT platformunda 1 Ocak 1974 tarihinde yürürlüğe giren Çok Elyaftılar 17

19 Anlaşması ile çok taraflı bir anlaşmaya dönüşmüştür. Çok elyaflılar anlaşması, üye ülkelere belirli koşullarda geniş bir ürün yelpazesini içeren tekstil ve konfeksiyon ürünlerine kısıtlama uygulama izni vermektedir. c- Gelişmekte Olan Ülkeler; GATT kurallarına göre, ödemeler dengesi güçlüğü içinde olan gelişmekte olan ülkeler tarım ve sanayi sektöründe ithalatlarına yüksek tarifeler uygulayabilirler. 4- Diğer Kısıtlama Kuralları a- Yerel Sanayinin Talebi Üzerine İthalat Yapan Ülkelerin Alabileceği Önlemler 1948 tarihli GATT anlaşmasının 19. maddesine göre; eğer üye ülkenin yerli üreticisinin ithalattaki artıştan ciddi zarar gördüğü veya tehdit edildiği ispatlanırsa bazı koruma tedbirleri alınmasına izin verilmektedir. GATT anlaşması yapan ülkenin etkilenen yerel sanayi kolunun başvurması halinde, ithalatçı ülkelerin hükümetleri tarafından doğrudan uygulanabileceği hükmü de getirmektedir. a.a Koruma Önlemleri Anlaşması Koruma önlemleri anlaşmasına göre, üye ülkelerin ithalattan olumsuz etkilenen sanayi kolunun başvurusu veya hükümetlerin resen girişimi üzerine yapılan soruşturma sonucunda ithalattaki ani artışın yerel üretime ciddi bir zarar verdiği veya vermekle tehdit ettiğinin belirlenmesi durumunda ithal ürüne tarifeleri artırarak veya miktar kısıtlaması uygulayarak geçici bir süre için korunma tedbirleri alınmasına izin verilmektedir. Yerel üretime zarar verdiğinin tespiti ise pazar payında ağırlıklı olan üreticilerin zarara girmesi ile paralel tutulmaktadır. Geçici bir süre için izin verilen kısıtlamalar dört yıldan sekiz yıla kadar uygulanabilmektedir. a.b Anti Damping ve Telafi Edici Vergilerin Uygulanması Yabancı tedarikçi konumundaki ithalatçının yerel sanayi üzerinde ciddi bir zarara yol açan veya açmakla tehdit eden damping yapmak gibi haksız ticari uygulamalar yapması durumunda, hükümetlerin anti-damping vergisi uygulamasına izin verilir. Ülkelerin maruz kaldığı haksız uygulamalar şunlardır; ihracatçı firmalar, damping uygulayarak ürününü ihraç ettiği ülkelerdeki iç piyasadan daha düşük bir fiyata satmaktadır, ihracatçı firmanın hükümeti tarafından sübvansiyon uygulanması suretiyle düşük ihracat fiyatları uygulanabilmektedir. 18

20 b- Sübvansiyon Kullanımını Yönlendiren Kurallar GATT kurallarına göre; uluslararası ticarette rekabet koşullarını zedeleyen hükümet sübvansiyonlarının kullanımı yasaklanmakta veya kısıtlanmaktadır. Sübvansiyonlar ve Telafi Edici Önlemlere ilişkin Anlaşmaya göre sübvansiyonlar yasaklanan ve izin verilen sübvansiyonlar olarak ikiye ayrılmaktadır. İhracat sübvansiyonları ve ithal yerli sübvansiyonları yasaklanan sübvansiyonlar kapsamındadır. İzin verilen sübvansiyonlar kapsamında dava açılabilen sübvansiyonlara karşı, ithalatın yerel sanayiye zarar vermesi durumunda telafi edici vergi uygulamak suretiyle önlem alınabilmektedir. c- Ticaretle Bağlantılı Yatırım Önlemleri Ülkeler "ticaretle bağlantılı yatırım önlemleri" adı altında sanayileşmenin gelişimi için yabancı yatırımcılara bazı koşullar getirmektedir. Uruguay müzakerelerinde GATT anlaşmasının "ulusal muamele kuralı" ve ithal ürünlere miktar kısıtlamalarını kaldıran ilkelere aykırı olan önlemleri yasaklamıştır. Bu önlemler şunlardır; ithalat üzerinde kısıtlama yaratan ticaret dengeleyici zorunluluklar, ithalat kısıtlaması oluşturan döviz kısıtlamaları, ihracat kısıtlaması oluşturan iç piyasaya satış zorunlulukları ile yerli girdi zorunlulukları Dünya Ticaretinde Korumacılığın Azaltılması -X yılında GATT'ın kabul edilişinden 1995'de Dünya Ticaret Örgütünün (DTÖ) kurulmasına kadar olan süreçte çok taraflı ticaret sisteminde temel amaç üye ülkeler arasında adil rekabet koşullarının sağlanması için bir serbest ve açık ticaret düzeninin hayata geçirilmesi olmuştur. Ancak, ülkelerin pazarlarını aşamalı olarak açması amacına karşın üye ülkelerin yerel üretimlerini yabancı rekabetinden korumasına izin verilmektedir. Bu amaçla kullanılan kotaların, miktar kısıtlamalarının kullanımı çok uç durumlarla kısıtlandırılmıştır ve gümrük tariflerinin indirimi uzun bir takvime yayılmıştır. Özellikle 1973 yılında yaşanan dünya petrol krizinin etkisiyle dünyada gelişmiş ülkelerin öncülüğünde "yeni korumacılık akımları" yaşanmaya başlanmıştır. Bu dönemde, petrol fiyatlarındaki hızlı artışın etkisiyle gelişmiş ülkelerde stagflasyon dönemine girilmiş ve ekonomik büyüme hızında düşüş yaşanmıştır. Bu yeni korumacılık akımlarında uluslararası ticarette gümrük tarifelerinden çok tarife - dışı engel olarak adlandırılan gönüllü ihracat kısıtlamaları, iç pazar düzenleme anlaşmaları, ithalat lisansları gibi araçlar kullanılmıştır. 19

21 1986 ile 1994 yılları arasında müzakere edilen Uruguay Round Ticaret Müzakerelerinde tarım ve sanayi sektöründe çok sayıda miktar kısıtlamasının sona erdirilmesi kararlaştırılmış ancak; tekstil ve giyim anlaşması hükümleri uyarınca uygulanan kısıtlamalar, ödemeler dengesi güçlüğü içinde olan ülkelerin uyguladığı kısıtlamalar ve GATT 1994 un diğer istisna hükümleri uyarınca uygulanan kısıtlamalar kalmıştır. Sadece imalat ve sanayi sektöründeki gümrük tarifelerinin düşürülmesini hedefleyen yedi müzakere turunu takiben 1986 Eylül ayında başlayan ve Aralık 1993e kadar devam eden Uruguay Ticaret Müzakereleri sonucunda daha önce kapsam dışı bırakılan tarım ve tekstil sektörü de dahil edilerek tarifelerin indirilmesi ile birlikte uluslararası ticaretteki kural ve düzenlemelerin güçlendirilmesine ilişkin 29 anlaşma kabul edilmiştir. Uruguay turunun bir sonucu olarak 1 Ocak 1995 tarihinde GATT, uluslararası mal ve hizmet ticaretinin serbestleştirilmesini hızlandırarak teşvik ve genişlemesini hedefleyen Dünya Ticaret Örgütü ne (DTÖ) dönüştürülmüştür. Uruguay Müzakere turunun diğer önemli sonuçları şunlar olmuştur; 1 - Daha önce GATT dışında bırakılan tarım ve tekstil sektörünün aşamalı olarak GATT'a tam entegrasyonu hedeflenmiştir. 2- Dünya ticaretinde uygulanan her türlü tarife dışı engelin tarifeye dönüştürülmesinin sağlanması ve aşamalı olarak tarifelerin de kaldırılması hedeflenmiştir. 3- Üye ülkeler, sanayi ürünlerinde periyodik olarak tarife indirimlerinde bulunacaklarını taahhüt etmişlerdir. Bu indirim oranları ve belirlenen takvimler, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler için farklılıklar göstermektedir ve daha önce gerçekleştirilen Tokyo zirvesinden daha yüksek oranda olmuştur. 4- Anlaşmazlıkların halli ve ticaret politikalarının gözden geçirilme mekanizması vasıtasıyla uluslararası ticaret anlaşmazlıklarının çözümü için DTÖ bünyesinde "anlaşmazlıkların halli organı" ve "temyiz kurumu" oluşturulmuştur. 5- Uluslararası ticarette her türlü engeli ve farklı uygulamayı kaldırmayı hedefleyen bir dizi ek anlaşma uluslararası ticaret sistemine dahil edilmiştir. Uruguay müzakereleri sonrasında, tekstil ve konfeksiyon sektörünün GATT'a entegrasyonuna karar verilmiş ve 1 Ocak 1995 tarihinde Tekstil ve Konfeksiyon Anlaşması (Agreement on Textiles and Clothing -ATC) yürürlüğe girmiştir yılında yürürlüğe giren Çok Elyaftılar Anlaşmasına tabii olan uluslararası 20

22 tekstil ticareti 1995 yılından itibaren Tekstil ve Konfeksiyon Ticareti Anlaşmasına tabi olmuştur. Bu anlaşma çerçevesinde tekstil ve konfeksiyon ürünleri ticaretinin serbestleştirilmesi 1995 yılından başlamak üzere aşamalı olarak 10 yıllık bir geçiş dönemiyle gerçekleştirilecek ve 2005 yılında GATT'a tam entegrasyon sağlanmış olacaktır. Bu süreçte, üye ülkelerin ilk iki aşamada kısıtlı sayıda ürün kısıtlamasını kaldırmalarına olanak tanınarak esneklik sağlanmıştır. Nitekim bu süreç hedeflendiği gibi başarı ile tamamlanmıştır. Uruguay müzakereleri sonucu sağlanan uzlaşma ve GATT'm kurumsallaştırılması ile birlikte 1995 yılında kurulan Dünya Ticaret Örgütü ile dünya ticareti yeni bir döneme girmiştir. Kotaların kaldırılması konusunda mutabakat sağlanması ardından DTÖ'ne üye ülkeler yeni dönemde tarife ve tarife dışı engellerin kaldırılmasını hedeflemişlerdir. Ancak yeni dönemde yapılan müzakerelerden istenilen sonuçlar elde edilememiştir ve bir anlamda müzakereler tıkanırken dünya ticaretinde yeni düzenlemeler yapılması konusunda sıkıntılar yaşanmaya başlamıştır yılında Millenium Round olarak planlanan Seattle toplantıları ve müzakerelerinden itibaren yapılan, Doha, Cancun ve Cenevre zirveleri başarısızlık ile sonuçlanmıştır. Yeni dönemde temel amaçlar; tarife tavanlarını, yüksek tarifeleri ve tarife basamaklandırılmasmı kaldıracak şekilde tarife indirimlerine gidilmesinin yanı sıra tarife dışı engellerin kaldırılması olarak belirlenmiştir. Seattle'daki ilk zirvede tarife ve tarife dışı engellerin kaldırılmasına yönelik olarak ülkelerin görüşleri ve müzakerelerde tavırları önemli ölçüde değişmiştir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerden istenilen yeni tavizler, karar alma mekanizmasının adil olmaması, az gelişmiş ülkelerin dışlanması nedeni ile gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkeler ilk kez sert bir tutum sergilemişlerdir. Gelişmiş ülkeler ABD, AB ve Japonya ise tarım sektöründeki liberalizasyon konusunda mutabakat sağlayamamışlardır. Bu nedenle ilk kez bir zirve deklarasyon yayınlanmadan sonra ermiştir ve dünya ticareti görüşmeleri sıkıntılı bir döneme girmiştir. Seattle görüşmeleri sonrasında yapılan müzakerelerde dünya ticaretine yönelik olarak şu genel eğilimler oluşmuştur. Bu yeni eğilimlerin tamamı dünya ticaretinde korumacılığın alt yapısını oluşturan eğilimler olarak ortaya çıkmıştır. 21

23 1 - Ticaret görüşmeleri "kalkınma" sorununu da gündemine almış ve ticaret düzenlemelerinin az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin kalkınmalarını gözetmeleri konusunda mutabakat sağlanmıştır. 2- DTÖ bünyesinde az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin etkinliği artmıştır. Müzakerelerde bu iki ülke grubu gelişmiş ülkelere karşı pazarlık güçlerini arttırmıştır. 3- Bu ülkeler daha katı bir müzakere tutumu izleyerek gelişmiş ülkelerden daha fazla taviz almayı da hedeflemektedir. 4- ABD, AB ve Japonya arasında ticari politikalar açısından önemli farklılıklar ortaya çıkmıştır ve bu farklılıklar olumsuz bir süreci başlatmıştır. ABD çok taraflı düzenlemeler yerine artan sayıda ikili serbest ticaret anlaşmalarını tercih etmeye başlamıştır. 5- Tarım alanında tüm ülkeler arasında önemli görüş farklılıkları oluşmuştur yıl sonundaki Hong Kong zirvesi ile bu alanda sınırlı bir mutabakat sağlanmıştır. Y Çok Taraflı Ticaretten İkili ve Bölgesel Ticarete Geçiş Dünya ticaretinde serbestleşme ile birlikte artan rekabet ve ticaret görüşmelerinin tıkanması sonrasında tüm ülkeler yeni arayışlar içine yönelmeye başlamıştır. Bir taraftan elli yıllık müzakereler sonucunda dünya ticareti serbestleştirilirken bir yandan da serbestleşmenin artan etkileri ve artan rekabet dünya ticaretinde yeni arayışları ortaya çıkarmıştır. Bu arayışlar serbestleşme karşısında korunma ve serbestleşmeden en çok yararlanma olarak tarif edilebilir. Dünya ticareti açısından yepyeni bir durum ortaya çıkmıştır; ülkeler DTÖ müzakerelerinde genel korumayı kaldırmak yerine, ikili bazda müzakereler yolu ile tercihlerine uyan ülkelere pazarlarını açma yoluna gitmektedirler. Ticarette korumacılığın ikili bazda kalkacağı bu yeni ortam ikili dışındaki tüm üçüncü ülkeleri olumsuz etkileyecektir. Bu yaklaşım dünya ticaretinde yeni bir tehdit oluşturmaktadır. Yarım yüzyılı aşkın bir süredir küresel refaha katkıda bulunan çok taraflı ticaret sistemi sıkıntıya girmiştir. 1947'de GATT anlaşmasının imzalanmasından beri ülkeler arasında ticarette ayrımcılık uygulanmamasına yönelik temel ilkesiyle, ticarete çok taraflı kurallar yön vermektedir. 22

24 Seattle, Doha ve Cancun zirvelerinde elde edilen başarısızlıkların ardından DTÖ ve çok taraflı müzakere anlayışı ile çok taraflı süreç sıkıntıya girmiştir. Bölgesel ticaret anlaşmaları hızla artmakta, çoklu ticaret anlaşmalarının yerini almaktadır. Bu artış, dünya ticaretinin liberalizasyonu amacı ve çoklu ticaret sisteminin ilkelerine ters düşmektedir. Gelişmiş ülkeler çok taraflı ticaret görüşmelerini desteklemelerine karşın aynı anda ikili ve bölgesel ticaret ilişkilerine hız vermektedir. GATT esasları dünya ticaretinin serbestleşmesini hedeflediğinden üye ülkelere ticarette ayrımcılık yapmama ilkesini şart koştuğu halde Çoklu Ticaret Anlaşmalarının yerine İkili Serbest Ticaret Anlaşmalarının alması endişe kaynağı olmaktadır. ABD ticarette de ikili ve bölgesel koalisyonlar kurmakta ve anlaşmaları lehine çevirecek ek tavizleri almada zorlanmamaktadır. Şili, Singapur, Fas gibi ülkeler ile yaptığı anlaşmalar buna örnektir. 1990lı yıllardan başlamak üzere ve GATT'ın Dünya Ticaret Örgütüne dönüştürüldüğü 1995 yılından itibaren ağırlıklı olarak Bölgesel Ticaret Anlaşmalarının sayıları artmaktadır. DTÖ'ye bildirilen ve 2005 sonu itibariyle yürürlükte olan toplam 214 Bölgesel Ticaret Anlaşması bulunmaktadır. Bölgesel Ticaret Anlaşmalarının sayısı bir yandan artarken DTÖ'nün temel amaçlarından ve çok taraflılıktan uzaklaşılmaktadır. Gittikçe çok taraflı anlaşmaların yerini almakta olan Bölgesel Ticaret Anlaşmaları ile özel ticaret rejimleri yaratılmakta ve gelişmiş ülkelerin pazarlık güçlerinin yüksekliği göz önüne alındığında bundan en büyük zararı da gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkeler görmektedir Dünya Ticaretinde Serbestleşme İle Gelinen Nokta Dünya ticaretinde serbestleşmenin sonuçları açısından bakılması gereken en önemli konulardan biri ülkeler arası veya bölgeler arası ticarette pazar açılımlarının karşılıklı olup olmadığıdır. Bu konuda ülkeler arasında büyük dengesizlikler halen sürmektedir. Yüksek ve hatta orta teknolojili ürünler üretim ve ihracatında gelişemeyen ülkeler düşük teknolojili ve kaynağa dayalı ihracatlarını gerçekleştirebilmek için bu alanda haklı bir koruma arayışına girmektedirler. Dünya ticaretinde özellikle küreselleşmenin hızlandırdığı serbestleşme trendine 23

25 rağmen devletlerin güç savaşında ticaret ve ticarete getirilen kurallar halen önemli bir rol oynamaktadır. Dünya ticaretinde serbestleşmeyi hedefleyen elli yılı aşkın süren çabaların sonunda gelinen noktanın analizi önemlidir. Dünya ticaretinde serbestleşmenin temel amacı dünya genelinde refahın artırılması ve bunun adil paylaşılması idi. Bugün gelinen noktada sonuçların analizi bundan sonraki gelişmeler açısından da önem taşımaktadır. Dünya ticaretinin en önde gelen aktörleri olan ülkeler, bölgeler ve özellikle teknolojik ürün ticaretine hakim devletlerin koyduğu sistem ve kurallar küresel ticaret sisteminin yeni koruma şekillerini oluşturmaktadır. Gelinen küreselleşme noktasında devletlerin gerçekten egemenliklerinden ödün verip vermediği de tartışılmaktadır. AB devletlerin egemenliklerinden birçok konuda vazgeçtikleri bir şekil olarak ortaya çıkmıştır. Bununla birlikte AB'nin 25 ülkesinde hakim olan yaklaşım her bir devletin daha güçlü olması için AB ye ihtiyaç duyduğudur. Dolayısıyla AB devletleri bireysel bazda kendilerini koruyacak ortak sistemleri geliştirme çabasındadır; bu sistemlerin oluşturulmasında ise ilgili ürün veya sektörde hâkimiyeti olan ülkelerin güç sahibi olduğu aşikârdır. 1948'de GATT'ın kuruluşundan bu yana devletler küreselleşmeye rağmen egemenliklerini savunmuşlardır. 1995'den sonra aynı bir devlet gibi yasama, onama ve uygulama yetkilerine haiz bir DTÖ kurulmasına rağmen devletlerin iç pazarlarını korumaktan vazgeçmediği görülmektedir. Ticaret şekilleri çeşitlendiğinden artık bir koruma sistemi yerine çeşitli korumacı sistemlere geçildiği görülmektedir. Ülkeler arası güç savaşlarına bakıldığında bir tarafta uluslararası kurumlar eliyle aynı kurallar ve teknolojik değişimlerle homojenleşen gelişmekte olan ülkeler bütünleşmesi, bir yanda ise farklılaşma yollarını hedefleyen gelişmiş ülkeler grubu görülmektedir. Devletlerarası güç dengesinin son 50 yılda bozulduğu da gözlemlenmektedir. Özellikle ABD'nin son yıllarda ortaya çıkan siyasal, ticari ve finansal gücü karşısında ülkelerin ticari bloklar kanalı ile kendilerini korumaya aldıkları görülmektedir. Bunun en önemli örneği AB'dir. Uluslararası ticarette ülkeler ve bölgeler arasındaki eşitsizlikler ve bilgi teknolojilerindeki hızlanma çok taraflı ilişkileri ön plana çıkarmaktadır; Ancak 24

26 DTÖ müzakerelerindeki tıkanmalardan da görüleceği gibi ilişkilerde bölgesel dayanışmalarla çok taraflı bir bütünden ziyade çok taraflı ikili ilişkilere ağırlık verilmektedir Yeni Küresel Korunma Politikaları Dünya ticaretindeki serbestleşme çabalarının sonucu olarak ortaya çıkan yeni rekabet ortamında ve koşulları karşısında aynı zamanda yeni korumacılık politikaları ve politika araçları da gelişmektedir. Adeta dünya ticaretindeki serbestleşme yeni korumacılık akımlarını beslemektedir. Dünya ticaretindeki serbestleşmenin en önemli aracı olan tarifelerdeki indirimlere paralel olarak 1980'ler sonrasında, normlar, yönetmelikler, sübvansiyonlar, gönüllü kısıtlamalar, anti damping önemleri gibi tarife dışı sayılabilecek bir takım yeni koruma önlemleri ortaya çıkmıştır. Tarife dışı engellerin tanımı da tartışmalıdır. Örneğin tüm AB şirketlerine de uygulanan AB çevre kuralları veya sağlık normları gerçekten bir tarife dışı engel midir, yoksa bu gibi önlemler ülkelerin kendi toplumsal yaşamına uygun aldığı kararlarmıdır? GATT'dan bu yana tarife korumalarının yerini daha akılcı korunma yöntemleri olarak nitelenen sübvansiyonlar ve pazara giriş imkanları almaktadır. Son 20 yılda daha çok serbestleşmeden ziyade tarife indirimlerinden söz edilmektedir. Tarifeler ile koruma yönünde bir geri dönüş olması beklenmemektedir. Ancak gelecekteki dış ticarette kilit rol oynayacak bazı konular vardır; 1- Tarımdaki gelişmeler gelişmiş ülkelerin gelişmekte olan ülkelere karşı iyi niyetinin bir göstergesi olacaktır. 2- Fikri mülkiyet hakları özellikle bilgi teknolojilerindeki gelişmeler nedeniyle son derece önemlidir. Fikri mülkiyet haklarına riayet edilmemesi geliştirme ve yaratıcılığı engelleyeceğinden kalkınmanın önünde bir engel oluşturacaktır. 3- Menşe kuralları ise her bölge veya ülke birliği çerçevesinde ülkelerin tanınmasını sağlayan bir araç olacaktır. Aynı ortak ülke bloğuna ait olmanın veya aynı değerlere sahip çıkmanın bir göstergesi olan menşe kuralları aynı zamanda bunları uygulamayanları dışlama aracı da olmaktadır. 25

27 Menşe kuralları iki ülke bloğu arasındaki ticareti doğrudan etkileyecek niteliktedir. Özellikle son 10 yıldaki tarife indirimine paralel olarak sınırların dışında oluşan yeni engeller yükselmiştir. Tarifelerin indirilmesi konusunda varılan uluslararası uzlaşma sonrasında tarife dışı engellerin yaygınlığı ve etkinliği ortaya çıkmıştır. Bir ülke tek taraflı olarak tarifelerini arttırmaya gücü olmadığında diğer daha az maliyetli korunma önlemlerini tercih etmektedir. İthalat izinleri, gönüllü ihracat kısıtlamaları gibi önlemlerde bir azalma olmasına karşın miktar kısıtlamaları, standartlar ve normlar daha fazla kullanılır olmuştur. Tarife dışı engel olarak adlandırılan önlemlerin tamamının ticarette koruma aracı olarak kullanıldığını söylemek de zordur, çünkü bazı önlemler adil rekabeti veya sıhhi korumayı veya beslenme güvenliğini sağlamaya yöneliktir. 1.2 REKABET OLGUSUNUN YENİ DÜNYA TİCARET SİSTEMİ İÇİNDE YERİ VE DIŞ REKABET BASKISININ KONTROLÜ Son elli yılı aşkın süredir dünya ticareti serbestleşme odaklı yeni bir çok taraflı ticaret sistemi kurmaktadır. Ticaretin çok taraflı müzakereler ve kurallar çerçevesinde serbestleştirilmesi konusunda önemli mesafeler alınmıştır. Ticaretin serbestleşmesi ile birlikte tüm ülkeler için artan bir rekabet ortamı da oluşmaktadır. Bu nedenle ülkeler bir yandan çok taraflı ticari serbestleşmeye taraf olurken diğer yandan da artan rekabet ile mücadele güçlerini artırmaya çalışmaktadır. Bu çerçevede bir diğer önemli gelişme de ticaretin serbestleşmesi ile birlikte artan dış rekabetin kontrol edilmesidir. Ülkeler bu amaçla yeni rekabet politikaları geliştirmektedir. Ticaret politikaları ile rekabet politikaları arasındaki ilişki giderek artmakta ve her ikisi birbirini daha fazla etkilemektedir. Rekabet politikaları, dış rekabet ile mücadeleyi ve / veya dış rekabetten korunmayı gözetmektedir. Rekabet politikaları bir anlamda dış ticarette bir korunma aracı haline dönüşebilmektedir. Bu nedenle bir yandan dünya ticaretinde serbestleşme genişletilmeye çalışılırken, diğer bir yandan ülkeler dış rekabeti kontrol eden korumacı politikalar geliştirmektedir. Rekabet politikaları ve dış rekabetten korunma ve kontrolü ile ticaret politikaları 26

28 arasında artan ilişki nedeni ile çok taraflı ticaret müzakerelerinin önemli bir gündem maddesini de rekabet politikaları oluşturacaktır Rekabet ve Ticaret Politikaları Arasındaki İlişki Ulusal rekabet politikası; hükümetler tarafından oluşturulan ve uygulanan, firmaların kendi aralarında yaptıkları rekabeti sınırlayan veya hakim gücün kötüye kullanımını amaçlayan anlaşmalarla ilgili kurallar ve disiplinler olarak tanımlanmaktadır. Rekabet politikasının temel amacı; açık ve rekabetçi bir yapı sağlanması yoluyla mevcut kaynakların dengeli ve etkin bir şekilde dağıtımını ve kullanımını sağlamak ve bu şekilde ulusal refahı en üst düzeye çıkarmaktır. Rekabet politikası haksız rekabet yaratan uygulamaları yasaklamakta veya ilgili kuruluşlara bu tür uygulamaları yasaklama veya düzenleme yetkisi vermektedir. Örneğin; firmaların toplu olarak fiyat saptama yoluna gitmeleri, belirli bir alanda aşırı yoğunlaşma eğilimine girmeleri veya diğer firmaların pazara girme olanaklarını sınırlayan düzenlemelere gitmeleri rekabet politikası araçlarıyla engellenmektedir. Serbest ticaret politikası ve rekabet politikası aynı ekonomik hedeflere yönelmektedir. Rekabet politikaları; pazardaki sınırlayıcı şirket faaliyetlerinin kontrol edilmesi veya kaldırılması yoluyla pazar koşullarının daha düzgün bir şekilde çalışmasını sağlamayı hedeflemektedir. Serbest ticaret politikası ise; tarife düzeylerini düşürerek, tarife dışı önlem uygulamalarının etkilerini sınırlayarak, dış ticaretteki engelleri kaldırmayı amaçlamaktadır. Ticaret rekabet ilişkisinde, ticaret ve rekabet kurallarının her ikisinden de beklenen; ithalatla rekabet eden yerli rakiplerin korunması değil, pazardaki rekabet ortamının korunmasıdır. Ticaret politikası önlemleri yerli sanayiyi korumayı amaçladığında bu uygulama; ulusal pazardaki yabancı firmaların faaliyetlerini kısıtlayan bir etki yaratabilmekte ve o ülke pazarında rekabet ortamını sınırlayabilmektedir. Pazarı düzenleyen anlaşmalar, gönüllü ihracat sınırlama anlaşmaları ile kotalar ve idari işlemler, ürün standartlarına aykırı işlemler bu kapsamda değerlendirilen bazı uygulamalardır. Uruguay Round sonucunda ortaya çıkan Korunma Önlemleri Anlaşmasıyla üye ülkelerdeki bu tür uygulamalar yasaklanmış veya belirli bir disiplin altına alınmıştır. Eski GATT, yeni DTÖ kapsamında, ancak belirli koşullarla ticareti sınırlayıcı uygulamalara gidilmesine izin verilmektedir. Bu tür uygulamalara olanak veren hükümler DTÖ Kuruluş Anlaşması ekindeki çeşitli çok taraflı ticaret 27