Bağımsızlığının 20. Yılında Türkmenistan

Transkript

1 Bağımsızlığının 20. Yılında Türkmenistan Dr. Bayram SELAM* Türkmenistan Cumhuriyeti 27 Ekim 1991 de bağımsızlığını kazanmıştır. 18 Mayıs 1992 de parlamento tarafından oy birliği ile kabul edilen Türkmenistan Cumhuriyeti Anayasası 21 Haziran 1992 de halkoyuyla onaylanmıştır. Türkmenistan km 2 yüzölçümüne ve yaklaşık 6 milyon nüfusa sahiptir. İran, Afganistan, Özbekistan, Kazakistan ve Hazar Denizi ile çevrelenen Türkmenistan ın başkenti Aşkabat tır. Üniter bir devlet yapısına sahip Türkmenistan, idari bakımdan beş vilayete bölünmüştür. Anayasaya göre kuvvetler ayrılığı ilkesini kabul etmekle beraber ülkede güçlü bir devlet başkanlığı makamı mevcuttur. 12 Aralık 1995 de BM Genel Kurulunda Türkmenistan ın Daimi Tarafsızlığı kabul edilmiştir. BM bu kararında, Türkmenistan ın ilan ettiği daimi tarafsızlık statüsünü kabul ettiğini ve desteklediğini; BM teşkilatının üye devletlerini Türkmenistan ın bu statüsüne saygı göstermeye ve desteklemeye ayrıca bağımsızlığına ve toprak bütünlüğüne saygı göstermeye çağırdığını belirtmiştir. BM nin bu kararı 27 Aralık 1995 de Türkmenistan Meclisi nde de onaylanmıştır. Türkmenistan ın mevcut siyasi durumu ve yapısı tüm devletler tarafından da kabul görmektedir. Tarafsızlık statüsü, akılcı ve verimli politikalarla Türkmenistan a çok uluslu ve çok kültürlü Avrasya da dostluk, işbirliği ve sevgi temelli yaşama kültürünün kurulması gibi büyük bir vizyonu yüklenme fırsatı da vermektedir. Türkmenistan Devlet Başkanı nın ve yönetiminin sürdürdüğü daimi tarafsızlık tutumu, bölgede ve bölge dışındaki ikili ve çok yönlü ilişkilerin geliştirilmesine imkân sağlamaktadır. Türkmenistan ın bu anlayışına dayalı olarak gerçekleştirdiği işbirliği, siyasi önkoşullara veya cari konjonktüre bağlı bulunmamakta ve kabul edilmiş uluslararası hukuka ve bu hukukun temel normlarına dayanmaktadır. Türkmenistan işbirliğine dayalı ilişkilerin geliştirilmesini sağlamak amacıyla son bir yıl içinde 43 uluslararası anlaşma imzalamıştır. Türkmenistan ın bağımsızlığını ilk tanıyan ülke Türkiye Cumhuriyeti olmuştur. Türkiye nin 16 Aralık 1991 de Türkmenistan ın bağımsızlığını tanıması ve 29 Şubat 1992 de diplomatik ilişkilerin tesisi ile birlikte, devletlerarası ilişkilerin temeli atılmıştır. Türkiye ve Türkmenistan ın paylaştığı coğrafya, Avrasya nın kalbinde yer almaktadır. Bu bölge, tarih boyunca kültürlerin, medeniyetlerinin ve ticaret yollarının kesiştiği bir noktadır. Küreselleşmenin devletlerarasındaki fiziki sınırları anlamsız hale getirdiği günümü- * Orta Asya Araştırmaları Uzmanı Kasım 11 Sayı: YÜZYIL [33]

2 Dr. Bayram Selam zün çağdaş dünyasında ortaya çıkan yeni dinamikler, bu coğrafyanın değerini azaltmamış, aksine daha çok arttırmıştır. Türkmenistan ve Türkiye nin ortak tarihleri ve birikimleri, bugün artık bölgesel barış ve istikrarın sağlanması açısından daha da önemli bir hale gelmiştir. Bu bölgede yer alan zengin hidrokarbon kaynakları ise küresel enerji güvenliği bakımından giderek artan bir önem taşımaya başlamıştır. Türkmenistan ın bağımsızlığını kazandığı tarihten günümüze hızlı bir yenilenme sürecinden geçtiği ve Sovyetler Birliği yönetiminde kaybettiği zamanı süratle telafi ettiği, Türkmenistan ın Modernleşme Ülküsü nün, Türkiye nin Muasır Medeniyetler Seviyesine Yükselme hedefiyle aynı olduğu ve bu durumun iki ülkenin işbirliğinin daha da güçlenmesinde ve ortak projeyi uygulamaya koymalarında önemli bir unsur olduğu değerlendirilmektedir. Enerji alanındaki ikili ve çok taraflı işbirliği, Türkmenistan ile Türkiye ilişkilerinin diğer önemli bir boyutunu oluşturmaktadır. Türkmenistan ın hidrokarbon rezervleri, Türkiye dâhil Avrupa da enerji arz güvenliğinin sağlanmasında çok ciddi bir fırsat sunmaktadır. Türkiye enerji alanında Türkmenistan ile stratejik bir yaklaşım geliştirerek tüm bölge ülkelerinin de katkısıyla Nabucco gibi önemli projeleri hayata geçirmeyi öngörmektedir. Türkmenistan Devlet Başkanı Gurbangulı Berdimuhamedov da Türkiye ile ilgili yaptığı açıklamalarda, gerçekleştirdikleri görüşmelerde, Türk ve Türkmen kardeşlik ve dostluğunun daha da gelişmesine hizmet edecek, özellikle çeşitli alanlarda verimli işbirliğinin gerçekleştirilmesini benimsedik. Türkiye, ana ve stratejik öneme sahip ticari ve ekonomik partnerlerimiz arasında yer almaktadır. Türkiye Türkmenistan ın stratejik öneme sahip ticari ve ekonomik partneridir. vurgusunu yapmaktadır. [34] 21. YÜZYIL Kasım 11 Sayı: 35

3 Bağımsızlığının 20. Yılında Türkmenistan Berdimuhamedov, 21 Aralık 2006 da vefat eden Türkmenbaşı nın yerine 26 Aralık 2006 da Türkmenistan ın olağanüstü XVIII. Halk Maslahat ı toplantısında Türkmenistan ın Cumhurbaşkanlığına aday gösterilen altı adaydan biridir ve 11 Şubat 2007 de beş yıllığına Devlet Başkanı olarak seçilmiştir Bu gelişme demokrasinin gelişmesi açısından atılmış önemli adımlardan biri olmuştur. Berdimuhamedov döneminde belli sorunların gerçek ve sağlıklı çözümleri tespit edilmeye çalışılmış ve uygulamaya konmuştur. Bu bağlamda kreşlere ilkokullara, liselere özel bir önem verilmiş ve kısa bir süre içinde çok sayıda anaokulu ve okul inşa ettirilmiş, okullarda üniversitelerde eğitim sektöründe yeni ve çağdaş yöntemler hayata geçirilmiş, teknolojik gelişmeleri izleyebilecek bilgi çağının altyapısı hazırlanmıştır. Devlet Başkanı Berdimuhamedov un temel amaçlarından biri Türkmen eğitim ve biliminde gelişmiş teknoloji kullanmak ve Avrupa standartlarına ulaşmaktır. Gurbangulı Berdimuhamedov, daha önce 9 yıl olan eğitim süresini 10 yıla çıkararak Türkmen öğrencilerin yurtdışındaki üniversitelere girişlerini kolaylaştırmıştır. Demokratik bir sisteme geçmeye çalışan Türkmen devleti için bu Batı demokrasilerinde eğitim almış, çalışmış demokrasi ve hukukun üstünlüğüne inanan yeni nesil anlamına gelmektedir. Bu dönemde daha önce 2 yıllık olan üniversite eğitimi 4-5 yıla çıkarılarak uluslararası Daimi tarafsızlık statüsü, Türkmenistan ın demokrasiye ve pazar ekonomisine geçiş sürecinde toplumun yenilenmesini ve standartların yükseltilmesini kolaylaştırmaktadır. standartlara yükseltmiştir. Cumhurbaşkanının özellikle ülkede internet kullanımının yaygınlaştırılması için gösterdiği çaba da takdir edilmektedir. İnterneti sadece devlet yetkilileri, gazeteciler ve özel izinle bazı kurumlar kullanabiliyorken yeni dönemde yaygınlaştırılması çalışmaları arttırılmıştır. Hedef tüm eğitim kurumlarında internet erişiminin sağlanması ve yeni Türkmen nesli çağa uygun bilgi ve donanım ile yetiştirmektir. Gurbangulı Berdimuhamedov un gerçekleştirdiği projelere dünya toplumlarınca verilen büyük destek Türkmenistan da sürdürülen demokratik gelişmelerin bir göstergesi olarak değerlendirilmektedir. Berdimuhamedov un Demokrasi Türkmen halkının kanında var. sözleri, Yeniden Kalkınma Dönemi nin demokrasi anlayışını özetlemektedir. Berdimuhamedov konuşmalarında demokrasinin daha da gelişeceği çok partili siyasal düzene geçişin işaretini de vermiştir. Türkmenistan, İnsan Hakları Evrensel Beyannamesinde açıklanan demokratik hak ve özgürlüklerin sağlanması, temel ilkelerinin etkin bir şekilde uygulanması için siyasi, ekonomik, yasal ve diğer güvenceleri sağlamaktadır. Bu amaçla Türkmenistan başta BM olmak üzere, büyük ve yetkili uluslararası kuruluşlarla, Avrupa Birliği, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı ve diğer kurumlarla işbirliği içerisinde çalışmaktadır. Ekonomi Politikası Yeniden Kalkınma Dönemi nin öncelikli ekonomik hedefleri de özellikle dikkat çekmektedir. Bu hedefler arasında Türkmen petrol ve gaz kaynaklarının 2030 yılında, 2006 yılına göre üç kat arttırılması yer almaktadır. Türkmen doğalgaz ihracatının günümüzdeki ana hatları Kuzey Yönü Deryalık-Avrupa ve Karaboğaz-Avrupa boru hattı ile Kasım 11 Sayı: YÜZYIL [35]

4 Dr. Bayram Selam Özbekistan ve Kazakistan üzerinden Rusya, Güney yönü ise Körpece-Kurtkuyu boru hattı ile İran dır. Bunların yanında Türkmen Doğalgaz ihracatının geleceği ve ticaret yolları ise Türkmenistan-Afganistan-Pakistan-Hindistan, Türkmenistan-İran, Türkmenistan- Çin, Hazar Kıyısı Boru Hattı ve Hazar Bölgesi Boru hattı olarak belirlenmiştir. Türkmenistan Devlet Başkanı Berdimuhamedov, göreve başladıktan sonra Türkmenistan- Çin enerji transferi projesini uygulamaya koymuştur. Türkmenistan bugün Avrupa ile Asya yı birleştirecek Kuzey-Güney Transit Geçiş Yolu nu kurmaktadır. Yeni milli lider devlet başkanı, Açık kapı politikasının tutarlı bir şekilde uygulanmasının, Türkmen toplumunda reform ve değişikliklerin yapılması için elverişli dış politika ortamının oluşmasında temel faktör olduğunu ve ülkenin hızlı sosyo-ekonomik kalkınmasını sağlayan temel bir unsur olduğunu ifade etmektedir. Bu bağlamda, uluslararası iş ve finans çevrelerinin Türkmenistan da uzun vadeli yatırımlara artan ilgisi dikkat çekicidir. Türkmenistan ın güçlü ve gelişmiş devlet olabilmesi için nüfusunun hızla artması şarttır. Nitekim ülke nüfusunu artırmak için de doğan çocuk başına verilen aylık destek parası, düşük faizli evlilik ve ev kredisi gibi bazı önemli tedbirler alınmaktadır. Ayrıca gençler arasında büyük problem olan uyuşturucu kullanımı yok etmek için büyük çaba harcanmaktadır. Emekli maaşlarının ve öğrenci burslarının artırılması, elektrik, doğalgaz, su, telefon ve benzin fiyatlarının diğer ülkelere göre çok düşük tutulması gibi tedbirler de önemlidir. Türkmenistan da modern şehirler yükselmektedir. Şehir nüfusunun artması ve ülke nüfusunun çoğunluğunun şehirlerde oturur hale gelmesinin demokrasiye geçişte önemli rol oynayacağı düşünülmektedir. Şehir, üretim ve kültürün gelişmesi olarak algılanmakta ve demokratik sistemin vazgeçilmez ve önemli şartlardan biri olarak kabul edilmektedir. Türkmenistan Dış Politikası Türkmenistan ın demokrasiye ve pazar ekonomisine geçiş sürecinde toplumun yenilenmesini ve standartların yükseltilmesi bakımından daimi tarafsızlık statüsünün sürdürülmesi [36] 21. YÜZYIL Kasım 11 Sayı: 35

5 Bağımsızlığının 20. Yılında Türkmenistan ve tüm komşularıyla iyi geçinerek savaşlardan uzak durması önemlidir. Berdimuhamedov dönemi dış politika stratejisinin temel özelliği, mevcut evrensel eğilimlerin derinden ve kapsamlı şekilde analiz edilmesi ve Türkmenistan ın uluslararası sistemde uzun vadeli çıkarlarının daha da geliştirilmesi için yaratıcı bir yaklaşımın kullanılmasıdır. Türkmenistan coğrafik olarak iç Avrasya bölgesinde bulunmaktadır ve okyanuslara doğrudan çıkışı yoktur, bu durum ülke gelişimini zorlaştırmaktadır. Ticari, kültürel ve insani boyutuyla gelişmiş ve demokratik ülkelerden uzak mesafede bulunması bu ülkelerle etkileşimi azaltmaktadır. Ancak Türkmenistan Devlet Başkanı nın yeni dış politikası çerçevesinde Avrupa ya çıkış yolunda bulunan Azerbaycan ile iyi ilişkiler geliştirerek bölge ülkeleriyle yeni köprüler kurmaktadır. Hazar Denizi nin iki kıyıdaş ülkesi olan ve bazı kaynakların paylaşımı konusunda anlaşamayan Azerbaycan ve Türkmenistan arasındaki en önemli sorun Hazar da hangi statünün kabul edileceğinden ziyade karşılıklı nüfuz bölgelerinin sınırlarının nasıl tespit edileceğidir. Zira bu iki ülkenin anlaşamadığı nokta, sınırlar belirlenirken çizilecek olan ortay hattın yöntemine ilişkindir. Berdimuhamedov un Azerbaycan ı ziyareti sırasında yeni yapılan anlaşmalar ile Türkmenistan tekrar Bakü Büyükelçiliğini açmış ve Azerbaycan ile olan sorunlarını iki kardeş ülke olarak çözmek istediğini belirtmiştir. Ancak Türkmenistan aynı zamanda Hazar denizinde bulunan askeri gücünü artırmaya gitmiş, kıyısı bulunan tüm ülkelere bu yolla açık bir mesaj da verilmiştir. Türkmenistan'ın en önemli dış politika sorunu Hazar ın statüsünün belirlenmesidir ve sorun yavaş yavaş askeri bir zemine doğru ilerlemektedir. Türkmenistan, Özbekistan ile olan kötü ilişkilerini de düzeltmiştir. Berdimuhamedov un Özbekistan ziyareti esnasında imzalanan işbirliği anlaşması Türkmenistan ın en büyük komşusuyla dostluk ilişkileri geliştirmesini sağlamıştır. Orta Asya devletlerinin en büyük sorunu su paylaşımıdır, Türkmenistan-Özbekistan için ise en büyük sorun Aral Gölü ndedir. Aral ın kuruması ve bölge iklimini değiştirmesi, bu nedenle birçok tarım bitkisinin artık yetişmemesi Orta Asya ülkelerini ekonomik ve çevre felaketlerine götürmektedir. Türkmenistan ile Özbekistan Amuderya Nehri nin kullanımı konusunda bir anlaşma imzalamıştır. Buna göre nehrin yüzde 50 si Türkmenistan ın, yüzde 50 si Özbekistan ın olacaktır. Ama su konusunda halen çözülmemiş sorunlar mevcuttur. Başka bir sorun da, karşılıklı olarak ülkelerin etnik azınlıkları konusundadır. Bugüne kadar her ne kadar büyük çapta sorun ya da çatışma çıkmadıysa da acilen çözülmesi gereken problemlerin başında gelmektedir. Türkmenistan ın kuzey-doğusunda da (Dt oguz-turkmenabad) ülke nüfusunun yüzde 9 unu oluşturan kişilik Özbek nüfus yerleşiktir. Türkmenistan, diğer ülkelerle olan önemli sorunlarını barışçıl yollarla çözmeye çalışmalıdır. Askeri ve ekonomik gücü zayıf olan ülke daima ya ittifaklara katılır ya da taviz verir. Bugün Türkmenistan ın en önemli dış politika sorunu Hazar ın statüsünün belirlenmesidir, çözülmez yumak halini alan bu sorun yavaş yavaş askeri bir zemine doğru gitmektedir. Bu durum kesinlikle Türkmenistan ın arzu ettiği bir durum değildir. Ancak bu sorunun en kısa zamanda çözülmesi bütün kıyı ülkeler için faydalı olacaktır, aksi halde üçüncü ülkelerin müdahalesi kaçınılmaz olacaktır. Kasım 11 Sayı: YÜZYIL [37]

6 Dr. Bayram Selam Başka bir sıcak problem ise su sorunudur. Özellikle Özbekistan ile olan ortak su yatakları problemli görünmektedir. Bu sorun belirli bir ölçüde aşılsa ve fazla ön plana çıkmasa da hala çözüm bekleyen ve bazen iki komşu ülke için gerginliğe neden olan bir sorundur. Sorun hala rasyonel bir çözüm beklemektedir. Sonuç 20 yıllık dönem içerisinde Türkmen devlet adamları, yeni devletin siyasi ve idari yapısını şekillendirme, Türkmen milliyetini yeniden canlandırma, iktisadi kalkınma ve tarım üretimi bazında kendi kendine yetecek bir duruma gelme konularında, kapsamlı projeleri uygulamaya koydular. Bağımsızlığın ilk yıllarında yaşanan sıkıntılara rağmen, Türkmenistan, siyasi ve ekonomik bağımsızlığını pekiştirme konusunda oldukça mesafe almıştır. Ancak bu, yeterli bir başarı olmamıştır. Bunun temel sebepleri arasında Türkmen yetkililerin doğal kaynaklara sahip olmanın birçok projeyi kısa sürede hayata geçireceğini düşünmeleri bulunmaktadır. Petrol, doğal gaz hatları ve hatta projelerin tamamlanması konusunda kesin tarihler de verildi fakat esasen Türkmen Hükümeti, hesaplamalarında diğer faktörleri yeteri kadar dikkate almamışlardır. Diğer bir neden ise, tüm yasal düzenlemelere rağmen, Türkmenistan da Hukukun Üstünlüğü nün uygulamaya taşınamamasıdır. Çağdaş hukuk kuralları iç hukuk sistemine aktarılmışsa da idari işlemlerde keyfilik had safhadadır. Rüşvet ve yolsuzluk ticari hayatta olağan kabul edilmektedir. Bu olumsuz şartlar, başta petrol ve doğalgaz sektörlerindekiler olmak üzere yabancı firmaları, ülkeye yatırım yapma veya faaliyetlerini sürdürme konusunda isteksiz bir tutum içerisine sokmaktadır. Geçmişinde demokrasi kültürü olmayan ve boy hayatından Sovyet rejimine geciş yapan Türkmenlerin, Batılı devletlerin tepkisine rağmen, bir an önce demokratik sisteme geçmesini istemek, şu an için mantıklı değildir. Çünkü Özbekistan ve Tacikistan örnekleri, ulus-devlet olma özelliklerini taşımayan bir devletin, gerekli sosyolojik ve kültürel süreçleri geçmeden, demokrasiye geçmesinin sakıncalarını göstermiştir. Yine de demokratik altyapının şimdiden oluşturulması şarttır. Aksi durum katı uygulamaların devamı; bu da toplumun gerilmesi anlamına gelecektir. Türkmenistan özellikle bulunmaz bir hazine niteliğindeki Türkiye nin demokrasi tecrübelerinden yararlanmalıdır. Türkmenistan, Türkiye nin ilerlediği bütün alanlarda tecrübelerinden faydalanarak en az zarar ile ilerleyebilir. Özellikle de Türkmenistan ın Avrupa ya açılmasında ve doğal kaynaklarının dünyaya pazarlanmasında, Türkmenistan ın uluslararası arenada şu anda güvenebileceği tek ülkedir. Türkiye birçok konuda kilit rol üstlenebilir. Türkmenler, iktisadi ve siyasi açıdan tam bağımsızlıklarını elde etme ve devletlerini kalıcı kılma konusunda kararlıdır. Sonuçta ekonomik kalkınma ve uluslararası topluluğun saygın bir üyesi olabilmek için yine de Türkmenistan ın kat etmesi gereken uzun bir yol bulunmaktadır. Özellikle mevcut rüşvet ve yolsuzluk gibi yapısal ve idari meselelerin halledilmesi konusunda Türkmen Devleti nin vakit kaybetmeden kararlı adımlar atması gerekmektedir. Aksi takdirde Türkmenistan ın uluslararası topluluğa dâhil olması sekteye uğrayacaktır. 21. YÜZ YIL [38] 21. YÜZYIL Kasım 11 Sayı: 35