TANZĠMAT DÖNEMĠNDE MESLEK OKULLARI

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TARĠH (YAKINÇAĞ TARĠHĠ) ANABĠLĠM DALI TANZĠMAT DÖNEMĠNDE MESLEK OKULLARI Doktora Tezi Mehmet Ali YILDIRIM Ankara-2010

2 T.C. ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TARĠH (YAKINÇAĞ TARĠHĠ) ANABĠLĠM DALI TANZĠMAT DÖNEMĠNDE MESLEK OKULLARI Doktora Tezi Mehmet Ali YILDIRIM Tez DanıĢmanı Prof.Dr.Musa ÇADIRCI Ankara-2010

3 T.C. ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TARĠH (YAKINÇAĞ TARĠHĠ) ANABĠLĠM DALI TANZĠMAT DÖNEMĠNDE MESLEK OKULLARI Doktora Tezi Tez DanıĢmanı: Prof.Dr. Musa ÇADIRCI Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı Prof.Dr. Musa ÇADIRCI Ġmzası Prof.Dr. Necdet HAYTA... Doç.Dr. Mehmet SEYĠTDANLIOĞLU... Doç.Dr. Hamiyet SEZER FEYZĠOĞLU. Doç.Dr.Bekir KOÇ... Tez Sınavı Tarihi

4 TÜRKĠYE CUMHURĠYETĠ ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranıģ ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalıģmada bana ait olmayan tüm veri, düģünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim.(22 / 03 / 2010) Mehmet Ali YILDIRIM

5 ĠÇĠNDEKĠLER KISALTMALAR.....VII TABLOLAR...X ÖNSÖZ...XII KONU ve KAYNAKLAR...XV GĠRĠġ..1 BĠRĠNCĠ BÖLÜM MEMUR YETĠġTĠREN OKULLAR 1.1. Tanzimat Döneminden Önce Memur YetiĢtirme Sistemi Tanzimat Dönemine Doğru Sivil Eğitimde Önemli Bazı GeliĢmeler Mekteb-i Maârif-i Adliye (Adlî) Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler Eğitimci Kadrosu Mektep Binası Mezunlarının Ġstihdâmı Mekteb-i Maârif-i Aklâm (Mahrec-i Aklâm) Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler Eğitimci Kadrosu Mektep Binası Mezunlarının Ġstihdâmı Önemini Kaybetmesi ve Kapatılması Ġstanbul DıĢında Memur YetiĢtiren Mektepler..45

6 1.5.Lisan Mektebi Mektebin Açılması Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler Eğitimci Kadrosu Mektebin Kapanması.54 ĠKĠNCĠ BÖLÜM ÖĞRETMEN YETĠġTĠREN OKULLAR 2.1.Tanzimat Döneminden Önce Sivil Okullara Öğretmen YetiĢtirme Sistemi Dârülmuallimîn in AçılıĢına Doğru Eğitim Reformları Dârülmuallimîn Mektebin Açılması Ġlk Eğitim Faaliyeti ve Öğrencileri Tarihli Dârülmuallimîn Nizamnâmesi Nizamnâmesinin Ġlanından Sonra Dârülmuallimîn Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler Eğitimci Kadrosu Mektep Binası Mezunlarının Ġstihdâmı Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi ve Dârülmuallimîn in Yeniden Yapılandırılması Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi nin Ġlanından Sonra Dârülmuallimîn RüĢdiye ġubesi (Dârülmuallimîn-i RüĢdî).91 II

7 Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler Eğitimci Kadrosu Mektep Binası Mezunlarının Ġstihdamı Ġstanbul DıĢında RüĢdiyelere Öğretmen YetiĢtirme GiriĢimleri Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler Eğitimci Kadrosu Dârülmuallimîn-i Sıbyan Mektebin Açılması Ġlk Eğitim Faaliyeti ve Kapatılması Sıbyan Mekteplerine Geçici Olarak Öğretmen Tayin Edilmesi Mektebin Yeniden Açılması Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler Eğitimci Kadrosu ve Mektep Binası Mezunlarının Ġstihdamı Ġstanbul DıĢında Dârülmuallimîn-i Sıbyan Açma GiriĢimleri Dârülmuallimât Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi nde Dârülmuallimât Mektebin Açılması Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler Eğitimci Kadrosu Mektep Binası Mezunlarının Ġstihdamı 144 III

8 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM MESLEKÎ-TEKNĠK OKULLAR 3.1.Tanzimat Dönemine Kadar Sivil Meslekî-Teknik Eğitimin GeliĢimi Ziraat Mektebi (Talimhanesi) Mektebin Açılması Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler Eğitimci Kadrosu Nafia Nezâreti Ġdâresi Altına Alınması Geçici Olarak Mekteb-i Tıbbiye ye Nakli Mektebin Kapatılması Sanayi Mektepleri Islahhaneler Islahhânelerin Açılması Gelir Kaynakları ve Giderleri Ġdareleri Öğrenci Kaynakları ve Kabul ġartları Eğitim-Öğretim ve Meslekî Faaliyetler Disiplin Eğitimci Kadrosu ve Ustalar Mezunlarının Ġstihdamı Ġstanbul Mekteb-i Sanayii Mektebin Yapısını Öngören Rapor..200 IV

9 Mektebin Açılması Ġdaresi Gelir Kaynakları ve Giderleri Öğrenci Kaynağı ve Kabul ġartları Eğitim-Öğretim ve Meslekî Faaliyetler Disiplin Eğitimci Kadrosu ve Ustalar Mezunlarının Ġstihdamı Mülkiye Mühendis Mektebi Ġnas Sanayi Mektebi Orman Mektebi Mektebin Açılması Ġlk Eğitim Faaliyeti ve Eğitime Ara Verilmesi Yeniden Açılması Tarihli Orman Mektebi Nizamnâmesi Nizamnâmesinin Ġlanından Sonra Eğitim-Öğretim Mektep Binası Mezunlarının Ġstihdâmı Telgraf Mektebi (Fünûn-ı Telgrafiye/Telgrafhâne-i Âmire Mektebi) Ġlk Telgraf Memurlarının Eğitimi ve Mektebin Açılması Eğitim-Öğretim Faaliyeti ve Kapanması Posta ve Telgraf Mektebi Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler Eğitimci Kadrosu ve Mektep Binası V

10 3.7.Maden Mektebi Maden Mektebi nin Yapısını Öngören Rapor Mektebin Açılması Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler Müze Mektebi Açma TeĢebbüsü 288 SONUÇ KAYNAKÇA EKLER 319 ÖZET ABSTRACT.330 VI

11 KISALTMALAR A.AMD. A.DVN. A.DVN.DVE. a.g.e. a.g.m. a.g.t. A.MKT. A.MKT.MHM. A.MKT.MVL. A.MKT.NZD. A.Ü. AYN.d B BEO. bkz. BOA. C Sadâret Âmedi Kalemi Sadâret Divan (Beylikçi) Kalemi Sadâret Divan (Beylikçi) Kalemi Düvel-i Ecnebiye Adı geçen eser Adı geçen makale Adı geçen tez Sadâret Mektubî Kalemi Sadâret Mektûbî Kalemi Mühime Odası Sadâret Mektûbî Kalemi Meclis-i Vâlâ Sadâret Mektûbî Kalemi Nezâret ve Devâir Ankara Üniversitesi Ayniyat Defteri Recep Bâb-ı Âlî Evrak Odası Bakınız BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi Cemaziyelahir C. Cilt C.BLD. C.DH. C.ĠKTS. C.MF. Muallim Cevdet Tasnifi Belediye Muallim Cevdet Tasnifi Dâhiliye Muallim Cevdet Tasnifi Ġktisat Muallim Cevdet Tasnifi Maârif VII

12 C.ML. CA D.T.C.F. Muallim Cevdet Tasnifi Maliye Cemaziyelevvel Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi H. Hicri HH.d HR.MKT. HR.TO. HSD.CB. Ġ.A. Ġ.DH. Ġ.HR. Ġ.MMS. Ġ.MSM. Ġ.MTZ.GR. Ġ.MVL. Ġ.ġD. Ġ.Ü. L M M.E.B. MAD.d MF.MKT. N Nr. Hazine-i Hassa Defteri Hariciye Nezâreti Mektubî Kalemi Hariciye Tercüme Odası Cavid Baysun Evrakı Ġslam Ansiklopedisi Ġrâde Dâhiliye Ġrâde Hariciye Ġrâde Meclis-i Mahsus Ġrâde Mesâil-i Mühime Ġrâde Eyalet-i Mümtaze Girid Ġrâde Meclis-i Vâla Ġrâde ġûra-yı Devlet Ġstanbul Üniversitesi ġevval Muharrem Milli Eğitim Bakanlığı Maliyeden Müdevver Defter Maârif Nezâreti Mektûbî Kalemi Ramazan Numara VIII

13 OTAM Osmanlı Tarihi AraĢtırma Merkezi Dergisi p. page R RA S Rebiülahir Rebiülevvel Safer s. Sayfa S. Sayı ġ T.T.K. TCTA vd. Y.PRK.MF. Y.EE. Z ZA ġaban Türk Tarih Kurumu Tanzimat tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi ve devamı Yıldız Perâkende Evrakı Maarif Yıldız Esas Evrakı Zilhicce Zilkade T. Ticaret, Nafia, Ziraat, Orman, Maadin Nezâretleri Defterleri IX

14 TABLOLAR Tablo 1.1.Mekteb-i Maârif-i Adliye mezunlarından 1843 yılında kalemlere atananlar ve dereceleri 25 Tablo 1.2.Mekteb-i Maârif-i Adliye mezunlarından değiģik yıllarda kalemlere tayin olunan memurlar. 26 Tablo 1.3.Mahrec-i Aklâm ın ilk mezunları ve atandıkları kalemler.38 Tablo 1.4.Mahrec-i Aklâm ın 1864 yılı mezunları ve atandıkları kalemler...40 Tablo 1.5.Tanzimat dönemi sonlarında Mahrec-i Aklâm mezunları ve atandıklar kalemler...42 Tablo yıllarında Lisan Mektebi nin eğitimci kadrosu 53 Tablo 2.7.Tanzimat dönemi sonlarına doğru Dârülmuallimîn-i RüĢdî de okutulan dersler derslerin hocaları ve öğrenci mevcudu Tablo 2.8.Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi nin birinci ve ikinci sınıf hocalarının aldıkları maaģlar ile mektepte okutulacak dersler Tablo 2.9.Açılacak olan Dârülmuallimât ın memur, hoca ve hizmetlilerinin isimleri, okutulacak dersler ve öngörülen masrafı Tablo 2.10.Dârülmuallimât ın ilk mezunları 138 Tablo 3.11.Ziraat Mektebi nin ilk öğrencileri Tablo yılında Ziraat Mektebi nin öğrenci ve hocaları ile aldıkları maaģlar Tablo 3.13.Ziraat Mektebi nin Nafia Nezâreti Ġdaresi ne geçiģi sırasında öğrenci ve hoca kadrosuyla bir aylık masrafı. 163 Tablo 3.14.Islah-ı Sanayi Mektebi nde eğitimi verilmesi öngörülen meslekler ile her sene alınacak öğrenci sayısı X

15 Tablo 3.15.Tanzimat dönemi sonlarında Sanayi Mektebi nin eğitim-öğretim programı ve öğrenci mevcudu Tablo 3.16.Mülkiye Mühendis Mektebi nin öngörülen senelik masrafı Tablo Mülkiye Mektebi Nizamnâmesi 243 Tablo Turuk ve Maabir Mektebi nin güncel programı 245 Tablo 3.19.BaĢarı sıralarına göre Orman Mektebi nin ilk mezunları Tablo 3.20.Orman Mektebi nin 1869 yılı mezunları 257 Tablo 3.21.Tanzimat dönemi sonlarına doğru Orman Mektebi mezunları Tablo 3.22.Vays ın raporuna göre Maden Mektebi nde okutulması gereken dersler, dersleri verecek olan hocaların maaģları ve senelik masraf Tablo 3.23.Müze Mektebi Nizamnâmesi..292 XI

16 ÖNSÖZ Tanzimat döneminde meslekî eğitim, her alanda olduğu gibi pratik ihtiyaçlar doğrultusunda, baģka bir ifadeyle pragmatist bir yaklaģımla plan ve program gözetilmeden ĢekillenmiĢtir. Kabaca II. Mahmut dönemindeki bürokratik reformların neticesi ve yenilerinin uygulanabilmesi düģüncesi memur okullarının, eğitimi geleneksel sistemden soyutlama çabaları öğretmen okullarının, ülkedeki doğal kaynaklardan bilinçli bir Ģekilde faydalanmak isteği ile teknolojik geliģmeler ise meslekî-teknik okulların açılmasını sağlamıģtır. Bu dönüģümün esin kaynağı ise tabiatıyla Batı olmuģtur. Eğitimin devlet politikası olarak sindirilemediği bir dönemde açılan bu okullar, çeģitli kurumların bünyesinde ve farklı zamanlarda hayat bulmuģlardır. Öğrenci ve eğitimci yokluğu, ekonomik sıkıntılar ve öncelik arz eden siyasi meselelerden dolayı eğitimde sürekliliği sağlamak problem olmuģtur. Bazı okullar yeterli sayıda nitelikli eleman yetiģtirildiği düģünüldükten ve kısa bir eğitim serüveninden sonra tamamen kapanırken bazıları ise uzun aralardan sonra yeniden açılabilmiģtir. Bu durumun araģtırmamız esnasında bir bölünme ve dağınıklık meydana getireceği ve okulların geliģim sürecinin takibini zorlaģtıracağı öngörüldüğünden çalıģmamız konu ve zaman sınırlamasına tabi tutulmuģtur. Dolayısıyla temel kaynağını arģiv kayıtlarının oluģturduğu bu çalıģmaya askerî okullar, tıp eğitimi veren okullar ve Mülkiye Mektebi dâhil edilmemiģtir. Zaman dilimi olarak ise Tanzimat döneminin genel kabul gören kapsamı olan tarihleri arası belirlenmiģtir. XII

17 Üç bölümden oluģan çalıģmamızın birinci bölümünü, Memur YetiĢtiren Okullar baģlığı altında -direkt olarak- kalemlere memur yetiģtirmek amacıyla açılmıģ olan Mekteb-i Maârif-i Adliye, Mahrec-i Aklâm ve Lisan Mektepleri oluģturmaktadır. Ġkinci Bölüm, Dârülmuallimîn-i RüĢdî, Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi ve Dârülmuallimîn-i Sıbyan ile Dârülmuallimât mekteplerinin oluģturduğu Öğretmen YetiĢtiren Okullar a ayrılmıģtır. Son bölüm ise Meslekî-Teknik Okullar baģlığı altında Ziraat Mektebi, Sanayi Mektepleri, Orman Mektebi, Telgraf Mektebi ve Maden Mektebi ile Müze Mektebi kurma giriģimi alt baģlıklarından meydana gelmektedir. Mekteplerin farklı alanlara ve hedeflere yönelik olmaları, yapılarını da farklı kılmaktadır. Dolayısıyla son bölümün kapsamı geniģ tutulmuģ ve memur ile öğretmen yetiģtirenler dıģında bütün meslek okulları burada değerlendirilmiģtir. Her mektebin, kaynaklar el verdiği ölçüde kuruluģ süreci, eğitim-öğretim faaliyeti, hocaları, fiziki yapısı ve mezunlarının istihdamı ayrı ayrı incelenmeye çalıģılmıģtır. ÇalıĢmam sırasında ve genel olarak doktora öğrenimim sürecinde yardımlarını esirgemeyen hocalarımdan baģta bilgisi, birikimi ve tecrübesinden doktora öğrencisi olarak ve danıģmanlığımı üslenerek istifade etme Ģerefini bana veren, ayrıca eğitim gibi önemli bir alana yönlendirerek bu çalıģmayı hazırlamama vesile olan danıģman hocam sayın Prof.Dr. Musa Çadırcı ya minnetle teģekkür ederim. Tez izleme komitemde bulunan ve bu vesileyle kendisini her ziyaretimizde sıcak bir karģılamayla tecrübelerinden faydalanmamızı sağlayan sayın Doç.Dr. Mehmet Seyitdanlıoğlu na da Ģükranlarımı sunarım. Yine bütün yoğunluğuna XIII

18 rağmen bilgi ve yönlendirmesine baģvurduğum değerli hocam Doç.Dr. Bekir Koç a teģekkürü borç bilirim. Lisans dönemindeki öğrenciliğimden bu yana dostluklarını hiçbir zaman esirgemeyen bütün samimiyetleriyle her konuda yardımcı olan hocalarım ve daha ziyade ağabeylerim Erdoğan KeleĢ ve Muhammed Yazıcı ya da sonsuz teģekkürler ederim. Doktora öğrenciliğim esnasında tanıģtığım ve gerek arģiv ve gerekse literatür ile ilgili sorunlarımda sık sık birikiminden yararlandığım değerli dostum Murat Hulkiender e, yine doktora öğrenciliğim sırasında tanıģarak memnuniyetle arkadaģlık ettiğim, yardımlarıyla öğrencilik yükümü hafifleten Fatih Gencer e minnetimi ifade etmeden geçemeyeceğim. Son olarak lisans döneminden bu yana üzerimde emeği olan ve isimlerini burada sayamadığım bütün hocalarıma, aileme, eģime ve çalıģmam sırasında Ģefkatimi esirgemek zorunda kaldığım oğluma teģekkürler. XIV

19 KONU ve KAYNAKLAR Doktora Tezi olarak kaleme aldığımız bu araģtırmanın temel amacı, açılmalarını gerekli kılan koģullar, harcanan mesai, atfedilen önem ve maddî ve kültürel Ģartlar çerçevesinde, meslekî eğitim kurumlarını dolayısıyla meslekî eğitimi modernleģme süreci içerisinde değerlendirmektir. Osmanlı Devleti nin var olma mücadelesi verdiği bu sancılı dönemde kendini güncelleme çabasının daha iyi anlaģılmasına katkı sağlamak, kendi özelinde çalıģmamızın bir diğer hedefidir. Bu doğrultuda modernleģme tablosundaki resmin tamamını görmek arzusuyla hareket edilerek Tanzimat döneminde açılan meslek okullarının geliģimi takip edilmeye ve yapıları ortaya konmaya çalıģılmıģtır. Osmanlı eğitim tarihiyle ilgili genel ve özel birçok araģtırma ve inceleme eser mevcuttur. Bunların baģlıcalarına aģağıda değinilecektir. Birçoğuna ise çalıģmamızın ilgili yerlerinde atıfta bulunulmuģtur. Ancak çalıģmamız, oldukça geniģ bir resmi evrak koleksiyonuna sahip olan BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi kayıtları esas alınarak vücuda getirilmiģtir. Bu bağlamda araģtırmamızın kapsamına giren mevcut incelemeler de yeniden değerlendirilmiģ, yeni bilgi ve yorumlar eklenmek suretiyle geniģletilmeye çalıģılmıģtır. ArĢiv kayıtları içerisinde en çok müracaat ettiğimiz evraklar içerisinde aynı zamanda bu konunun seçilmesinde de etkili olan, Maârif Nezâreti Mektûbî Kalemi kayıtları son derece önemli bir yer tutmaktadır. Konu ile ilgili mevcut çalıģmalar bu tasnif sayesinde zenginleģtirilmiģtir. Özellikle Maârif Nezâreti idaresi altında bulunan meslek okullarının, Tanzimat döneminin son yedi yılındaki durumları bu belgeler sayesinde daha sağlıklı değerlendirilebilmiģtir. Mahrec-i Aklâm ın önemini XV

20 yitirmesi ve Tanzimat sonlarında mezunlarının istihdam edildiği kalemler, Dârülmuallimîn-i RüĢdî mezunlarının istihdamı, 1873 yılından itibaren Islahhânelerin ve Ġstanbul Mektebi Sanayii idâresinin yeniden yapılandırılması, Dârülmuallimât ın eğitim sisteminde bir takım düzenlemelere gidilmesi ve 1872 yılından itibaren sıbyan mekteplerinin eğitimci sıkıntısını gidermeye yönelik teģebbüsler gibi önemli bilgiler, Maârif Nezâreti yazıģmalarından elde edilmiģtir. Bunun yanı sıra Tanzimat dönemine ait hemen her konu için baģvurulan arģiv kaynaklarından olan Bâbıâlî Sadâret Dâiresi kalemlerine ait irâde tasnifleri, bizim çalıģmamızda da temel alınmıģtır. Zira bilindiği üzere 1832 yılından itibaren padiģahların emirleri iradeler yoluyla bildirilmeye baģlanmıģtır. Ayrıca irâde eklerinde yer alan meclislere ve nezaretlere ait mazbatalar karar alma ve alınan kararların uygulanma sürecini takip etmemizi kolaylaģtırmıģtır. Dâhiliye, Hariciye, Meclis-i Vâlâ, Mesâil-i Mühimme, Meclis-i Mahsus ve Şûra-yı Devlet irâdelerinden okulların açılmasını gerekli kılan Ģartlar, açılma süreçleri, yapıları, bazı okulların kapatılması, hocaların tayini ve aldıkarı ücretler ile okutulan dersler gibi önemli bilgilere ulaģılmıģtır. Sadâret Bâbıâlî Evrak Odası nın Divan (Amedi) ve Mektûbî (Mühimme, Meclis-i Vâlâ, Nezâret ve Devâir) kalemlerine ait belgeleri de yararlandığımız diğer bir kaynak grubu arasındadır. Bu belge tasniflerinden elde edilen destekleyici bilgiler, kurumsal takip boyutunda araģtırmamıza önemli katkı sağlamıģtır. Bu bağlamda Nezâret Gelen-Giden Defterleri ile Mektûbî Kalemi ne ait ve konumuzla ilgili dönemleri içeren Ayniyat Defterleri de görülmüģtür. XVI

21 Özellikle ilk dönemlerde Ziraat Mektebi ile ilgili olarak baģvurduğumuz Hazine-i Hassa defterleri ile Maliyeden Müdevver defterler yine istifade ettiğimiz arģiv kayıtları içerisinde yer almaktadır. Hazine-i Hassa defterlerinde Ziraat Mektebi nin masrafları tafsilatıyla yer alırken, mektebin yapısına yönelik veriler de bulunmaktadır. Son olarak maârif ve dâhiliye evrakı baģta olmak üzere özellikle Mekteb-i Maârif Adliye için Muallim Cevdet Tasnifi nden, Şûra-yı Devlet maârif belgeleri ve Yıldız Tasnifi ne ait vesikalardan yararlandığımızı da belirtmek yerinde olacaktır. Basılı kaynaklar içerisinde yoğunlukla müracaat ettiklerimizin baģında ise Devlet Salnâmeleri gelmektedir. Okulların idari yapıları, öğrenci sayıları, okutulan dersler, dersleri veren hocalar ve bulundukları mevki gibi son derece önemli ve istatistiksel bilgiler salnâmelerde yer almaktadır. Aynı Ģekilde Adana, Erzurum, Diyarbekir, Sivas, Kastamonu, Girit, Halep, Bosna ve Tuna Vilâyet Salnâmeleri de Sanayi Mektepleri konusunu araģtırırken müracaat ettiğimiz basılı resmi kayıtlar arasındadır. Islahhânelerin idâri yapıları, bu kurumlarda verilen teorik ve pratik eğitim, öğrenci sayıları ve öğrencilerin mesleklere göre dağılımları, hocaları ve ustalarıyla ilgili bilgiler vilâyet salnamelerinde yer almaktadır. Telgraf Mektebi, Orman Mektebi, Sanayi Mektebi, Islahhâneler ve Maârif-i Umûmiye nizamnâmelerinin yer aldığı Birinci Tertip Düstûr ise müracaat etiğimiz bir diğer önemli basılı kaynak olmuģtur. ArĢiv vesikalarının tamamlayıcısı olarak gördüğümüz ve verdikleri bilgi kadar dönemin düģünsel atmosferini de yansıtan gazeteler ise çalıģmamızın özellikle kurgusal boyutunun oluģumuna büyük fayda sağlayan süreli yayınlardandır. BaĢta XVII

22 Takvim-i Vekâyî olmak üzere Ceride-i Havâdis, Basiret, Şark ve Diyarbekir ile Tuna vilâyet gazetelerinden edindiğimiz bilgiler değerlendirmelerimizde yer almıģtır. ġânî-zâde Mehmed in Şânî-zâde Tarihi, Ahmed Cevdet in Tarih-i Cevdet ve Tezâkir, Ahmed Lütfi nin Vak a-nüvis Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi ise yararlandığımız kroniklerdir. Eğitim tarihi ile ilgili ve eğitim teģkilatı kapsamındaki araģtırma ve inceleme eserlerin baģında Ģüphesiz Mahmud Cevâd ibnü Ģ-Ģeyh Nafî nin Maârif-i Umumiye Nezâreti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı, baģlıklı çalıģması gelmektedir. Her ne kadar Maârif Nezâreti bünyesindeki meslekî okulları içerse de, eğitim tarihi çalıģan araģtırmacıların görmeden geçemeyeceği bir eserdir. Bir diğer önemli çalıģma ise yine eğitim tarihine giriģin anahtarı ve bir külliyat niteliğinde olan Osman Nuri Ergin in Türk Maârif Tarihi isimli 5 ciltlik tetkikidir. Tanzimat döneminde açılan meslek okullarına, ilk olarak bu çalıģma içerisinde bütünüyle yer verilmiģtir. Bu itibarla bizim için önemli bir baģvuru kaynağı özelliğine sahip olmuģtur. Konumuzla ilgili olan ve yazarın yorumlarıyla bütünleģtirdiği vesika kaynaklı veriler, tarafımızdan değerlendirilmiģ ve meslek okullarının açılıģ süreçleri ve durumları ile ilgili önemli çıkarımlarda bulunulmuģtur. Kullandığımız 1977 yılı baskısında 5 cilt, üç kitapta birleģtirilmiģtir. Meslek okulları, ilk iki cildin yer aldığı birinci kitapta Yüksek Tahsil, Meslek ve Ġhtisas Mektepleri genel baģlığı altında yer almaktadır. Bunların haricinde Nafi Atuf un, Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, Faik ReĢit Unat ın, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihî Bir Bakış, Hasan Ali Koçer in Türkiye de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi ( ), isimli eğitim tarihi ile ilgili klasikleģmiģ çalıģmalar konuya bakıģ açımızı Ģekillendirmede önemli XVIII

23 rol oynamıģlardır. Bu noktada Yahya Akyüz ün Türk Eğitim Tarihi isimli kitabının ve çok sayıda makalelerinin, Necdet Sakaoğlu nun Osmanlı dan Günümüze Eğitim Tarihi isimli kitabının ve geniģ kapsamlı bir bakıģ açısıyla Osmanlı da eğitimin modernleģmesini ele alan Selçuk AkĢin Somel in The Modernization of Public Education in The Otoman Empire adlı çalıģmasının eğitim tarihine giriģte bize ıģık tuttuğunu belirtmeden de geçemeyeceğiz. Meslek okullarının kurum bazında dağınıklık arz etmesi, ister istemez bu okulları eğitim ile direkt ilgisi olmayan farklı araģtırmalarda takip etmek zorunluluğunu doğurmaktadır. Bunlar içerisinde en önemlisi Ali Akyıldız ın Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform isimli geniģ kapsamlı çalıģmasıdır. Bu çalıģma içerisinde araģtırma konularımızdan biri olan Mekteb-i Maârif-i Adliye ilgili en güncel bilgi ve değerlendirmeler bulunmaktadır. Ayrıca Özkan Keskin in, Orman ve Ma âdin Nezâreti nin Kuruluşu ve Faaliyetleri, konulu doktora tezi, Orman ve Maden Mektepleri ni içermesi bakımından göz önünde bulundurduğumuz önemli bir çalıģmadır. Hasan Ali Koçer in, Türkiye de Öğretmen Yetiştirme Problemi ile Cemil Öztürk ün Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası ve Dünden Bugüne Türkiye de Öğretmen Yetiştiren Kurumlar adı altında yayımlanmıģ olan iki önemli eseri ise öğretmen okullarını araģtırırken dikkate aldığımız inceleme eserlerin baģında gelmektedir. Bu konuda Abdulkadir Özcan ın Tanzimat Döneminde Öğretmen Yetiştirme Meselesi baģlıklı makalesinin de öğretmen okullarının geliģiminin incelenmesi münasebetiyle önemli bir çalıģma olduğunu ifade etmek gerekir. XIX

24 Bu eserlerin haricinde farklı yıllarda ve değiģik süreli yayınlar içerisinde yer alan önemli makaleler araģtırmamızın bir bütün halinde Ģekillenmesine yardımcı olmuģtur. Bunların -direkt olarak mekteplerle ilgili olanlarının- baģında Ġhsan Sungu nun Mekteb-i Maârif-i Adliye nin Tesisi, baģlıklı makalesi gelir. Bu makale adı geçen okulun kuruluģunu öngören nizamnâmeyi ayrıntılarıyla ele almıģtır. Yine bu mektebin devamı niteliğindeki baģka bir okul olan Mahrec-i Aklâm ise Osmanlı Bürokrasisinde Kâtip Yetiştirmek İçin Açılan Modern Bir Eğitim Kurumu: Mekteb-i Maarif-i Aklam (Mahrec-i Aklam), baģlıklı makalesiyle Gülden Sarıyıldız tarafından incelenmiģ ve bizim çalıģmamıza önemli katkı sağlamıģtır. Sezai Balcı nın Osmanlı Devleti nde Modernleşme Girişimlerine Bir Örnek: Lisan Mektebi adı altında yayımlanmıģ makalesi de keza bu mekteple ilgili değerlendirmemize katkıda bulunmuģtur. Son olarak çalıģmamızın sanayi mektepleriyle ilgili kısmı için müracaat ettiğimiz Cemil Öztürk ün Türkiye de Meslekî ve Teknik Eğitimin Doğuşu I: Islahhâneler isimli makalesi ve Bekir Koç un Osmanlı Islahhanelerinin İşlevlerine İlişkin Bazı Görüşler ile Osmanlı Modernizasyonuna ilişkin Bazı Gözlemler: Sanayileşme Çabaları ve Islahhaneler isimli iki önemli makalesi araģtırmamızın bu alandaki planına yön vermiģtir. Konumuzla ilgili olarak yukarıda baģlıcalarını vermekle yetindiğimiz büyük emeklerin eseri olan çalıģmalar son derece önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Ayrıca daha birçok araģtırmaya çalıģmamız içerinde yer verilmiģtir. Gerek ismini verdiğimiz ve gerekse atıfta bulunduğumuz araģtırma ve incelemelerin tamamının künyeleri ilgili dipnotlarda ve kaynakçada belirtilmiģtir. XX

25 GĠRĠġ Osmanlı Devleti nin genel eğitim sistemi, 1730 yılında açılan Hendesehane ye kadar üç temel kurum üzerinde ĢekillenmiĢti. Bunlardan ilki ülke geneline yayılmıģ olan sıbyan mektepleri, ikincisi devletin özellikle ilk dönemlerinde önemli iģleve sahip olan medreseler ve üçüncüsü, saray iģlerini görmek üzere nitelikli elemanların yetiģtirildiği saray mektebi, baģka bir ifadeyle Enderun idi. Gayrimüslim unsurlar ise kendilerine tanınmıģ olan din, dil ve kültür hürriyeti çerçevesinde toplumlarını eğitme özgürlüğüne sahiptiler. Bununla beraber devletin üstlenmiģ olduğu bir eğitim politikası bulunmamaktaydı. Söz konusu kurumlardan sıbyan mektepleri, cami müģtemilatlarında resmi bir program veya yönetmeliğe bağlı olmaksızın daha ziyade temel dinî eğitimden oluģan ilköğretim hizmetini görmekteydiler. Burayı bitirenlerin devam edebileceği yegâne eğitim kurumu ise medreselerdi. Ancak ilk zamanlar kaliteli eğitimin verildiği, hukuk, din adamı ve eğitimcilerin yetiģtirildiği medreseler, devletin diğer organlarıyla paralel olarak zamanla çözülmeye baģladılar. Dünyanın bilimsel dönüģümünü takip edemediler. Dolayısıyla modernleģme sürecinde daha ziyade problem üreten kurumlara dönüģtüler. II. Murat döneminde kurulan ve öğrenci kaynağını belirli Ģartları sağlayan Hıristiyan çocuklar arasından devģirilen acemi oğlanların oluģturduğu Enderun ise ilk etapta, devletin gücünü korumak için yetenekli kapıkullarının yetiģtirilmesini sağlamaktaydı. Fatih döneminde saray, ordu ve hükümet iģlerinde çalıģacak idarî ve mülkî kadroları yetiģtiren bir eğitim kurumuna dönüģtü. Memleketin önemli müderris ve sanat üstatlarından oluģan bir hoca kadrosuna sahip olan mektep ilim, sanat, kültür ve beceriye yönelik eğitimi

26 sayesinde önemli Ģahsiyetlerin yetiģmesini sağladı. XIX. yüzyıl ortalarına kadar özgünlüğünü yitirerek iģlevini devam ettirdi. Meslekî eğitim ise var olan sistemin dahi dıģında görülmekteydi. Dolayısıyla klasik dönemin aynı zamanda evrensel nitelikteki meslekî eğitim sistemi, usta-çırak geleneği idi. Gerek devlete memur olarak hizmet etmek üzere kalemlere ve gerekse bir sanat erbabının yanında meslek öğrenmeye yönlendirilen çocuklar, dinî-ahlakî öğreti ile desteklenen uzun bir süreç içerisinde hace ve ustalarının gözetiminde yetiģmekteydiler. Devlet memuriyetinde hizmet içi olduğu kadar aile içi eğitim de önemliydi. Nitekim memur bir babanın oğlunu, kendi yetiģtirmesi devleti önemli bir yükten kurtarmaktaydı. Bu yüzden memur çocukları devlet hizmetinde tercih sebebiydiler. BaĢka bir ifadeyle memuriyette sağlam kefil Ģartı yani referans esastı. Meslekî-teknik eğitim ise yine çıraklık sistemiyle loncaların sorumluluğunda organize edilmekteydi. Küçük yaģta ustanın yanına verilen çocuklar, 20 yıla kadar uzayan bir eğitim döneminden geçmekteydiler. Bu eğitim tamamlanınca yaklaģık 3 yıl süren kalfalık dönemi baģlardı. Lonca geleneğinin öngördüğü kurallara göre bir meslek dalında ihtiyaç olduğu takdirde de nihayet hiyerarģinin en üst noktası olan ustalığa eriģilirdi. Sivil genel ve meslekî eğitim ana hatlarıyla bu mecrada seyrederken XVIII. yüzyılın ikinci yarısında devlet, içinde bulunduğu olumsuz siyasi ve askerî koģulları iyileģtirmek üzere, rakibi olan fakat giderek geliģen Batı ya kültürel manada daha fazla yönelmeye gereksinim duydu. Bunun eğitim açısından sağladığı en önemli 2

27 kazanım ise askerî-teknik okullar oldu yılında Deniz, ardından 1795 yılında Kara Mühendishaneleri açıldı. Böylece eğitimde ilk modernleģme süreci de baģladı. Birer harp akademisi hüviyetine sahip olan bu okulları, II. Mahmut döneminde açılan ve yine askerî ihtiyaçları karģılamaya yönelik Tıbbiye ve Harbiye mektepleri izledi. Bununla beraber bir yandan orduyu modernize etmek ve açılan askerî okullara çağdaģ eğitim programları kazandırmak düģüncesiyle Avrupa dan uzman ve eğitimciler getirtilirken, diğer yandan buraya öğrenciler gönderilmeye baģlandı. Bu geliģmeler her ne kadar askerî ihtiyaçların giderilmesi temelinde ortaya çıksa da aslında dolaylı olarak sivil meslekî eğitimin alt yapısını da hazırlamaktaydılar. Söz gelimi özellikle Harbiye Mektebi, sadece subay yetiģtirmekle kalmayıp Tanzimat dönemi sivil mekteplerinin mühendislik, matematik ve fen alanlarında modern manada yetiģmiģ eğitimci kaynağı da oldu. Öte yandan XVIII. yüzyılın ikinci yarısında Ġngiltere de ortaya çıkan ve hızla Avrupa ya yayılan sanayileģme hareketi, çok geçmeden etkisini Osmanlı topraklarında da gösterdi. Ucuz ve kaliteli fabrika mamulü ithal mallar hızla Osmanlı pazarını ele geçirmeye baģladı. Devlet ise Avrupa dan geri kalmama düģüncesiyle XIX. yüzyılın ilk yarısında endüstriyel atılımlar gerçekleģtirmek üzere harekete geçti. Bunun ilk yansıması yine tabiatıyla ordu ihtiyaçları doğrultusunda kendini gösterdi. ÇağdaĢ fabrikalar ilk etapta askerî gereksinimleri karģılamak üzere tesis edilmeye baģlandı. Özellikle 1840 lı yıllarda Ġstanbul da bir sanayi bölgesi oluģtu. Ancak tesis edilen fabrikaların her türlü teknik ekipmanı yüksek maliyetlerle ithal edilmekteydi. Doğal olarak bunun içerisinde insan gücü de bulunmaktaydı. 3

28 SanayileĢme, toplumun ilk defa tanıģtığı mekanik alanlarda nitelikli teknik personel ihtiyacını beraberinde getirmiģti. Ġdâreciler bu sorunu kısa vadede pratik yöntemlerle çözme yoluna gittiler. Avrupa dan getirtilen teknik elemanların yanına yerli ustalar verilmek suretiyle iģin öğrenilmesine çaba sarf edildi. Ancak çıkarları gereği son derece ketum olan yabancılar, bilgilerini paylaģmama noktasında kararlılık sergilemekteydiler. Neticede dönüģümün sağlanması yolunda sarf edilen gayretler meslekî-teknik eğitimi zorunlu kıldı. Medeniyet-i hâzıranın sanayi sayesinde vücuda geldiği yolunda artan kanaatler ve sanayinin ilerlemesinin eğitim ile ittifakına bağlı olduğu, teknolojinin görenekle geliģim kaydedemeyeceği görüģünün kabul görmesi, meslekî-teknik eğitime verilen önemi zamanla daha da arttırdı. Meslekî eğitimin bir diğer geliģme sahası ise sanayileģmeyle de bağlantılı olan doğal kaynakların etkili kullanımına duyulan ihtiyaç sayesinde ortaya çıktı. Ekonomik çıkarları ön planda tutmaya azami gayret gösteren devlet, Avrupa ile irtibatı canlı tuttukça bu konuda da eksikliklerini tespit etmekteydi. Nitekim modernleģme sürecinde geniģ tarım alanlarının onda birini kullanarak bereketli mahsullere kanaat getirmenin çağdaģ dünya ile bağdaģmadığı anlaģılmıģtı. Üstelik ürünlerin kalitesinin, ülkede tesis edilmesi planlanan fabrikaların tarım endüstrisine dayalı hammadde ihtiyacını da karģılamaktan uzak olduğu görülmüģü. Devlet ihtiyacını karģılayanlar haricinde verimli ormanların ısınma, gelir elde etme, tarla ve otlakları geniģletme ve hatta keyfi olarak çıkarılan yangınlarla ahali tarafından bilinçsizce yok edilmemesinin gereği anlaģılmıģtı. Madenlerden bilimsel metotlarla daha fazla gelir elde edilebileceğinin, birçok yeni madenin keģfedilerek usûlüne uygun iģletilmesinin gelirleri arttıracağının farkına varılmıģtı. Nihayet Osmanlı 4