MARMARA COĞRAFYA DERGİSİ SAYI: 25, OCAK , S İSTANBUL ISSN: copyright

Transkript

1 MARMARA COĞRAFYA DERGİSİ SAYI: 25, OCAK , S İSTANBUL ISSN: copyright GÜMÜŞHANE NİN EĞİTİME AİT VERİLERİ VE BUNLARA COĞRAFİ YAPININ ETKİSİ (Education-based Data for Gümüşhane and the Effect Geographical Structure has on this Data) Dr. Vedat ŞAHİN ÖZET Gümüşhane de iklim ve topoğrafik şartlar nüfusun dağılışını büyük oranda etkilemiştir. Doğal şartların getirdiği olumsuzluklar nedeniyle yaşam standartının azaldığı yörelerden insanlar geçim şartlarının daha iyi olduğu yerlere doğru göç etmektedir. Bu durum kırsal sahadan şehir merkezlerine veya il dışına göçü beraberinde getirmektedir. Buna bağlı olarak nüfusun azalması eğitim gören öğrenci sayısını azalttığından kırsal kesimde okulların kapanmasına neden olmaktadır. Doğal hayat şartlarının insanı zorladığı Gümüşhane de de insanlar büyük şehirlere göç etmeyi ve okumak suretiyle iş bulmayı bir çıkar yol olarak görmüştür. Bu şartlar yöreler arasında okul, öğretmen ve öğrenci sayılarının hızla değişmesine neden olmuştur. Yöre halkı kapanan okullar nedeniyle ya taşımalı eğitim veya şehir merkezlerindeki yurtlar vasıtası ile bu sorunu aşma yoluna gitmiştir. Gümüşhane de doğal şartların nispeten daha iyi olduğu kırsal yerlerde nüfus daha az göç vermiş ve öğrenci azlığından kapanan okul sayısı da buna bağlı olarak az olmuştur. Doğal şartların diğer bölgelere göre daha iyi bölgelerde ise nüfus artmış öğrenci, öğretmen ve okul sayısı da buna paralel artış göstermiştir. Anahtar Kelimeler: Gümüşhane, Eğitim, Coğrafya, Nüfus ABSTRACT The climate and topographic conditions of Gümüşhane have had a huge effect on the population distribution. People have a tendency to migrate from regions where the standard of living deteriorates due to the adverse effects of natural conditions to places where the standard of living is better. This brings migration from rural areas to city centers or migrating outside the district with it. So, as the decrease in population also reduces the number of children attending school, migration also causes schools in rural areas to close down. The public that remain in the region where schools have closed down due to the decrease in students have turned to mobile teaching or overcome this issue with the help of student dormitories in city centers.

2 GÜMÜŞHANE NİN EĞİTİME AİT VERİLERİ VE BUNLARA COĞRAFİ YAPININ ETKİSİ The population of Gümüşhane, a location where natural life conditions create difficulties for people, also see migrating to big cities as a way out to find better jobs providing they complete their education first. These conditions have been the trigger behind the rapid change in the number of schools, teachers, and students between districts. The number of students, teachers, and schools has increased in areas where the population is higher. Therefore, the number of schools closed down due to the decrease in the number of students is lower in areas of Gümüşhane where the natural conditions are better and the level of migration is lower. Key Words:Gümüşhane, Ecucation, Geography, Population 1.GİRİŞ Coğrafi konumu nedeniyle tarihsel olarak önemini hep korumuş olan Gümüşhane nin kuruluşu M.Ö yıllardaki Asur ticaret kolonileri dönemine kadar gitmektedir de Fatih Sultan Mehmet in Trabzon Rum İmparatorluğu na son vermesiyle birlikte bölgeyle birlikte Gümüşhane de Osmanlı yönetimine girmiş oldu. Gümüş madeni ocakları Osmanlı devrinde de devam etmiş ve Kanuni Sultan Süleyman ın bu ocakları görmesi üzerine buraya Gümüşhane ismini vermiştir. Ancak Gümüşhane nin kurulduğu yer zaman içinde önemini yitirmiş ve 1. Dünya Savaşı ndan sonra şehir günümüzdeki yeri olan Harşit Vadisi nin kenarında yeniden kurulmuştur (Uslu, 1991, s ). Doğu Karadeniz kıyısında yer alan Gümüşhane; Giresun, Trabzon, Erzincan ve Bayburt ile komşudur (Harita-1). Yüzölçümü km² olan Gümüşhane, deniz seviyesinden 1210 m. yükseltiye sahiptir. Topoğrafik olarak güney kesimde yer alan Köse, Kelkit ve Şiran ilçeleri platoluk bir yapı gösterirken Torul, Kürtün ve il merkezi çevresini kapsayan kuzey kesiminde dağlık ve engebelik sahalar hâkimdir. İl arazinin %59,6 sını dağlar kaplamıştır. %11 lik kısmının ovalık arazilerden oluşan ilin %29,4 ünün yayla ve platolar oluşturmaktadır. Gümüşhane nin en yüksek noktası metre ile Abdal Musa Tepesi dir ( 303

3 VEDAT ŞAHİN Harita 1: Gümüşhane Haritası Gümüşhane çeşitli özellikleri ile olduğu gibi iklim özellikleri itibari ile de Karadeniz iklimi ile Doğu Anadolu ikliminin geçiş özelliklerini yansıtmaktadır. Bu nedenle il genelinde hem karasal iklimin hem de Karadeniz ikliminin özellikleri yer yer kendini göstermektedir. Ancak genel olarak Gümüşhane de kışlar soğuk, bahar ayaları yağışlı yazlar ise kurak geçmektedir. Bu yönü ile Gümüşhane ve çevresinde bir geçiş iklim tipi görülmektedir (Özey, 1991, s ). Gümüşhane nin akarsu ağını Harşit Çayı (Doğankent) ve Kelkit Çayı ile bunların kolları oluşturmaktadır. Vavuk dağından kaynağını alan Harşit Çayı dar ve derin vadilerden geçerek, Torul ve Kürtün ilçelerini kat ettikten sonra Tirebolu dan denize dökülmektedir. Yeşilırmak ın bir kolu durumunda olan Kelkit Çayı ise Teslimdağı ve Çimen dağlarından kaynağını almakta olup yörede tarım ve bitki örtüsünün hayat kaynağı 304

4 GÜMÜŞHANE NİN EĞİTİME AİT VERİLERİ VE BUNLARA COĞRAFİ YAPININ ETKİSİ durumundadır. Ancak yörede bunların dışında çok sayıda küçük dereler vardır (Doğru, vd. 1999) de yapılan nüfus sayımı verilerine göre ilin nüfusu dir. Bu nüfusun ü köy yerleşim birimlerinde yaşamaktadır (Kök, 1991; ) yılından 2010 a kadar ilin nüfusunda kayda değer bir artış gerçekleşmemiştir yılı adrese dayalı nüfus kaydı sonuçlarına göre Gümüşhane nin nüfusu olarak tespit edilmiştir. Bunların i erkek, si kadındır. Bu nüfusun si şehirlerde yaşarken, 68,4562sı köy ve belde gibi kırsal yerleşmelerde yaşamaktadır. Gümüşhane de şehir nüfusunun toplam nüfus içindeki oranı %47,2 dir (TÜİK, 2011, Bölgesel Göstergeler 2010). Verilerden de anlaşıldığı gibi 1927 ile 2010 yılları arasında şehirleşmede kısmi bir artış olmuştur. İlde kilometrekareye 20 kişi düşmektedir. Gümüşhane nin il merkezi nüfusu ise kişidir. Gümüşhane deki ilçe sayısı 6, belediye sayısı 18 ve köy sayısı 321 dir. Şehrin yıllık nüfus artış oranı dir. Gümüşhane nüfusunda 1927 den günümüze kadar önemli bir artış gerçekleşmemiştir. Nüfusun artış göstermemesinin temel nedeni göçtür. Nitekim verilerine göre Gümüşhane ye 8848 kişi göç gelmesine karşılık 10128kişi göç etmiştir (TÜİK, 2011, Bölgesel Göstergeler 2010). Tarihi süreç içinde Gümüşhane de çalışma imkânlarının sınırlı olması ve ekonomik sorunlara bağlı olarak daha geniş istihdam ve kar beklentileri nedeniyle yoğun bir şekilde il dışına göç olmuştur (Kök, 1991; ). 2.EĞİTİM DURUMU Bir coğrafyada okulun bulunması okuryazar nüfusun dağılışını belirlemede büyük bir paya sahiptir. Günümüzde ülkelerin, bölgelerin ve şehirlerin kalkınmasında nüfusun eğitim olanakları ve eğitim düzeyi büyük oranda belirleyici durumdadır. Eğitim yoluyla bireylerde oluşturulan mesleki bilgi ve kültürel birikim kalkınmada temel dinamik unsurdur. Eğitim insan gücünün nitelikli hale gelmesinde etkili olan bir faktördür. Ancak her coğrafyada eğitim faaliyetleri eşit düzeyde olmadığı gibi eğitim kalitesinin meydana getirdiği sonuçlar da aynı değildir. Ayrıca bir yerdeki eğitim durumu ele alındığında her ne kadar okuryazar olan ve olmayan nüfus ilk akla gelen durum olsa da okuryazar nüfus içindeki düzeyler büyük önem taşımaktadır. Bu bakımdan okullaşma 305

5 VEDAT ŞAHİN oranı, ilk, orta ve yükseköğretim kurumlarındaki öğrenci ve eğitim kadroları oranları önemlidir. Gümüşhane nüfusunun eğitim durumuna bakıldığında, 1927 nüfus sayımı verilerine göre erkeklerin yedi yaş ve üzeri olanlarında okuryazarlık oranı % 9.69 dur. Ancak o dönem verileri dikkate alındığında 19 ilde daha okuryazarlık oranın % 10 un altında olduğu ve 55 ilde okuryazarlık oranının %20 nin altında olduğu dikkate alındığında bu oranın dönemin şatlarını yansıttığı görülmektedir. Ancak Gümüşhane deki kadın nüfus içindeki okuryazarlık oranının 1927 deki oranının % 0.37 olduğu dikkati çekmektedir. Bu durum üzerinde cinsiyet ayrımının eğitime yansımasının ve kız çocuklarının eğitim görmesine yeterince önemsenmemesinin bir yansıması olduğu görülmektedir. Bununla birlikte Türkiye nin 38 ilinde kadın okuryazarlık oranın %2 in altında olması bu dönemde kadınların eğitimine oldukça az önem verildiğini göstermektedir. Bu oranlar dikkate alındığında Gümüşhane deki ortalama okuryazar oranı % 4.54 dür (Köse, 2010). Günümüzde Gümüşhane de anaokulundan yükseköğretime kadar eğitimin her aşamasını içeren eğitim verilmektedir. Gümüşhane de il genelinde değişik türde toplam 225 okul bulunmaktadır. Bunların 4 ü bağımsız anaokulu, 202 İlköğretim, 1 Özel Eğitim Okulu, 5 Genel Lise, 2 Anadolu Lisesi, 1 Fen Lisesi, 1 Anadolu Öğretmen Lisesi, 4 Çok Programlı Lise ve 5 i Meslek Lisesi dir. İlde 1312 Öğretmen görev yapmaktadır. Bunların 945 i İlköğretim, 45 i Anasınıfı ve 322 si Ortaöğretim kurumlarında görev yapmaktadır. İldeki toplam öğrencinin i İlköğretim, 1438 i Anasınıfı ve 5093 ü Ortaöğretim kurumlarında eğitim görmektedir. ( İlde 31 Mart 2008 tarihinde kurulan Gümüşhane Üniversitesi de yer almaktadır (TUİK, 2011, Bölgesel Göstergeler 2010). Gümüşhane de eğitim öğretim döneminde ilköğretimde öğretmen başına düşen öğrenci sayısı 16 dır. Türkiye genelinde bu sayının 21 olduğu (TUİK, 2011, Bölgesel Göstergeler 2010) dikkate alındığında ilin öğretmen öğrenci oranları açısından iyi durumda olduğu görülmektedir yılında gerçekleştirilen adrese dayalı nüfus kayıtlarında kişinin yaşadığı Gümüşhane nin nüfusunun i okuryazardır. Bu nüfusun si erkekler iken u kadınlardan 306

6 GÜMÜŞHANE NİN EĞİTİME AİT VERİLERİ VE BUNLARA COĞRAFİ YAPININ ETKİSİ oluşmaktadır. Gümüşhane deki okuryazarlık oranı % 90.9 dur. Gümüşhane de cinsiyete göre okuryazarlık sayıları tablo 1 de gösterilmiştir. Tablo 1: Gümüşhane'de Cinsiyet Göre Okuryazarlık Oranı Toplam Nüfus Okuryazar Erkek Kadın Kaynak: TÜİK, 2011, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları 2010 Gümüşhane de eğitimin alt kademelerinden başlayarak seviyenin artmasına bağlı olarak öğrenci sayının azaldığı görülmektedir. Bu nedenle ilköğretimden yükseköğretim mezunlarına doğru gidildikçe öğrenim görmüş kişi sayısı azalmaktadır. Gümüşhane de okuma yazma bilen fakat bir okuldan mezun olmamış kişi sayısı dir. Bu oran Gümüşhane nüfusunun %10 una tekabül etmektedir. Bunların ü erkek iken ü kadınlardan oluşmaktadır (TÜİK, 2011, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları 2010). Gümüşhane deki eğitim durumu içinde ilkokul, ilköğretim, ortaokul, lise veya dengi okul mezunlarının oranları farklılık göstermektedir. Gümüşhane de İlkokul, İlköğretim, Ortaokul, Lise veya Dengi Okul Mezunları sayıları tablo 2 de gösterilmiştir. Tablo 2: Gümüşhane de İlkokul, İlköğretim, Ortaokul, Lise veya Dengi Okul Mezunları İlkokul Mezunu İlköğretim, Ortaokul veya Dengi Okul Mezunu Lise veya Dengi Okul Mezunu Toplam Kadın Erkek Toplam Kadın Erkek Toplam Kadın Erkek , , Kaynak: TÜİK, 2011, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları 2010 Tablo 2 de görüldüğü gibi Gümüşhane de bir ilkokuldan mezun olanların sayısı dır. Bu sayı Gümüşhane nüfusunun % 21,5 ine tekabül etmektedir. Bunların u kadınlardan, si erkeklerden 307

7 VEDAT ŞAHİN oluşmaktadır. İlkokul mezuniyeti düzeyinde kadın sayısının erkek sayısından fazla olması dikkat çekici bir özelliktir. Gümüşhane de ilköğretim, ortaokul veya dengi bir okuldan mezun olanların sayısı ise dür. Bu oran nüfusun %19,3 üne denk gelmektedir. Bu nüfus içinde kadınların sayısı iken erkeklerin sayısı dür. Görüldüğü gibi Gümüşhane nin ilköğretim, ortaokul veya dengi bir okuldan mezun olanların sayısı içinde erkek sayısı kadın sayısını geçmiş durumdadır. Gümüşhane de lise veya dengi bir okuldan mezun olanların sayısı dur. Bu oran nüfusun %15.8 ine tekabül etmektedir. Bu nüfusun 7169 u kadınlardan ve u erkeklerden olmaktadır. Kadın ve erkek lise veya dengi bir okuldan mezuniyet bazında ele alındığında kadın oranı %34,8 iken erkek oranı %65,2 dir. Görüldüğü gibi cinsiyet açısından ilkokul mezunları düzeyinde kadınların lehine olan durum daha sonraki düzeylerde erkeklerin lehine değişim göstermiştir. Gümüşhane de cinsiyete göre bir yükseköğretim kurumlarından mezun olanların sayıları farklılık göstermektedir. İlde 2010 verilerine göre yükseköğretim kurumlarından mezun olanların sayıları tablo 3 te gösterilmiştir. Tablo 3: Gümüşhane'de Cinsiyete Göre Yükseköğretim Kurumlarından Mezun Olanlar Toplam Erkek Kadın Kaynak: TÜİK, 2011, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları 2010 Tablo 3 te görüldüğü gibi Gümüşhane de bir yükseköğretim kurumundan mezun olanların sayısı 6287 dir. Bu sayı oran olarak Gümüşhane nüfusunun %4,8 ine tekabül etmektedir. Bir yükseköğretim kurumundan mezun olanlar içinde kadınların sayısı 1905 iken erkeklerin sayısı 4382 dir. Cinsiyet bazında bir yükseköğretim kurumundan mezun olanların oranları ele alındığında, kadın mezun oranı %30,3 iken erkek mezun oranı%69,7 dir. Görüldüğü gibi eğitimin düzeyi arttıkça erkek nüfusun eğitim görme oranları kadınlara göre daha fazladır. 308

8 GÜMÜŞHANE NİN EĞİTİME AİT VERİLERİ VE BUNLARA COĞRAFİ YAPININ ETKİSİ Gümüşhane de 2010 verilerine göre yükseköğretim kurumlarından mezun olanların oranları değişiklik göstermektedir. Bunların 5901 kişisi yüksek okul veya fakülte mezunu iken 290 yüksek lisans yapmıştır. Doktora yapanların sayısı ise 96 dır. Cinsiyet ve yükseköğretim kurumlarından mezuniyet aşamalarını gösterir durum tablo 4 te gösterilmiştir. Tablo 4: Gümüşhane'de Cinsiyet ve Düzeye Göre Bir Yükseköğretim Kurumundan Mezunlar Yüksek Okul Veya Fakülte Mezunu Yüksek Lisans Mezunu Doktora Mezunu Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kaynak: TÜİK, Bölgesel Göstergeler Tablo 4 te görüldüğü gibi Gümüşhane de bir yüksek okul veya fakülteden mezun olan 5901 kişinin 1806 sı kadınlardan, 4095 i erkeklerden oluşmaktadır. Yüksek lisans yapan 290 kişinin 74 ü kadınlardan oluşurken 216 sı erkeklerden oluşmaktadır. Doktora yapan 96 kişinin 25 i kadınlardan ve71 i erkelerden oluşmaktadır. Gümüşhane de resmi pansiyonlu okullarda kalan öğrenci sayıları ve pansiyon kapasiteleri de ilin eğitim yapısını değerlendirme açısından önem arz etmektedir. Tablo 5 te bu durumu gösterir veriler yer almaktadır. Tablo 5: Gümüşhane'de Resmi Pansiyonlu Okullarda Kalan Öğrenci Sayısı ve Pansiyon Kapasitesi Pansiyonlu Okul Sayısı Pansiyon Kapasitesi Yatılı Öğrenci Sayısı Toplam Erkek Kız Kaynak: MEB İstatistikleri, Örgün Eğitim

9 VEDAT ŞAHİN Tablo 5 te görüldüğü üzere Gümüşhane de pansiyonlu okul sayısı 28 ve pansiyon kapasitesi 5909 dur. Yatılı olarak kalan öğrenci sayısı ise 4603 tür. Bunların 2426 sı erkeklerden, 2177 si ise kızlardan oluşmaktadır. Bu durumun Gümüşhane nin doğal ve beşeri şartlarının sonucu olarak demografik yapısı gereği ortaya çıkmaktadır. Nüfus yetersizliğine bağlı olarak okulları kapanan köylerdeki öğrenciler eğitim görebilmek için yatılı okulları ve yurtları tercih etmektedir. Yatılı olarak kalınan öğrenciler arasında fakir ailelerin öğrencilerinin bulunması da öğrenim görme açısından önem kazanmaktadır. Gümüşhane ve ilçelerinde Yatılı Bölge Okullarındaki öğrencilerin Türkiye deki diğer bu tür kurumlarda kalan öğrenciler gibi yiyecek, giyecek, barınma, ders kitabı, defter, harçlık ve diğer ders araç-gereçlerinin Milli Eğitim Bakanlığınca karşılanması tercih edilme nedenlerinden olmaktadır (Yaman, vd. 2011). Bu kurumların yanında Gümüşhane de 1 tane de Yüksek Öğrenim Kredi ve Yurtlar Kurumu na bağlı 1296 kapasiteli yurt bulunmaktadır (MEB İstatistikleri, 2011). 3. COĞRAFİ FAKTÖRLERİN EĞİTİME ETKİSİ Doğal faktörlerin bir şehrin gelişiminde ve nüfus sayısı üzerinde büyük etkisi vardır. Nüfus ovalık ve düzlük yerlerde artmakta, dağlık ve engebelik yerlerde azalmaktadır. Toprakların verimli ve akarsu kenarında olması nüfusu artırmaktadır. (Tümertekin, vd. 1997; 312). Nüfusun fazla olduğu yerlerde okul sayısı fazla olmakta ve öğrenci sayısı artmaktadır. Bu duruma bağlı olarak Gümüşhane de iklim, su kaynakları, toprak ve yüzey şekilleri şehrin nüfusu ve okul sayısını etkilemektedir. Gümüşhane ili fiziksel yapı ve sosyo-ekonomik koşullar bağlamında, tekdüze bir yapıya sahip olmayıp, ilçeler hatta köyler düzeyinde önemli farklılıklar göstermektedir. Gümüşhane de nüfusun büyük bölümü düz alanlarda ya da eğimi az olan yerlerde toplanmaktadır. Merkez, Kelkit ve Şiran ilçeleri toplam nüfusun %73 ünü barındırmaktadır. Şiran, Kelkit ovaları ile Harşit vadisinde köylerin %55 i bulunmaktadır. Köylerin geri kalanı %35 i eteklerde ve %10 u da dağlık alanlarda kurulmuştur (Köksal, vd. 2004). Nitekim doğal şartların bir sonucu olarak Kelkit vadisinde yerleşimler daha toplu bir yapı gösterirken Harşit vadisinde az dağınık veya dağınık bir yapılanma göstermiştir. Bu durum yöre bazında kapanan okul sayısını etkilemiştir. Ancak doğal şartların ağırlaştığı kesimlerde ve özellikle Harşit 310

10 GÜMÜŞHANE NİN EĞİTİME AİT VERİLERİ VE BUNLARA COĞRAFİ YAPININ ETKİSİ yöresindeki yerleşmelerde daha fazla gerçekleşmiştir. Kelkit yöresinde göç olayının nispeten az yaşanması ve kapanan okul sayısı oranın az olması tarım arazisinin daha geniş olması ve geçim şartlarının daha fazla olması nedeniyledir. Gümüşhane ye ait 2010 verilerine göre il, ilçe merkezleri, beldeler ve köylerin nüfusları ve yılık nüfus artış hızları tablo 6 da gösterilmiştir. Tablo 6: Gümüşhane il ve ilçe merkezi, belde/köy ve yıllık nüfus artış hızı, 2010 İl ve ilçe Gümüşhan e Toplam Nüfus İl/ilçe merkezleri Belde ve Köyler Toplam Yıllık nüfus artış hızı İl/ilçe merkezleri Belde ve Köyler ,4 36, Merkez Kelkit Köse Kürtün Şiran Torul Kaynak: TUİK, Adrese Dayalı Kayıt Sistemi, 2010; 31 Tablo 6 da görüldüğü gibi toplam nüfus sayısı olarak Gümüşhane merkez ile nüfusu en fazla olan ilçedir. Kelkit ise kişilik nüfus ile ikinci sırada yer almaktadır. Diğer ilçeler olan Şiran da 17600, Torul da 12385, Kürtün de kişi yaşarken en az nüfus ile 7265 kişi Köse de yaşamaktadır. İl ve ilçe merkezlerindeki nüfus sayısı olarak sıralama değişmiyor olsa da Gümüşhane merkez ile Kelkit arasında nüfus oran farkı artmaktadır. Gümüşhane merkez nüfusunun %70,9 u il merkezinde bulunurken bu oran Kelkit ilçesinde %34,8 dir. Bu durum üzerinde Gümüşhane nin yönetim merkezi olması ve bir takım kamu kurum ve kuruluşlarını kendisinde toplamasına karşılık Kelkit te kırsal arazide tarım arazisi ve sulanabilir alanların fazla olması etkili olmaktadır. 311

11 VEDAT ŞAHİN Gümüşhane nüfusunda dikkati çeken bir özellik, zaman içinde ilçe merkezlerinin nüfusunda az da olsa artış görülmesidir. Bu duruma bağlı olarak ilçe merkezlerindeki öğrenci sayısı artış göstermiştir. İhtiyaç doğrultusunda zaman içinde Gümüşhane merkez ve ilçelerinde çeşitli okullar açılmıştır. Ancak Gümüşhane nin merkez nüfusu bile istikrarlı bir nüfus artışı göstermemiştir nüfus sayımında Gümüşhane il merkezi nüfusu 2549 iken 1935 te yapılan sayımda bu sayı 3161 e yükselmiştir. Bu artışta Gümüşhane nin il yönetim merkezi özelliği kazanması nedeniyle çeşitli kamu kurum ve kuruluşlarının gelmesi ve ekonominin canlanması temel etken olmuştur. Bununla birlikte örneğin 1990 nüfus verilerine göre merkezde kişi yaşamakta iken 1997 Genel Nüfus Sayımı na göre bu sayı merkezinde kişiye düşmüştür (Doğanay, 2001; 4). Bunun gibi Gümüşhane de 2009 Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçlarına göre kişi yaşamakta iken bu sayı 2010 da e inmiştir. Yıllık nüfus artış hızı bazında incelendiğinde Gümüşhane genelinde 2009 yılında -0,3 olarak gereçleşen nüfus azalması 2010 da -10,4 olmuştur. Ancak İl ve ilçe merkezleri düzeyinde Gümüşhane de 2009 verilerine göre yaşıyorken bu sayı 2010 da kişiye çıkmıştır. Bununla birlikte belde ve köy ölçeğinde nüfusta azalma gerçekleşmiş ve 2009 da olan nüfus 2010 da ya düşmüştür verilerine göre Gümüşhane il ve ilçe merkezlerinde 36,8 lik bir artış olurken belde ve köy nüfus oranında -50,8 lik bir azalma olmuştur (TUİK, 2011; 3). Bu nüfus içinde nüfusun yoğun olduğu merkezlere göçün yanında merkezlerdeki nüfus artışında okumak için ve özellikle Gümüşhane Üniversitesi nedeniyle gelenlerin önemli bir paya vardır. Gümüşhane merkezde nüfusun yoğunlaştığı yerler ise Harşit çayı havzasındaki E-97 (D- 050) karayolu boylarıdır. Yerleşmeye bağlı olarak Gümüşhane nin okullarının da bu çevrede yoğunlaşmasında jeolojik ve jeomorfolojik yapının belirleyici rolü olmuştur. Dağlık ve engebelik sahanın yerleşmeyi zorlaştırması okulların alanlarını da daraltıcı etki yapmıştır. Gümüşhane nin nüfus ve eğitim yapısı üzerinde göç olayı önemli bir olgudur. Türkiye de 1950'lerden sonra ortaya çıkan hızlı nüfus artışı, kırsal alanlarda toprak-insan dengesini bozacak şekilde gelişmiş ve şehirleşme hareketine neden olmuştur. Nüfusun toprak üzerindeki baskısı artmış, tarım topraklarının dengesiz dağılımı ve tarım topraklarının miras yoluyla bölünmesi artık sadece tarım faaliyetleri ile geçinmeyi ortadan 312

12 GÜMÜŞHANE NİN EĞİTİME AİT VERİLERİ VE BUNLARA COĞRAFİ YAPININ ETKİSİ kaldırmıştır. Dolayısı ile kır kesiminde gerçekleşen hızlı nüfus artışına karşılık, toprak yetersizliği, tarımsal teknoloji, girdi yetersizliği, işletmelerin küçüklüğü ve parçalılığı gibi etmenlere bağlı olarak nüfusun göçünü beraberinde getirmiştir. Bunun yanında şehir hayatının çekiciliği, çalışma ve yaşama şartlarının elverişli olması yanında, kültür, tüketim, eğlence ve eğitim kaynaklarındaki çeşitlilik ve zenginlik insanların şehirlere yönelmesine neden olmuştur. Ayrıca Türkiye de büyük üniversiteler, yüksekokullar, sinema, tiyatro, hastane vb kuruluşlar büyük şehirlerde toplanmıştır. Bu durum genel olarak Türkiye de ve özelde Gümüşhane de nüfusun göçünü etkileyici faktörler olmuştur (Keleş, 1997). Bu durum Gümüşhane den göç nedeniyle birçok okulun öğrenci yokluğundan kapanmasına neden olmuştur. Gümüşhane göç vermesi ve erkek nüfus daha çok çalışma amaçlı gitmesinden ildeki kadın nüfus sayısı genel olarak daha fazla olmuştur (Doğanay, 1994; 167). Bu duruma bağlı olarak sayım yılları nüfus istatistikleri incelendiğinde Gümüşhane nin devamlı kadın nüfus sayısının erkek sayısından fazla olduğu görülse de zaman için cinsiyetler arasındaki denge erkekler lehine değişmiştir da gerçekleştirilen Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçlarına göre Gümüşhane de erkek yaşarken kadın yaşamaktadır TUİK, 2011; 7). Son yıllardaki nüfus istatistiklerinin bir yansıması olarak ilkokul düzeyinden sonraki eğitim aşamalarında erkek sayısı kadın sayısından fazladır. Ancak Gümüşhane de İlkokul düzeyinden sonra erkeklerde kadınlara göre eğitim görenlerin fazla olmasını şehrin önemli bir eğitim merkezi olmasının da etkisi vardır. Çünkü şehirdeki öğrenci nüfusun önemli bir kısmı kır yerleşmelerinde okul sorununa bağlı olarak gelen erkek öğrencilerdir. Nüfus sayısını belirlemede iklim ve yer şekillerinin etkisi vardır. Gümüşhane nin Karadeniz e kıyısının bulunmaması ve denizel etkinin kıyıdaki dağlar nedeniyle şehre ulaşamaması karasallığa neden olmaktadır. İklimin serleşmesi yetiştirilebilen ürün sayısını ve miktarını azaltmaktadır. Yükseltinin arttığı yelerdeki yerleşimlerde sertleşen iklim hayatı olumsuz etkilemekte ve bulunan nüfus sayısını azaltmaktadır. Bunun yanında yer şekilleri bakımından engebenin hâkim olduğu şehirde nüfusun geçim şartları zorlaşmaktadır. Bu bakımdan yöre halkı gerek kültürel olarak gerekse sosyo-ekonomik bakımdan şartlarını artırmak için göçü bir çıkış yolu olarak değerlendirmektedir. 313

13 VEDAT ŞAHİN Gümüşhane de kırsal yerleşmeler üzerinde akarsu ağının önemli bir rolü vardır. Gümüşhane de akarsu boylarındaki düzlüklerde verimli tarım alanlarıyla ilintili olarak nüfuslanmıştır. İl çevresindeki kırsal yerleşmeler akarsu kenarları ve yakın çevrelerinde yoğunluk kazanmaktadır. Bu durum gerek içme gerekse tarım amaçlı olarak suya duyulan ihtiyaçtan kaynaklanmaktadır. Suyun yetersiz oluğu ve kıraç arazilerin hâkim olduğu yerlerde yerleşmenin azaldığı ve öğrenci sayısının azaldığı görülmektedir. Verimli toprakların olduğu köylerden ve yerleşim birimlerinden daha az göç olayı yaşanmıştır. Gümüşhane de nüfusun göç etmesinde eğitim şartlarının getirdiği olumsuzlukların da etkisi olmuştur. Çünkü çalışma ve geçim şartları kıt olan yöre halkı çocuklarını daha iyi şartlarda okutmak ve aynı zamanda iş bulmak için büyük şehirlere göç etmiştir. Ailelerin çocuklarının geleceğini kurtarmak ve yörenin zor doğal şartlarının dışında bir hayat kurmasını sağlamak için okumayı bir tercih olarak görmüştür. Bu durum kırsal sahadaki okulların sayısının azalmasına veya tamamen kapanmasına yol açan başka bir faktör olmuştur. Gümüşhane de nüfus yoğunluğu ve dağılışı incelendiğinde, şehir merkezindeki yerleşmelerin önemli bir kısmının merkez mahallerde toplandığı görülür. Yönetim ve ticaret fonksiyonuna bağlı olarak bu mahallerde nüfusun artması diğer yapılanmaların da bu çevrede toplanmasına neden olmuştur. Eğitim fonksiyonunun da geliştiği bu mahalleler nüfus yoğunluğunun ve öğrenci sayısının fazla olduğu yerlerdir. İnönü, Hasanbey, Karşıyaka ve Karaer mahalleri bu bakından ön planda yer almaktadır. Bunlardan Karaer ve Hasanbey mahalleleri Gümüşhane nin yönetim çekirdeği durumundadır. Bu yerleşim yapısı üzerinde Harşit Çayı kuzeyindeki yerleşmeye uygun topografik yapının etkisi vardır (Doğanay, 2001). Gümüşhane de topografyanın çok engebeli olduğu alanlarda birkaç mahallenin bir araya gelerek bir köyü oluşturduğu görülür. Bu mahalle birimlerinin Kelkit vadisinde sayıca azaldığı görülürken Harşit vadisi çevresinde artış göstermektedir. Ayrıca yöredeki köy yerleşmelerinin yükseltisinin dağılışı incelendiğinde %50 sinin m. arasında yer aldığı görülmektedir m. den daha yüksekte yer alan köy oranının ise %16 olduğu dikkate alındığında sert iklim özelliklerinin ve yer şekillerine bağlı olarak tarım arazisinin azlığının 314

14 GÜMÜŞHANE NİN EĞİTİME AİT VERİLERİ VE BUNLARA COĞRAFİ YAPININ ETKİSİ ziraat yapmaya ve yüksek düzeyde verim almaya imkân vermeyeceği görülmektedir (Özey,1991; 327). Geçim şartlarının kıt olması mahalle birimlerinde yaşayan halkın zaman içinde göç etmesine ve bu köylerdeki okulların kapanmasına neden olmuştur. Bu durum taşımalı sistemle, merkezlerdeki YİBO veya yurtlar vasıtası ile öğrencilerin eğitim almalarına neden olmuştur. Gümüşhane de seçme sınavı ile öğrenci alan çeşitli türdeki liselerin bulunması çevre ilçe ve illerden öğrencilerin gelmesine neden olmaktadır. İlde Sağlık Meslek Lisesi, Kız Meslek Lisesi, Adalet Meslek Lisesi, Anadolu Lisesi, Anadolu Öğretmen Lisesi, Ticaret Meslek Lisesi, Turizm Meslek Lisesi, Teknik Lise ve Endüstri Meslek Lisesi vardır. Bu okullarda öğrenim gören öğrenciler ve onlarla birlikte şehre gelen aileleri bağlamında Gümüşhane önemli bir sahayı etkisinde bulunduran merkezdir. Özellikle Adalet Meslek Lisesi ve Sağlık Meslek Lisesi gerek ilçeler bazında gerekse çevredeki iller ölçeğinde çok sayıda öğrencinin Gümüşhane ye gelmesine neden olmaktadır. Gümüşhane de önemli bir turizm potansiyeli olması ve turizm meslek lisesi bulunması bir avantaj olarak ortaya çıksa da Gümüşhane bu potansiyeli iyi değerlendirebilmiş durumda değildir. Turistik yerler üzerinde tanıtımın yeterince yapamamış olması ve ihtiyaç duyulan tesisler açısından yetersiz olması bunda etkili olmuştur. Ayrıca Gümüşhane nin sadece karayolu ile ulaşımının gerçekleştiriliyor olması, en yakın havaalanlarının Trabzon ve Erzurum da bulunması, büyük iller ve ulaşım yollarından uzak olması turizmi ve ekonomik hayatı olumsuz etkilemiştir. Ulaşım ağı açısından demiryoluna da sahip olmayan Gümüşhane nin bu durumu üzerinde coğrafi konumunun etkisi büyük olmuştur. Çevredeki dağlar nedeniyle diğer şehirlerle ulaşım ağı kurmak ve ticari hayatı geliştirmek zor şartları gerektirmiş ve Gümüşhane nin bir kıyı şehri olan komşusu Trabzon gibi hinterlandının oluşmasına olanak tanımamıştır. Bu nedenle şehir yeterince gelişememiş ve nüfusunu yeterince barındıracak bir düzeye ulaşamamıştır. Bu durum büyük üniversitelerin şehirde kurulup gelişmesine engel teşkil etmiştir. Ancak 2008 de açılan Gümüşhane Üniversitesi önemli bir ihtiyacı doldurmaktadır. Gerek Gümüşhane nin kendi halkının yükseköğretim alabilmesinde önemli bir alanı dolduran üniversite gerekse diğer illerden gelen öğrencilerin eğitim almalarına olanak vermektedir. Ancak 315

15 VEDAT ŞAHİN yükseköğretim kurumlarının hem nitelik hem de nicelik bakımından yeterli düzeye ulaştırılması asıl önemli noktayı oluşturmaktadır. Altyapı sorunlarının halledilmesi ve nitelikli öğretim üyeleri açığının kapatılması gerekmektedir. Bununla birlikte Gümüşhane ye gelen öğrenciler esnafın ekonomik olarak rahatlatmasına neden olduğundan üniversitedeki fakülte, yüksekokul ve diğer birimlerin artırılması hem ildeki nüfusun hem de eğitim kalitesinin artmasına neden olacaktır. 4.SONUÇ Gümüşhane de eğitim kurumlarının dağılışı üzerinde temel belirleyici faktör nüfusun dağılışıdır. Nüfusun fazla olduğu merkezlerde okul, öğrenci ve öğretmen sayısı artmakta iken kırsal kesimde azalma göstermektedir. Nüfusun dağılışı üzerinde ise büyük oranda yer şekilleri ve iklimin belirleyici rolü vardır. İklim ve yer şekillerine bağlı olarak tarım hayatı ve ekonomik faaliyetler artmakta veya azalmaktadır. Ancak Gümüşhane nüfusunun dağılışı üzerinde kesin olarak doğal faktörler tek başına belirleyici etken olarak ortaya çıkmamaktadır. Bunun üzeride tarihten gelen beşeri faktörlerde etkili olmaktadır. Şehirlerde yaşam şartlarının artması ile nüfusun şehir merkezlerine doğru yönelmesi öncelikle bir demografik olaydır. Gümüşhane nin eğitim faaliyetlerini etkileme açısından doğal şartları beşeri ve ekonomik hayatın belirlenmesinde büyük oranda etkili olmuştur. Gümüşhane de de nüfusun Türkiye de ki değişim ve gelişim şartlarına paralel olarak il ve ilçe merkezlerine doğru yönelimler gerçekleşmiştir. Kırsal kesimde geçim şartlarının zorluğu halkın göç etmesini beraberinde getirirken çok sayıda okulun da kapanmasına neden olmuştur. Gümüşhane de bu durumu tersine çevirmek, eğitimin nitelik ve nicelik bakımından artırılması için devletin desteği şarttır. KAYNAKLAR Doğanay, H., (1994), Türkiye Beşeri Coğrafyası, Gazi Büro Kitabevi, Ankara Doğanay, S., (2001). Gümüşhane Şehir Coğrafyası, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ortaoğretim Sosyal Alanlar Eğitim Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi. 316

16 GÜMÜŞHANE NİN EĞİTİME AİT VERİLERİ VE BUNLARA COĞRAFİ YAPININ ETKİSİ Doğru, E., Kural, A., Pir, H., Aydın, C.A. ve Bulgur, İ., (1999), Cumhuriyet in 75. Yılında Gümüşhane, Ekspres Ofset, İstanbul. Keleş, İ., (1997), Türkiye de Göç Eğilimleri ve Şehirleşme Süreci, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi Cilt 1 Sayı 2, Ankara. Kök, R., (1991), Gümüşhane nin Demografik Yapısı ve Kaynak Göçünün Nedenleri., N.Ü. Karaaslan (Ed.), Geçmişte ve Günümüzde Gümüşhane Sempozyumu, s , Ünal Ofset, Ankara. Köksal, A. İ. ve Güneş, E., (2004), Tarım ve Hayvancılığın Gümüşhane Ekonomisinde Yeri Ve Önemi. Gümüşhane İlinin Ekonomik Kalkınması Semineri. Köse, M., (2010), 1927 Nüfus Sayımı Ve Sonuçlarının Değerlendirilmesi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. MEB İstatistikleri, Örgün Eğitim Özey, R., (1991), Gümüşhane ve Çevresindeki Kırsal Yerleşmelerin Başlıca Coğrafi Sorunları ve Çözüm Yolları. N.Ü. Karaaslan (Ed.), Geçmişte ve Günümüzde Gümüşhane Sempozyumu, s , Ünal Ofset, Ankara. TÜİK, (2011), Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları 2010, Türkiye İstatistik Kurumu Matbaası, Ankara. TÜİK, (2011), İstatistiklerle Türkiye. Türkiye İstatistik Kurumu Matbaası, Ankara. TÜİK, (2011). Bölgesel Göstergeler 2010; Trabzon Ordu, Giresun, Rize, Artvin ve Gümüşhane, Türkiye İstatistik Kurumu Matbaası, Ankara. Tümertekin, E. ve Özgüç, N., (2007), Beşeri Coğrafya, Çantay Kitabevi, İstanbul. Uslu, G., (1991), Gümüşhane nin Tarihçesi ve Turistik Değerleri. N.Ü. Karaaslan (Ed.), Geçmişte ve Günümüzde Gümüşhane Sempozyumu, s , Ünal Ofset, Ankara. 317

17 VEDAT ŞAHİN Yaman, A. ve Vurgun, F., (2011), Yatılı İlköğretim Bölge Okulları Süreci İç Denetim Raporu, Milli Eğitim Bakanlığı İç Denetim Birimi Başkanlığı, Ankara. adresinden tarihinde edinilmiştir. adresinden tarihinde edinilmiştir. 318