SÜT SEKTÖRÜNDEKİ HIZLI DEĞİ İM VE KOOPERATİFLERİN RÖLÜ. Prof. Dr. Selahattin KUMLU. Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Antalya

Transkript

1 SÜT SEKTÖRÜNDEKİ HIZLI DEĞİ İM VE KOOPERATİFLERİN RÖLÜ Prof. Dr. Selahattin KUMLU Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Antalya

2 Bildiri Akışı Amaç Neden Hayvancılık? Dünyada, AB nde ve Türkiye de süt üretimi Türkiye de süt sığırı yetiştiriciliğinde durum AB ile karşılaştırma Geleceğe yönelik projeksiyonlar ve bunların gerçekleşme şansları Süt kalitesine yönelik AB ve Türkiye de uygulanan standartlar Kooperatiflerin rolü Sonuç ve öneriler 2

3 Amaç Bu sunumun amacı; Dünyada, Avrupa Birliği nde ve Türkiye de süt sektörünün ve süt sığırı yetiştiriciliğinin geçirmekte olduğu hızlı değişim ve dönüşümü tartışmaya açmak ve kooperatifleşme gereğine işaret etmektir. Bir sonraki sunumda ise, farklı yetiştirici örgütlerinin yararları, başarışansları ve yetiştiricilerle süt sektörüne katkıları üzerinde durulacaktır. 3

4 Neden hayvancılık? Hiçbir ülke hayvancılığı desteklemekten vazgeçmez. Çünkü hayvancılık; a. İnsanların sağlıklı beslenmesi için gerekli hayvansal gıdaların üretimi için şarttır. b. Nitelikli ve niteliksiz işgücü istihdamına olanak sağlar. c. Köyden kente göçü yavaşlatıp dengeli büyümeye yardımcı olur. d. Tarım arazilerinden en iyi yararlanma olanaklarını sunar. e. Yerleşim yerlerine uzak mera ve yaylaların insansızlaşmasını önler ve doğal kaynaklardan yararlanmaya imkan verir. f. Gıda ve deri sektörüne hammadde sağlar. g. Tarım makineleri ve karma yem gibi sanayi ürünlerine pazar yaratır. 4

5 Neden hayvancılık? Hiçbir akıllı yetiştirici, zorunlu kalmadıkça hayvancılığı terk etmez. Çünkü hayvancılık; a. Yıl boyunca sıcak para akışı demektir. b. Aile veya işletme işgücünün yıl boyu istihdamına olanak sağlar. c. Tarım arazilerinden en iyi yararlanma olanaklarını sunar. d. İşletmenin kâr seviyesini yükseltir. 5

6 Dünya süt üretimi döneminde dünya süt üretimi %59 artmıştır. Bu dönemde artış düzenli olarak gerçekleşmiştir. Süt üretiminde en yüksek pay sığırındır ama, sığırın payı %92 den %84 e gerilemiştir. Mandanın payı %5 ten %12 ye yükselmiştir. 650 Süt (milyon ton) Süt (milyon ton) e göre artış (%) Sığırın payı (%)

7 AB de süt üretimi döneminde 15 üyeli Avrupa Birliği (AB) süt üretimi %24 artmıştır. En yüksek artış arasında gerçekleşmiş, daha sonra kota konulduğu için azalma eğilimine girmiştir. Süt üretiminin tamamına yakını inek sütüdür Süt (milyon ton) AB (15) Süt (milyon ton) yılına göre artış (%) Sığırın payı %

8 Türkiye de süt üretimi döneminde Türkiye de süt üretimi %46 artmıştır. En yüksek artış arasında gerçekleşmiş, aynı seviyede kaldıktan sonra 2004 te yeniden yükselmiştir. Đnek sütünün payı sürekli artmış ve %90 a ulaşmıştır. 11,0 10,0 9,0 8,0 7,0 6,0 Süt (milyon ton) Türkiye Süt (milyon ton) 7,3 9,6 9,6 9,8 10, yılına göre artış (%) Sığırın payı %

9 İnek sütü üretimi Üretilen her 10 kg sütte inek sütünün payı: Dünyada 8,5 kg AB de 9,7 kg Türkiye de 9,0 kg Son 30 yıl içinde inek sütü üretiminde artış: Dünyada... %46 AB de.. %12 Türkiye de... %68 Bu nedenle, izleyen kısımlarda sığır yetiştiriciliği üzerine odaklanılacaktır. 9

10 Türkiye de süt üretimi yeterli mi? yıllarında Türkiye de kişi başına hayvansal protein üretimi; a) Azalarak dünya ortalamasının altına düşmüştür. b) AB ortalamasının 1/3 ü kadardır. AB nde kişi başına süt üretimi 300 kg dolayındayken Türkiye de 150 kg kadardır yıllarında Türkiye de kişi başına a) toplam süt üretimi %30; b) Đnek sütü üretimi %22 azalmıştır. g/gün Türkiye Dünya AB (15) Türkiye'de kişi başına süt üretimi kg/yıl 250 İnek sütü (kg) Toplam süt (kg) Yıllar 10

11 Süt üretimi arttırılmalı! Türkiye, kişi başına süt tüketimi ve hayvansal protein tüketimi bakımından AB nin, hatta dünya ortalamasının altındadır. Son yıllarda iyileşme yerine, tam tersine, kötüleşme yaşanmaktadır. En azından bu nedenle, yani AB standartlarını yakalayabilmek için, süt üretiminin arttırılmasışarttır. Süt üretimini arttırmanın olanaklarını tartışabilmek için önce mevcut durum irdelenecek ve yakın geleceğe yönelik tahminlere değinilecektir. 11

12 Türkiye de Sığır sayısında değişme Sığır sayısı 1980 li yıllardan beri sürekli azalmaktadır. Son 20 yılda her 5 sığırdan birisi yok olmuştur Sığır % Kültür ırkı Melez Yerli 1990 da her 10 ineğin 1 i, 2004 te her 5 ineğin 1 i kültür ırkıdır. Son 15 yıl içinde yerlilerde azalma %50 ye yakındır. 12

13 Türkiye de Bölgelere Göre İşletmelerin olanakları En çok ve en küçük arazili işletme Karadeniz de Ortalama en büyük arazi Ortagüney de En az işletme ve işletme başına en çok sığır Kuzeydoğu da BÖLGE KARADENĐZ EGE ORTAKUZEY GÜNEYDOĞU AKDENĐZ ORTADOĞU ORTA GÜNEY Đşletme sayısı BÖLGE ORTA GÜNEY ORTAKUZEY GÜNEYDOĞU KUZEYDOĞU MARMARA ORTADOĞU AKDENĐZ Arazi, da 103,9 92,9 92,8 79,3 64,5 61,5 50,2 BÖLGE KUZEYDOĞU ORTAKUZEY ORTADOĞU MARMARA EGE KARADENĐZ GÜNEYDOĞU Sığır/işletme 8,9 6,0 5,8 5,7 5,2 4,9 4,2 MARMARA EGE 42,4 ORTA GÜNEY 4,0 KUZEYDOĞU KARADENĐZ 34,5 AKDENĐZ 3,3 TÜRKĐYE TÜRKĐYE 64,3 TÜRKĐYE 5,2 13

14 Türkiye de Bölgelere Göre İnek varlığı ve sürü yapısı En çok kültür ırkı inek ve toplam inek Ege de İşletme başına inek sayısı çok az, işletmeler çok küçük BÖLGE Kültür Irkı Melez Yerli Toplam Bölge payı Đnek/işl. EGE ,1 2,1 KARADENĐZ ,9 1,9 ORTAKUZEY ,1 2,4 KUZEYDOĞU ,3 3,3 ORTADOĞU ,3 2,2 GÜNEYDOĞU ,4 1,5 MARMARA ,7 2,3 ORTA GÜNEY ,4 1,5 AKDENĐZ ,6 1,3 TÜRKĐYE ,0 2,0 14

15 Türkiye de Bölgelere Göre Süt üretimi ve ortalama süt verimi En çok süt üretimi Ege de En yüksek süt verimi Marmara da Yerli ineklerin süt üretimindeki payı 1/9 kadar Kültür Irkı Melez Yerli Toplam Ort.süt MARMARA EGE KARADENĐZ ORTADOĞU ORTA GÜNEY KUZEYDOĞU AKDENĐZ ORTAKUZEY GÜNEYDOĞU TÜRKĐYE

16 Türkiye de Süt üretimi açısından genel durum İşletmeler küçük, inek sayısı az Kaliteli yem bitkileri üretimi artmış olmakla birlikte yetersiz Karma yem üretimi yeterli ama fiyatı çok yüksek; üreticiler genellikle 1 kg süt satıp ancak 1 kg karma yem alabiliyorlar. Üretici güçsüz ve sermaye biriktiremiyor. Girişimci gelenek zayıf; genellikle devletten yoğun destek bekleniyor. Köyden kente genç nüfus göçü girişimciliği daha da azaltıyor. Son yıllarda büyük sermaye sahiplerinin sığırcılığa yatırımı hakkında değerlendirme yapmak için erken. Kamu destekleri istikrarsız. Özel sektör kısa vadeli çıkarlarını gözetiyor. Hayvan sağlığı konusunda büyük sorunlar var. 16

17 AB ile karşılaştırma Arazileri büyük: AB ülkelerinde ortalama işletmeler bizdekinin 4 katı araziye sahip Tarım nüfusunun payı: AB de yalnızca %5; Türkiye de %28 Süt üretimi yüksek: Kişi başına süt üretimi 2 kat fazla İşletmeleri büyük:işletme başına inek sayısı 15 kat fazla (30 baş/2baş) Süt verimi yüksek:inek başına süt verimi 2,5 kat fazla İşlenen sütün payı yüksek: Üretilen sütün %94 ü sanayide işleniyor, bizde %20 Yapay tohumlama oranı yüksek: AB de %90, bizde %25 Süt/yem dengesi uygun: AB li üretici 1 kg süt satarak 1,5 kg karma yem alırken bizde 1 kg alabiliyor. Sanayici/üretici süt fiyatı dengeli: AB nde fabrika sütü (sterilize süt) üretici sütünün 1,5-2 katı fiyatla satarken bizde 3,5-4 katına satıyor. Üretici örgütleri güçlü: Süt işleme tesislerinin yarıdan çoğu üretici örgütlerinin, bizde yok sayılacak düzeyde. 17

18 Projeksiyonlar göstermektedir ki, 2023 yılında süt talebi bugünkünün yaklaşık 1,5 katı olacaktır. Süt talebini yurt içinden karşılayabilmek için; Toplam inek varlığının %20 artması; Yerli ineklerin payının %20 ye gerilemesi ve kültür ırkı ile melez inek payının artması; Ortalama süt veriminin 1,5 kat kadar yükseltilmesi gerekmektedir. Yukarıda belirtilen koşular yerine getirildiğinde inek sütü üretimi 14 milyon tona, kişi başına inek sütü üretimi ise yalnızca 170 kg a ulaşacaktır. Kişi başına toplam süt üretiminin 200 kg a ulaşması için keçi, koyun ve manda sütünün de arttırılması gerekmektedir. 18

19 Projeksiyonlar gerçekleşebilir mi? Toplam inek varlığının %20 artması demek; Đnek sayısının yaklaşık bin baş artması demektir. Đşletme başına ortalama inek sayısı 2 olarak kalacaksa, yaklaşık 600 bin yeni işletmenin kurulması gerekir başlı yeni işletmeler kurulacaksa, işletme kurmak gerekecektir. Mevcut işletmelerin inek sayısı arttırılacaksa. Yukarıdaki senaryoların tümü için; Đstikrarlı politika, Kârlı yetiştiriciliği mümkün kılacak istikrarlı ve dengeli fiyatlar Nitelikli ve yeterli işgücü Güvenli pazarlama Kaliteli ve yeterli kaba yem üretimi.. 19

20 Projeksiyonlar gerçekleşebilir mi? Süt veriminin 1,5 artması demek; Yerli inek yerine yüksek verimli kültür ırkı inek ve melez ineklerin yetiştirilmesi demektir. Đneklerin daha iyi barınaklarda barındırılması, konfor seviyelerinin yükseltilmesi demektir. Verim seviyelerine göre bilinçli ve dengeli beslenmeleri demektir. Kaliteli kaba yem üretimi ve kullanımı demektir. Döl kontrolünden geçmiş kaliteli boğa tohumu kullanmak, yapay tohumlamayı yaygınlaştırmak demektir. Soy kütüğü ve verim kayıtları tutmak ve bunlardan yararlanmak demektir. Veteriner hizmetlerinin aksatılmadan alınması demektir. Makineli ve tekniğine uygun sağım demektir. Her şeyden önemlisi; kaliteli işçilik demektir. 20

21 Sütün kalitesi Son yıllardaki gelişmeler, yalnızca süt üretiminin değil, üretilen sütün kalitesinin de yükseltilmesini zorunlu kılmaktadır. Kaliteli süt üretimine ilişkin AB ve Türkiye standartları sürekli yükseltilmekte, bu standartlara uygun üretim yapmayan işletmelerin varlığı ve geleceği tehlikeye girmektedir. Avrupa Birliği nde süt üretimi 852/2004 ve 853/2004 numaralı yönetmeliklere uygun yapılmak zorundadır. Türkiye de 2006/38 numaralı Gıda Kodeksi- Çiğ Süt ve Isıl İşlem Görmüşİçme Sütleri Tebliği ne göre süt üretimi yapılmalıdır. 21

22 AB ve Türkiye standartlarına göre Hangi ineğin sütü sağılabilir? Bir ineğin sağılması ve sütünün insan tüketimine sunulması için aşağıdaki koşulları yerine getirmesi şart: İnsanlara bulaşabilecek herhangi bir hastalık belirtisi göstermemeli Genel bir hastalık, özellikle de irinimsi genital akıntısı,ishal, ateş veya meme iltihabı belirtisi görülmemeli Yasaklı maddeler verilmemiş olmalı Antibiyotik verilmişse, yasal bekleme süresine uyulmalı Meme yaraları bulunmamalı Brusella ve tüberkülozdan ari olmalı 22

23 AB ve Türkiye standartlarına göre Hangi işletmeler süt üretebilir? Hijyenik ve temiz ahırı olanlar Sütü hijyenik koşullarda sağıp, depolayıp soğutabilenler Taşınabilir sağım düzeneği kullanılıyorsa makineyi koyabileceği temiz ahır zemini olanlar İneklerin serbest barındırılması halinde ayrı bir sağım yeri (bölümü) olanlar Karantina yeri olanlar Böcek ve farelere karşı önlem alanlar Süt sığırı yetiştirip süt üretme yetkisine sahip olurlar. 23

24 AB ve Türkiye standartlarına göre Hangi işletmeler süt üretebilir? 24

25 AB ve Türkiye standartlarına göre Nerede sağım yapılabilir? Sağımın yapıldığı, sütün soğutulup depolandığı yerler; a) Kolay temizlenebilir ve dezenfekte edilebilir zemin ve duvarlara sahip olmalı b) Sıvı atıkları kolay akıtabilecek zemini olmalı c) Uygun havalandırma ve aydınlatma koşulları bulunmalı d) Tuvalet ve gübrelikten uzak olmalı e) Kolayca yıkanabilmeli ve temizlenip dezenfekte edilebilmeli 25

26 AB ve Türkiye standartlarına göre Çalışanların sağlığı ve temizliği Temiz giyinmeli Temiz olmalı Sağım yerinde el yıkama düzeneği olmalı Süt işleme faaliyeti yapanların sağlık raporu ve bu raporu 3 aylık aralıklarla yenilemeleri şarttır. Bulaşıcı hastalık taşıyıcıları sağım ve süt işleme ile ilgili işlemlerde çalışamazlar. 26

27 AB ve Türkiye Standartlarına göre Nitelikli süt nedir? 1. Temiz olacak 2. Normal yapısından farklı olmayacak %88 kuru madde, %3,5 yağ, %3,0 protein, vb. 3. Somatik hücre sayısı adet/ml değerini aşmayacak Somatik hücre sayısı ayda en az bir kez saptanır ve 3 ayın geometrik ortalaması kullanılır. 4. Bakteri sayısı adet/ml değerini aşmayacak Bakteri sayısı ayda en az 2 kez saptanır ve 2 aylık değerlerin geometrik ortalaması kullanılır. 5. Kalıntı maddeler içermeyecek 6. Donma noktası -0,515 C değerinin altında kalacak. Optimal donma sıcaklığı -0,524 C ile -0,525 C arası 27

28 Kooperatiflerin rolü 1. Kaliteli süt üretiminin bir gereği olarak ayda en az 2 kez ahır sütünden örnek alınıp bakteri sayımı için; ölü hücre sayımı yaptırmak ve sütteki yağ ile protein oranını saptamak için ayda en az 1 kez örnek alıp laboratuvara göndermek zorunludur. 2. Kaliteli süt üretip satabilmek için; a) Sağlıklı ineklere, b) Modern sağım ünitelerine, c) Süt soğutma tanklarına, d) Yeni teknolojilerden yararlanmayı mümkün kılacak sürü büyüklüğü ve kalitesine, e) Nitelikli işgücüne ihtiyaç vardır. 28

29 Kooperatifleri rolü 3. AB ve Türkiye standartlarında süt üretmek küçük, hatta orta ölçekli işletmelerin tek başlarına başarabileceği bir iş değildir. 4. Standartlara uygun süt üretirken kârlı kalabilen işletmeler yaşamlarını sürdürecek, diğerleri zamanla sektörü terk etmek zorunda kalacaklardır. 5. Küçük ve orta ölçekli işletmelerin rekabet edebilmeleri ve yaşamlarını sürdürebilmeleri için güç birliğini sağlayacak örgütler kurmaları ve aktif katkıda bulunmalarışarttır. 6. Küçük ölçekli işletmelere en uygun örgüt tipi kooperatiflerdir. 29

30 Sonuç ve öneriler 1. Türkiye de süt üretimi, süt verimi ve kalitesi hızla arttırılmak zorundadır. 2. Bunun için daha modern, daha büyük, daha yönetilen işletmelere ve daha bilinçli işgücüne ihtiyaç vardır. 3. Küçük işletmelerin kaliteli süt üretme ve süt verimini yükseltme şansları zayıftır. AB nde bile her yıl işletmelerin %5-7 si kapanmaktadır ve bunların büyük kısmı küçük işletmelerdir. 4. Türkiye için süper büyük sayılabilecek 500 baş inek ve üstü kapasiteli işletmelerin en büyük sorunu nitelikli ve güvenilir işgücü konusundadır. 5. Türkiye gibi işsizliğin yoğun ve köyden kente göçün fazla olduğu bir ülkede en az baş arasında değişen aile işletmeleri idealdir. 30

31 Sonuç ve öneriler 6. Mevcut küçük işletmelerin kaliteli süt üretip yaşamlarını sürdürebilmeleri için kooperatifleşmeleri şarttır. 7. Orta ve büyük ölçekli işletmeler de rekabet etme ve hayatta kalma güçlerini arttırmak için örgütlenmek zorundadırlar. 8. Halkın talep ettiği miktar ve kalitede sütün üretilmesini sağlamak için kamu desteklerinin istikrarlı ve doğru bir biçimde uygulanması şarttır. 9. Yetiştiricilerin örgütlenme ihtiyacı gelecekte var olma veya yok olmalarıyla yakın ilişkilidir. Amaca yönelik güçlü örgütler kuran ve yöneten yetiştiriciler gelecekte daha mutlu, daha güçlü, daha rahat olabileceklerdir. 31

32 Sonuç ve öneriler Avrupa Birliği ne uyum sürecindeki Türkiye de hiçbir şey eskisi gibi olmayacak, üretim ve pazarlama koşulları değişecek, hayatta kalmak isteyen üreticilerin güç birliği yapmaları daha da zorunlu hale gelecektir. BA ARILAR DİLEKLERİMLE 32

33 Kaynaklar 1. Akman, N. Ve ark. 2006: Cumhuriyetimizin 100. Yılında Türkiye nin Hayvansal Üretimi. Türkiye Damızlık Sığır Yetiştiricileri Merkez Birliği Yayınları. Yayın No: 4, Ankara 2. Anonim, Dokuzuncu Kalkınma Planı ( ) Hayvancılık ÖĐK Raporu. DPT, Ankara 3. Anonim, Türk Gıda Kodeksi-Çiğ Süt ve Isıl Đşlem GörmüşĐçme Sütleri Tebliği. 4. Anonim, Sağım ve hijyen. DeLaval (Türkiye) 5. Anonim, Melktechnologie. /Milking_Technology. 6. Kumlu, S., Damızlık ve Kasaplık Sığır Yetiştirme 7. Schindler, K., Durchführung des gemeinschaflichen und nationalen Lebensmittelhygienerechts auf dem Gebiet der Milcherzeugung 8. Worstorff, H., Gefrierpunkt der Milch 9. Worstorff, H., Probleme und Trends: Melktechnik 33