KÜRESELLEŞME GÜMRÜK BİRLİĞİ

Transkript

1

2 İSTANBUL TİCARET ODASI YAYIN NO: KÜRESELLEŞME VE GÜMRÜK BİRLİĞİ (ÇALIŞMA YAŞAMINDA DÖNÜŞÜM: ÇELİŞKİLER VE FIRSATLAR) HAZIRLAYAN PROF.DR. NUSRET EKİN İSTANBUL 1

3 Bu eserin tüm telif hakları İstanbul Ticaret Odası'na (İTO) aittir. İTO'nun ve yazarının ismi kaydedilmek koşuluyla yaymdan alıntı yapmak mümkündür. Ancak, İTO'nun yazılı izni olmadan yayınm tamamı veya bir bölümü, kopyalanamaz, ticari amaçla kullanılamaz. Bu kitapta öne sürülen fikirler eserin yazarına aittir. İstanbul Ticaret Odası'nm görüşlerini yansıtmaz. ŞUBAT 1999 İstanbul ISBN edinilebilir. İTO yayınları için ayrıntılı bilgi İTO Ticari Dokümantasyon Şubesi'nden Tel. : (212) /303 Faks : (212) E.Posta: dokümantasyon@tr-ito.com BASKI FIRAT BASIM San. Tic. Ltd. Şti. Tel.: (0212)

4 ÖNSÖZ XXL asra yaklaşırken, dünyanın, tarihin hiçbir döneminde görülmedik bir hızla değişim gösterdiğini tesbit ediyoruz. Bu değişimin siyasi, sosyal, kültürel ve teknolojik boyutları göz kamaştırıcı, aynı zamanda ürkütücüdür. Bazı toplumlar daha çok tüketecekleri, refah düzeyi yüksek bir toplumsal yapıya hızla yönelirken, değişmenin farklı seviyelerinde birçok toplumda işsizliğin hızla arttığını, gelir dağılımmm bozulduğunu, sosyal sorunlarm yoğunlaştığmı görüyoruz. Değişimin boyutlarını iyi yakalayan toplumlar, işsizliğin, enflasyonun % 2'ler, buna mukabil büyümenin % 5'lere ulaştığı yeni büyüme modellerine doğru hızla yönelirken; bu boyutları yakalamayan toplumlarda ise, ihracat yerine ithalat artmakta; işsizlik, enflasyon, iç ve dış borçlar hızla genişlemekte, büyüme yavaşlamaktadır. Bu araştırma, sosyal boyutu ağırlıklı olmak üzere çok yönlü perspektiflerle konuyu Türkiye açısından ele almakta ve tartışmaktadır. Değişim, küreselleşme, hizmet ekonomisi. Gümrük Birliği gibi yeni oluşumların ekonomik ve sosyal boyutlarını ele alan tartışmalar yanında, bu değişimde KOBÎ'ler ve rekabet gücünün önemi üzerinde durmaktadır. Ayrıca yazar, küreselleşme, bölgesel bütünleşmeler ve Gümrük Birliği'nin sosyal sorunlarını ele almakta ve değişimin sosyal damping ve Endüstri îhşkileri boyutunu incelemektedir. Nihayet, sosyal nitelikli öneriler arasmda verimlilik, yeni üretim ve yönetim teknikleri, atipik istihdam, esneklik, özelleştirme, ücret-dışı maliyetlerin azaltılması, sosyal politika ve çalışma normları ve rekabette KOBÎ'lere sağlanan ayrıcalıklar gibi çok yönlü ve güncel tartışmaları gündeme getirmektedir. İlki, 1996 yılında hazırlanan ve bastırılan yayınımız yoğun bir ilgi ile karşılaşmış olduğundan geçen süre zarfında yaşanan çok önemli gelişmeleri de kapsayacak şekilde güncelleştiren Prof. Dr. Nusret Ekin'e teşekkür ederim. Çalışmanın Türkiye'nin gelişme sürecinde büyüme ve istihdam sorunlarına kuramsal ve uygulamalı olarak yeni boyutlar getireceğine ve güncel tartışmalara ışık tutacağına inanıyoruz. Prof. Dr. İsmail Özaslan Genel Sekreter

5

6 "Bırakınız geleceğimizi düşünelim ve tartışalım. Aksi halde konuşacak bir geleceğimiz olmayacaktır." Dr. T.K. Djang SUNUŞ İnsanlık tarihi her dönemde, çağmm siyasi, ekonomik ve sosyal özellikleriyle kendi sürecine uygun ve birbirleriyle benzeşen yapılar dokumaktadır. Nasıl ki, sanayi devrimi çoğulcu demokrasilerin, kitle üretim ve tüketiminin, birbirine karşı çıkar ayrılığı içinde mücadele eden işçi-işveren ilişkilerinin ortaya çıkışma yol açmışsa, benzer şekilde 200 yıl arayla günümüz toplumlarının da çok yönlü yeni yapısal dönüşümlere hazırlandığı gözlenmektedir. "Bilgi toplumu" veya "sanayi-ötesi dönüşüm" diye isimlendireceğimiz bu çağ da beraberinde karmaşık ekonomik ve sosyal yapıların dinamik oluşumlarmı gündeme getirmektedir. Bu dönüşümün baş köşesinde küreselleşme sürecinde yaşanan hızlı değişim mevcuttur. Hizmet sektörlerinin egemen olduğu bu yeni yapılar içinde, bölgesel bütünleşmeler, dışa dönük ihraç ekonomileri, KOBÎ'ler, rekabet gücü, buna uygun olarak oluşan esneklik, özelleştirme, yeni üretim ve yönetim teknikleri, kalite, verimlilik, farkh işçi ve işveren ilişkileri söz konusudur. Endüstri devriminden aşağı yukarı yüz sene sonra 1859'da yazdığı "İki Şehrin Hikayesi" kitabında Charles Dickens, sanayi devriminin getirdiği nimetlere ve yarattığı sorunlara işaret ederken şöyle diyordu: "zamanların en iyisiydi, zamanların en kötüsüydü; aydmhğm mevsimiydi, karanhğm mevsimiydi; umudun baharıydı, umutsuzluğun kışıydı..." XXI. yüzyılın da beraberinde yeni nimetler, fakat çok ciddi yeni sosyal sorunlarla geldiğine hiç kuşku yoktur. Bu sosyal sorunların başında gittikçe yapısal bir hale dönüşen işsizlik ve bozulan gelir dağılımı gelmektedir. 5

7 UÇÖ, "Sosyal adalet ne bir lüks, ne de fakirlik için bir mazerettir, uygar insanlığın özüdür" demektedir. Ne var ki, bu sosyal sorunların çözümünün temelinde, "yakınma" değil, tüm çıkarların ulusal düzeyde bütünleştiği daha hızlı bir büyüme vardır. Küreselleşme ve Gümrük Birliği'nin olumlu ve olumsuz yöndeki tartışmaları bir yana, bu değişimin Türk toplumu için en ileri çağdaş ekonomileri en kısa zaman süreleri içinde yakalayabilme tarihsel fırsatlarını da beraberinde getirdiği bir gerçektir. Burada gerekli olan, Türkiye'nin, gündemini bu sorunlara yönelik olarak yeniden düzenlemesidir. Kuramsal ve uygulamalı olarak bu yapıldığı takdirde, sorunlarm önemli bir kısmı aşılmış olacaktır. İstanbul Ticaret Odası'na bu güncel ve dinamik yapıları Türkiye boyutuyla ve sosyal yönleriyle bir bütünlük içinde incelememize olanak tanıdığı için gerçekten müteşekkirim. Özellikle Sayın Prof. Dr. İsmail Özaslan ve yardımcıları bu araştırmanın gerçekleştirilmesinde sürekli destek sağlamıştır. Ayrıca, Bölümümüz Araştırma Görevlilerinden Süleyman Özdemir eserin hazırlık döneminde büyük gayretler sarfetmiştir. Bu araştırmanın yayınlanabilir hale gelmesinde emeği geçenlerin tümüne teşekkür borçluyum. Bu eserin, dışa açılma, istihdam ve büyüme sorunlarını temel gelişme stratejisi olarak seçmiş Türkiye'deki bilimsel tartışmalara katkıda bulunması en içten dileğimdir. Suadiye, Mayıs 1996 Prof. Dr. Nusret Ekin

8 Yeni Baskı'ya SUNUŞ XXI. Yüzyıla ve 3. Bin yıla girerken çağımızın karşılaştığı en önemli sorunun "değişim" ve "dönüşüm" olduğuna hiç kuşku yoktur. Nitekim, 3 yıl önce yazdığımız bu kitap değişik çevrelerden bu niteliğinden dolayı çok yoğun bir ilgi görürken, ayrıca yeni baskı için bu çok kısa zaman süresi içinde incelediğimiz hemen her konuda da çok köklü değişimler yaşanmıştır. Bu nedenle eserin yenilenmesinde kitabı yeniden yazarcasma çok sayıda kaynağa başvurmak ve kitabın her konusuna yeni ekler ve yorumlar getirmek zorunluluğu doğmuştur. Bu dinamik gelişme sosyal bilimlerin en dikkati çekici özelliğini oluşturmakta, değişen çağ ekonomik siyasi ve sosyal boyutlarıyla adeta renk cümbüşü içinde "jakarlı kumaşlar" dokumaktadır. Tarihin bu neden-sonuç karmaşası ve sorun yumağına dönüşen yapıları içinde dönüşümlerin ip uçlarını bulmak ve ona bağlı değişkenlerle temel faktörlere dayalı analizler üretmek gerçekten büyük beceri istemektedir. Diğer bir değişle, dinamik değişimler yeni olanaklar yanında üstesinden gelinmesigerekli zorlukları da getirmektedir. Tüm bu karmaşada dikkati çeken husus, dönüşümün beraberinde getirdiği birbirine zıt yönlü farklı bakış açıları ve çelişkilerdir. Örneğin, sosyal devlet-liberal devlet, istihdam-işsizlik, artan refah bozulan gelir dağılımı ve artan yoksulluk, geleneksel sistemler- sosyal güvenliğin özelleştirilmesi, iş mücadeleleri-sosyal diyalog, Fordist üretim-toplam kalite yönetimi, iş güvencesi- işyeri güvencesi ve istihdam edilebilirlik, geleneksel mavi yakalı işçi-beyaz yakalı bilgi işçileri, büyük işletmeler-kobî'ler gibi çelişkiler bu arada sayılabilir.

9 Hemen her konuda zıtlıklar ve çelişkiler dinamik yeniden yapılanmalarla birlikte toplumlarm önüne karmaşık tartışmaları getirmektedir. Burada temel sorun, birbiriyle çelişkili bu yapılardan uyumlu, daha aydınlık, demokratik ve özgürlükçü bir refah toplumuna geçmek için yeni çözümler üretmektir. Bu da toplumlarda liderlerin "çağı yakalama"da ki vizyonlarını belirleyecektir. Bu eserin yenilenmesinde değişik katkılarını gördüğüm Endüstri İlişkileri Uzmanı sayın Kemal Özkan'a ve Bölümümüz araştırma görevlisi saym Dr. Tekin Akgeyik'e teşekkürlerimi belirtmek isterim. Ayrıca, İstanbul Ticaret Odası yöneticilerine ve özellikle Genel Sekreter Saym Prof. Dr. İsmail Özarslan ve yardımcıları Saym Dr. Renan Baykan ve Saym Dr. Cengiz Ersun'a verdikleri destekten dolayı gerçekten teşekkür borçluyum. Suadiye, Mayıs 1999 Prof. Dr. Nusret Ekin

10 İÇİNDEKİLER GİRİŞ 17 I. BÖLÜM: DÖNÜŞÜM - KÜRESELLEŞME - HİZMET EKONOMİSİ 25 A. DÖNÜŞÜM ^^Endüstri-Ötesi" ve "Bilgi Toplumu'' Drucker'dan "Sanal Şirketlere" Küresel Değişim ve "Yeni Dünya Düzeni" "Ülkelerden Büyük" Çok Uluslu Şirketler Ucuz İşçilik ve " Kirli Rekabet" "Standart-Dışı Çalışma" "Enformasyon"dan, "Bilgi"ye ve "Değer" İşçisine İnternet Mucizesi ve "Elektronik Ticaret" Liderlik ve Vizyon 44 B. KÜRESELLEŞME Ortaya Çıkışı ve Gelişimi Genel Eğilimler Olumsuz Tartışmalar "Üçüncü Yol" Arayışları Artan İşsizlik 68 a. Çalışmanın Sonu mu? 68 b. İşsizlik Geriliyor mu? "Uruguay Turu" ve Sonrası Küreselleşme ve "Çok Yönlü Yatırım Antlaşması" Türkiye İçin Yeni Boyutlar 78

11 C. HİZMET EKONOMİSİ Kavram ve Sektör'ün Niteliği Sektör'ün Genişlemesi Hizmet Sektörü ve Büyüme Bilgi Toplumu ve Hizmet Sektörü Hizmet Sektörü ve Verimlilik Hizmet Sektörü Hipotezleri "Gelişmeye Açık" ve "Durgun" Sektörler 97 H. BÖLÜM: GÜMRÜK BİRLİĞİ-KOBİ'LER-REKABET GÜCÜ 101 A. GÜMRÜK BİRLİĞİ Üye Olmadan " Gümrük Birliği" "Mallara Evet, İnsanlara Hayır!" Bütünleşme Yerine "Yanında Tutma" Ekonomik Boyutlar Gümrük Birliği ve Verimlilik Olumlu ve Olumsuz Yaklaşımlar GB'de Neden Sosyal Boyut? AB Bütünleşmesinde Sosyal Sorunlar Lüksemburg Sonrası Gelişmeler Yeni Asrın Öncelikleri ve "Para Birliği" 137 B. KOBİ'LER Kavram Sorunu KOBİ'lerin Artan Önemi KOBİ'lerin Üstünlükleri Gelişen Ülkelerde KOBİ'ler Hizmet Sektörleri ve KOBİ'ler Gümrük Birliği ve KOBİ'ler "İstihdamın Artan Ümidi" KOBİ'ler 156

12 8. KOBİ-İstihdam İlişkileri: "Bir Taşla İki Kuş" Türkiye'de KOBİ'ler Türkiye'de KOBİ'lerin Sorunları Çağdaş Yaklaşımlar ve "Nitelikli KOBİ'ler'' 172 C. REKABET GÜCÜ Artan Rekabetin Boyutları Tam İstihdamın Sonu mu? Yeni Yaklaşımlar: Teknoloji -Verimlilik-İstihdam "Üçüncü Dünya"da Endüstri Devrimi "Rekabet Gücü"nün Önemi AB'nin Rekabet Gücü: Raporlar-Tartışmalar "İşletme Yaklaşımı" veya "Avrupa Sosyal Modeli" Azaltan ve Etkileyen Faktörler AB İşverenlerinin Görüşleri Türkiye'nin Rekabet Gücü Rekabet Gücü Arayışları 205 ııl BÖLÜM: KÜRESELLEŞME - GB'NİN SOSYAL SORUNLARI 211 A. KÜRESELLEŞME, GB VE İSTİHDAM "Çalışma ve Altm Çağ"m Sonu Teknolojik Gelişme ve İstihdam İşsizlik İşsizlik ve Sigortası "Üretken İstihdam"m Artışı? İşsizliğin Nedenleri Türkiye: İşsizlik mi, Fakirlik mi? İşsizlik Oranlarında Belirsizlik Üç Sektörlü Analiz GB ve İstihdam Genel Eğilimler 229

13 B. "KİRLİ REKABET"-"SOSYAL DAMPİNG" Uluslararası Rekabet ve UÇÖ 230 2/Temel Haklar ve İlkeler Bildirgesi" GB ve Sosyal Damping "Ucuz İşçilik Daveti" Küçülen Endüstri İlişkileri Büyüyen Enformel İstihdam Enformel Büyümenin Niteliği Formelle Yürüyen Enformel Asya Krizi ve Formelde Açık İşsizlik 245 C. KÜRESELLEŞME ve ENDÜSTRİ İLİŞKİLERİ 250 L Değişim ve Sendikaların Geleceği Günümüzdeki Eğilimler Sendikaları Etkileyen Faktörler Yapısal Değişim ve Yeni Yaklaşımlar Küreselleşme ve Toplu Pazarlık "Tayîorist Endüstri İlişkileri"nin Sonu Gelecek Asra Bakış: Demokrasi ve Diyalog "Parasal Birlik" ve Endüstri İlişkileri Sosyal Alanda "Yeni Çelişkiler" 269 D. GB ve TÜRK ENDÜSTRİ İLİŞKİLERİ GB ve Türk Sistemine Olumsuz Etkileri Uyumsuzluk Artacak mı? İşbirliği Gelişecek mi? AB'de Tarafların Artan Önemi 279 E. GELİŞME-DEMOKRASİ-ÇALIŞMA İLİŞKİLERİ Dünya Ticareti, Gelişme ve Demokrasi Demokrasi ve İletişim Teknolojisi Üçlü Çağdaş Hedefler 283

14 IV. BÖLÜM: KÜRESELLEŞME: ÇELİŞKİLER VE FIRSATLAR 285 A. EĞİTİM-VERİMLİLİK-REKABETGÜCÜ Verimlilik-İstihdam Çelişkisi Türkiye'nin Dışa Açılması ve Rekabet Ücretler-Verimlilik-KOBİ'ler 292 B. YENİ ÜRETİM ve YÖNETİM TEKNİKLERİ Taylorizm'den "Yalın Üretime" GB-Rekabet ve "Bütünsel Kalite" Yalın Üretim ve İşçi-İşveren İlişkileri Yeni Modeller ve Sendikacılık Yalın Üretim ve Toplu Pazarlık 307 C. ESNEKLİK-^ATİPİK" İSTİHDAM-ALT-İŞVEREN "Standart-dışı" İstihdamın Yaygınlaşması Çalışmanın Esnekleştirilmesi Artan Esneklik Tartışmaları Alt-İşveren ve Çok Sayıda Yeni Kavram Türkiye'de Taşeron Tartışması 318 D. "İŞÇİNİN ve İŞİN KORUNMASI" İş Güvencesi-Kıdem Tazminatı-İşsizlik Sigortası Çelişkiler ve Karşıt Görüşler Çağdaş Çözüm Arayışları 323 E. ÜCRET - DIŞI MALİYETLERİN AZALTILMASI Çarpık Ücret Yapısı Sosyal Amaçlı Fonlar ve Vergiler TİSK'in Değerlendirmesi 353

15 F. SOSYAL DEVLET ve ÖZELLEŞTİRME Küreselleşme ve Özelleştirme Türkiye'de Özelleştirmenin Boyutları Kurumsal "Yeniden Yapılanma" Girişimleri Refah Devleti ve Yeniden Yapılanma 342 V. BÖLÜM: ÇÖZÜM ARAYIŞLARI - ÖNERİLER 347 A. AB SOSYAL POLİTİKA ve ÇALIŞMA NORMLARINA UYUM 1. Sosyal Alanda Temel Yaklaşımlar UÇÖ ve AB Çalışma Normları AB Normları ve Türkiye Gerekli Yeni Düzenlemeler 356 B. KOBİ'LERİN YASAL AYRICALIKLARI Yasal Korumalarla KOBİ'lerin Teşviki UÇÖ Sözleşmelerinde KOBİ İstisnaları Ulusal Yasalardaki Ayrıcalıklar Türkiye'de KOBİ'lerin Korunması 363 C. ÇALIŞMA YAŞAMINDA ARTAN SORUNLAR Çalışma Yasalarının Küreselleşmeyle Uyumu Genel Bakış ve Sorun Alanları 369 D. ÇAĞDAŞ UZLAŞMA: SOSYAL DİYALOG Artan Önemi Küresel Çağın Çelişkilerine Çözüm Demokratik-Kalıcı Uzlaşma Türkiye'nin Hedefleri: Büyüme, Denge ve Barış 375 ÇAĞIN UFUKLARI: SEÇENEKLER VE VİZYON Büyüme: Teknoloji-İhracat-İstihdam Çalışma Yaşamında Dönüşüm "İstihdamın ve Üretimin Korunması" Küresel Girişimcilik: KOBİ'lerin Başarısı 384

16 5. Sanal Şirket, "Online Hükümet" Asrın Sonunda Ekonomik Performans Büyüme-Gelişme-Demokrasi "Anadolu Kaplanlan"nm Yükselişi Rekabet Gücü ve KOBİ'ler Yavaşlayan Nüfus ve " Atılım Ümidi" Küresel Çağın Fırsatları 394 KAYNAKLAR 396 TABLOLAR VE ŞEKİLLER TABLOLAR: TABLO I: Dünya'da Büyüme Eğilimleri ( ) 57 TABLO 11: Ülkelerin Ekonomik Göstergeleri 60 TABLO III: Dünyada Gelir Dağılımı 61 TABLO IV: AB'de İşsizlikteki Gelişmeler 73 TABLO V: Türkiye ve 3 AB Ülkesinde Refah Düzeyi 132 TABLO VI: AB'de İşletme Ölçekleri İtibariyle İstihdamın Sektörel Dağılımı {%) 146 TABLO VII: Türkiye'de Küçük İşyerlerinin Önemi 166 TABLO VIII: Toplam Çalışanların ve İşyerlerinin İşyeri Büyüklüğüne Göre Dağılımı 168 TABLO IX: Çeşitli Ülkelerde Küçük İşletmelerle İlgili Ekonomik Göstergeler 170 TABLO X: AB Ülkesi İşletmeleri İçerisinde KOBİ'lerin Yüzde Payı 172 TABLO XI: Türkiye'de KOBİ'lerin Durumu 172 TABLO XII: Yenilik Endeksi 179

17 TABLO XIII: ve Döneminde Gelişen Ülkelerde Büyüme 185 TABLO XIV: İmalat Sanayiinde İşgücü Maliyetleri 188 TABLO XV: İmalat Sanayiinde İşgücü Maliyetleri ($ / Saat) 189 TABLO XVI:Vergilendirme Yapısı 189 TABLO XVII:Türkiye'de İşgücü Piyasası (12 + Yaş, Bin Kişi) 224 TABLO XVIII:İmalat Sanayiinde Emek Verimliliği ve Reel Ücretler ( ) ' 290 TABLO XIX:Ülkeler İtibariyle Sanayide Net Ücret / İşgücü Maliyeti Oranları 293 TABLO XX:AB Ülkelerinde ve Türkiye'de Kişi Basma İşgücü Verimliliği ($) 295 TABLO XXI: İmalat Sanayiinde Çalışılan Saat Başına Bürüt Giydirilmiş Ücrette Reel Artışlar, (1980=100) 327 TABLO XXII: Ortalama İşgücü Maliyetindeki Gelişmeler 328 TABLO XXIII: Ülkeler İtibariyle Çalışma Karşılığı Ücretimin Toplam İşgücü Maliyeti İçindeki Payı (1993) 330 TABLO XXIV: Ülkeler İtibariyle İşverene Ait Yasal Yükümlülüklerin Toplam İşgücü Maliyeti İçindeki Payı 332 TABLO XXV: Özelleştirme Gelirleri ($) 339 TABLO XXVI: 21. Yüzyıla Doğru Başarı Göstergeleri 387 ŞEKİLLER : ŞEKİL I: Rekabet Endüstrisinin unsurları ŞEKİL II: Rekabet Gücünün Belirleyicileri ŞEKİL III: Geleneksel ve Yeni Organizasyonların Karşılaştırılması ŞEKİL IV: Endüstriiyel ve Post - Endüstriyel Toplumların Özellikleri

18 GIRIŞ Günümüzde uluslararası alanda Avrupa kuruluşlarmm, sendikal örgütlerin ve bilimsel nitelikteki uluslararası derneklerin hemen bütün toplantılarının ana temasmı küreselleşme, rekabet ve beraberinde getirdiği sorunlar oluşturmaktadır. Burada temel amaç, uluslararası rekabetin ortaya çıkardığı küresel yapı içinde hükümetlerin yürüttüğü sosyal politikaların, sendikalar ve işveren kuruluşları arasmdaki karşılıklı gelişimini incelemektir. "XXL Yüzyıl doğal kaynaklardan, büyük fabrikalardan, ya da şişkin banka hesaplarmdan çok daha güçlü silahlar yaratmış durumda. Bilgi günümüzün termonükleer gücüdür. Sanayi, finans, bankacılık ve ulaşımın da dahil olduğu çağdaş sektörlerin tümünde ne çalışanların sayısı, ne bilek gücü ve ne de işletmelerin sermaye gücü belirleyici konumdadır. Dünyada tüm bu güçler yerlerini entellektüel sermayeye bırakıyor. Entelleketüel sermaye, bir kuruluşta çalışanların bilgi ve o kuruluşa rekabet sağlayan her şeydir"^. Endüstrinin her iki tarafı, esas iş yaratma politikası olarak ekonomik büyümenin hızlandırılması konusunda mutabık bulunmaktadır. Rekabetle sosyal adaleti bir arada gerçekleştirmek için işverenlerden etkinliğin artırılması, işçilerden ise, koruyucu standartların muhafaza edilmesi talepleri gelmektedir. Bu da kuşkusuz 1990'ların en büyük çelişkisini oluşturmaktadır. Kamu kuruluşları bu yeniden yapılanma sürecinde anahtar bir role sahip bulunmaktadır. Bu kuruluşların gündemini, işçi ve işverenin çıkarlarındaki farklılaşmanın uyumlaştırılması yanında, refahın artırılması ile birlikte işin de korunmasmı temel alan yeni bir "sosyal koruma düzeni"nin ortaya konulması teşkil etmektedir. Bu gelişmeler, "neo-korporatist" görüşleri yeniden tartışma gündemine getirmektedk. Ele alınacak konular arasında; eğitim politikalarındaki etkinlik, küçük ve orta ölçekli işletmelerde insan kaynakları yönetimi, uluslararası ticaret antlaşmaları ve ^ Steward; T.; Entellektüel Sermaye; İstanbul; 1997; s.51 vd.& Türk Henkel Dergisi; 'Sermayenin Nitel Dönüşümü"; Ekim 1997; s.5.

19 sosyal hükümler, sosyal diyalog ve demokratik gelişme, çoğulcu endüstri ilişkilerinin yeniden ele aimması gibi tartışmalar vardır. Bu gelişmeye paralel olarak, 1997 yılında Ankara'da toplanan "Verimlilik Kongresi"nde ise, ana tema olarak "Verimlilik, Rekabet Gücü ve Uluslararası Bütünleşmeler" konusu seçilmiştir. İşlenmesi uygun görülen başlıklar arasında; Türk ekonomisinin rekabet gücü ve verimlilik, organizasyon yapdarı ve yönetim anlayışı, insan kaynağının gehştirilmesi, kalite, kapasite ve teknolojik yeterlilik, uluslararası bütünleşme, doğal kaynakların ve çevrenin korunması konuları bulunmaktadır. Küreselleşme ve rekabet sürecinde uluslararası ve ulusal alanda verdiğimiz bu her iki ömek de konunun günümüzde ne derece canlı olarak tartışma gündeminde bulunduğunu bize göstermektedir. Diğer yandan, değişen dünyanın beraberinde getirdiği temel küreselleşme sorunları 1996 başından bu yana düzenlenen "Davos Toplantıları"nm da en önemli konusunu oluşturmuştur. Bu toplantılarda Toyota, Nestle ve ABB gibi, milyar dolarlık cirolara sahip dünya devlerinin başkanları, esas itibariyle günümüz sanayi toplumunun içinde bulunduğu özelleştirme, Avrupa'nın gerilemesi ve globalleşmenin önündeki engeller gibi sorunlara dikkati çekmişlerdir. Bu liderlere göre, dünyanın geleceğini ipotek altına alan sorunlar, temelde nüfus patlaması (% 44), insanlar arası güvensizlik (% 17), Avrupa'nın rekabet eksikliği (% 16), korumacılığın artması (%11), ekonomik reformların durması (% 10)'dır. Bir büyük şirket yöneticisine göre, "bugüne kadar yaptığımız herşeyi yeni baştan gözden geçirmeliyiz. Global liberalleşmede görülen yavaşlama kaygı vericidir. Özellikle gelişmekte olan ülkeler, vatandaşlarının ulaşım ve enerji taleplerini karşılamakta çok güçlük çekiyorlar. Özelleştirmeye, reformlara hız verilmelidir" demiştir. Bir başka yönetici, "Avrupa eskiden liderdi, ama artık değil. Daha da kötüsü, Avrupa'nm rekabet gücü, globalleşen bir dünyada her geçen gün azalıyor. Gündemde bugün ciddi bir rebaket eksikliği sorunu var. Zaten, Avrupa

20 ülkelerinde işsizliğin her geçen gün artması da rekabet değerlemesini yapmıştır. eksikliğinin sonucudur" Yine bir başka yönetici ise, "dünyayı tehdit eden en büyük tehlike nüfus patlaması, büyük kentlere göç, enerji tüketiminin inanılmaz artışıdır. Dünya çapmda stratejik bir değişiklik gerekiyor. İletişim teknolojisindeki hızlı değişim, şirketlerin içinde iki ayrı tip yönetici arasında "challenge"a neden oldu, bunlardan birisi, bilgisayar öncesi dönemde eğitim almış olanlar, diğeri de bilgisayar sonrası dönemde eğitim almış olanlardır. 91 milyar dolar cirolu dev otomotiv üreticisi Toyota'nm başkanı ise, "globalleşmenin başarılı olabilmesi için en öncelikli konu, bütün dünyada eğitim anlayışının değişmesidir. Global bir dünya yaratmak için önce uluslararasında tam anlamıyla bir güven ve anlayış ortamının yaratılması gereklidir", demektedir. ABD Hazine Bakan Yardımcısı'na göre ise, "sanayileşmiş ülkelerde sanayileşmeden kaçış eylemi süreklilik kazandı, rekabetin önemi kabul edildi ve ABD, ekonomisindeki esneklik sayesinde gelişmiş ülkeler arasmda en hızla büyüyen ülke oldu". Bir başka banka yöneticisine göre, "dünyayı sürükleyen olgu teknolojidir, anahtar sözcük globalleşmedir, bütün ülkeler kendilerini dünya ekonomisine entegre etmek zorundadır, hiçbiri bunun dışmda kalamaz." Ünlü ekonomist J. Sachs'a göre, "orta gelir gurubunda olup da arasmda % 5'in üzerinde büyümeyi başaran sadece 8 ülke vardır. Bunlar Şili, Hong Kong, Malezya, Mairitius, Singapur, Güney Kore, Tayvan ve Tayland'dır. Bu ülkelerin başarılı büyüme stratejileri şöyledir: Bunlar dünya pazarlarına açıldılar, paralarmı konvertibiliteye geçirdiler, gümrük duvarlarını kaldırdılar. Dünyadaki 90 gelişmekte olan ülke arasında bunları yapan sadece 17 ülkedir. Göreceli olarak devlet küçük, vergi oranları düşüktür. Bu ülkelerde tasarruf oranları % 25 ile % 42 arasmda değişmektedir. Uzakdoğu için tek bir büyüme modeli söz konusu değildir. En iyi rekabet politikası açık ticaret ve konvertibilitedk."

21 Bütün bu gelişmelerden Avrupa ders almalıdır. "Güçlü sosyal devlet modelinin dinamik dünya ekonomisiyle rekabet etmesine olanak yoktur. Avrupa'da son 20 yılda yeni iş yaratılamayışı da bunun göstergesidir. Yüksek vergiler, işgücü piyasasının esnek olmaması ve uygulanan mali politikalar, Avrupa'nm gelişmesini tıkayan engellerdir^." Diğer yandan, Mart 1995'te Kopenhag'ta toplanan "Sosyal Gelişme Dünya Zirvesi"nde istihdam gündemin 3 maddesinden birisini teşkil etmiştir. Ayrıca, istihdam sorunları G-7'lerin, Avrupa Birliği'nin, OECD ve UÇÖ'nün de yakın tarihlerde yaptığı toplantılarının ana konularını oluşturmuştur. Aynı zamanda bu konularda hızla genişleyen bir akademik literatür de mevcuttur. Küreselleşen dünyamızda toplumların temel sorunu, rekabet gücü olan işyerlerinin genişletilmesi yoluyla büyümenin ve istihdam artışının gerçekleştirilmesidir. Günümüzde işyerlerinin dünya piyasalarına açılmada. Gümrük Birliği'nde tek pazara mal ihraç etmede rekabet kabiliyetinin artırılması, ihracata yönelik sanayileşme stratejilerinin temel unsurunu oluşturmaktadır. Böyle bir hedefin gerçekleştirilmesinde bir yandan işletmeler verimli çalışmaya yönlendirilirken, diğer yandan kaliteli üretim yapan yüksek teknolojiye dayalı, üzerinden aşırı ücret-dışı vergi ve sosyal sigorta yükleri kaldırılmış esnek işyerleri başarmm temel tayin edicisi olmaktadır. Bu gehşme stratejileri içinde özellikle küçük işyerlerinm çok önemli bir rolü bulunmakta, bu işyerleri Gümrük Birliği bütünleşmesinde ve istihdam hedeflerinin gerçekleştirilmesinde çok yönlü fonksiyonlar görmektedir. Özellikle AB ülkelerinde yüksek işsizlik, büyüme ve ihracattaki duraklamayla birlikte kendisini gösteren ekonomik ve sosyal kriz, dikkatleri işyerlerinin rekabet kabiliyetinin artırılması tartışmasına çekmiş bulunmaktadır. Böylece ABD, Japonya ve Pasifik ülkeleriyle AB'nin durumunu karşılaştırmalı olarak inceleyen çalışmalar çok zengin bir tartışma alanı oluşturmuştur. ^ Tamer, M.; "Ekonomide 90'larda Neler Oldu?"; Milliyet Gazetesi; ; s

22 Büyüme, ihracat ve istihdam hedeflerine yönelik çok yönlü faktörler ağı içinde, özellikle KOBİ'lerin üzerindeki sosyal yasalardan doğan yüklerin azaltılması, stratejik bir faktör olarak tüm bu tartışmaların odak noktasını teşkil etmektedir. Kuşkusuz, Türkiye'nin Gümrük Birliği ertesinde Batı Avrupa'da, özellikle AB seviyesinde sürdürülen bu tartışmalardan alacağı çok önemli dersler mevcuttur. Halbuki, ülkemizde küreselleşme ve Gümrük Birliği boyutuyla sosyal açıdan konuya bu nitelikleriyle yaklaşan çok smırlı bir yaym vardır. Herşeyden önce, "rekabet gücü üretimin ve istihdamın artması, yaşam standartlarının iyileşmesi için gerekli olan bir önkoşuldur. Rekabet gücünün anahtar faktörü ise, şirketler ile bunların iş çevreleridir." Gerçekten, "rekabet gücünün artması üretimin, ihracatın, karlılığın ve dolayısıyla yeni yatırımların artmasına yol açacak, bu durum ise, istihdamın genişlemesine imkan sağlayacaktır." Bu açıdan bakıldığında, Avrupa'nın sosyo-ekonomik sistemi, tarihinin en sıkmtılı dönemlerinden birini yaşamaktadır. İleri sürüldüğüne göre, sanayi devrimi ile gelişen sosyal politikalar içinde zorunlu ve çalışma yasalarmdan gelen sosyal yükler, "yüksek işgücü maliyetleri" ve mevzuatm tanıdığı esnekliğin sınırlı olması gibi pek çok etken şirketlere ağır yükümlülükler getirerek, mevcut sistemi dengesiz hale sokmuştur. Buna, işgücünün gittikçe yaşlanmasından doğan sosyal güvenlik sisteminin finansman sorunlarını da ilave edebiliriz. Uzun yıllar, bütün dünya ülkeleri için örnek olan Avrupa sosyal güvenlik sistemleri, ileri sürüldüğüne göre, günümüzde "işletmeler açısından dayanılmaz oranda yüksek maliyet, düşük verimlilik ve rekabetin zayıflığı anlamına gelmektedir^. Bunun doğal sonucu olarak, Avrupa'nın dünya ticaretindeki payı daralarak rekabet gücü giderek zayıflarken, işsizlik oranları hızla büyümektedir. ^ "TİSK; Avrupa'nın İçinde Bulunduğu Sosyo-Ekonomik Durumun Rekabet Açısından Değerlendirilmesi ve Türkiye"; İşveren Dergisi; C: XXXVII, S: 7; Nisan 1994; s. 26.

23 Avrupa'nın dünya ticaretindeki payı hızla düşerken, "Pasifik Kaplanları" diye isimlendirilen Hong-Kong, Kore, Tayvan ve Singapur'un dünya ticaretindeki payı iki katma çıkmıştır. Benzer nitelikteki gelişmelere, birey başına GSMH oranlarında da rastlıyoruz. Avrupa'nın içinde bulunduğu sıkıntıların temelinde yüksek üretim maliyetlerinin geldiği söylenmektedir. Toplam işçilik maliyetlerinin yanında, sermaj^e ve vergi maliyetlerinin yüksekliği de temel tartışma alanları olarak görülmektedir. Genelde yapılan araştırmalar, AB'de işçilik maliyetlerinin Japonya ve AB D'den % 23 daha fazla olduğunu ortaya koymuştur. Özellikle, ücret-dışı yasal zorunluluklardan doğan sosyal yükler, kanuni asgari ücretin yüksekliği ve dinamik bir toplu pazarlık düzeni, sosyal korumaların genişliği, sosyal maliyetleri artıran temel unsurlar olarak gösterilmiştir. AB işçilik maliyetlerindeki bu yüksekliğe mukabil, Japonya'da ve ABD'de imalat sanayiinde son on yılda verimliliğin % oranında arttığına da dikkat çekilmektedir. îlave olarak Avrupa'da iş piyasasının esnekliğinin zayıf olduğuna, yatırım düzeylerinin düşük olduğuna işaret edilmektedir. Benzer özelliklere çalışma sürelerinde de rastlanmaktadır. Ücretli tatiller yılda ABD'de 23, Japonya'da 25, Avrupa'da ise 28 gündür. Çalışma saatleri Avrupa'da 38.5 iken, ABD'de 40 ve Japonya'da ise 41.5 olarak düzenlenmiştir"^. Bu gelişmeler, AB'yi rekabet gücünün artırılması temel sorunlarına yöneltmiştir. Bu çerçeve içinde sosyal maliyetlerin azaltılması, özellikle ücret-dışı sosyal yüklerin düşürülmesi, üzerinde önemle durulan konuların başında gelmiştir. İkinci bir alan ise, teknolojik ilerlemenin gerçekleşmesinde Ar-Ge faaliyetlerinin önem kazanmasıdır. "Tüm dünyada teknolojik ilerlemelerle birlikte görülen yüksek kalite, düşük maliyet, işçi sayısının ve fazla çalışma saatlerinin azaltılması yanmda sıfır hata, stoksuz çalışma, tam zamanmda üretim, yalın üretim, toplam kalite anlayışları gündeme gelmiştir. Üretim tekniklerindeki bu değişmelerin sonucu olarak eğitim ' Ibid.; s. 27.

24 ve yeniden eğitim programlarma verilen önem artmış, pasif iş piyasası politikaları terkedilerek, aktif iş piyasası politikalarma önem verilmeye" başlanmıştır. Küreselleşme, Gümrük Birliği, KOBİ'ler, rekabet gücü ve sosyal maliyetler zincirinin Türkiye açısından temel boyutlarının ve dinamik etkileşiminin incelenmesi, bu araştırma çerçevesinde esas itibariyle sosyal boyutuyla ele alınmıştır. Bilindiği gibi, bu süreçler siyasi, ekonomik ve sosyal yönleriyle karmaşık bir faktörler ağı içinde ortaya çıkmakta, neden-sonuç ilişkileri, yapıları daha da karmaşık bir hale sokmaktadır. Bu araştırmada temel yaklaşım, ekonomik ağırlıklı bu oluşumun sosyal boyutunu irdelemektir. Başka bir deyişle, küreselleşme sürecinde bölgesel bütünleşmelerle ortaya çıkan ekonomik yapıların, özellikle Türkiye'nin mevcut istihdam sorunlarını daha da ağırlaştırma yönünde etkilerinin olabileceği veya ihracat ekonomisi ve KOBİ'lerin ihracata ve büyümeye yaptığı katkılar yoluyla istihdam yapılarını olumlu etkilenebileceği gibi noktalar inceleme konusu yapılacaktır. Diğer bir alan ise, bilindiği gibi çalışma koşullarıdır. Burada da ikili bir tartışma sözkonusudur.bir yandan, özellikle küreselleşme sürecinde ve Gümrük Birliği çerçevesinde, Türkiye'nin bireysel ve toplu iş ilişkileri açısından bölgesel entegrasyonlarla daha kolaylıkla ve uyumlu bir şekilde bütünleşmesi amacıyla iş yasalarmdaki eksiklikleri veya yanlışlıkları bertaraf etmesi sözkonusudur. Diğer yandan ise, ihracata yönelik bir ekonomide küreselleşmenin veya bölgesel bütünleşmelerin rekabet edebilir mallar üretebilmesi için, çalışma koşullarmda ne boyutta, ne gibi eğilimlerin ortaya çıktığmı belirlemek, buna uygun tedbirlerin alınmasını önermek ve nihayet bu yeni yapılarm beraberinde getirmesi muhtemel yeni sosyal sorunları tartışmak gerekmektedir. O halde, burada küreselleşme. Gümrük Birliği ve ihracata yönelik KOBİ'lerin yeni rekabet dünyasındaki ekonomik sorunlarından ziyade, sosyal boyutta ortaya çıkan ve Türkiye açısından değerlendirilebilecek uyumla ilgili

25 sorunların tartışılması sözkonusudur. Konuya bu açıdan baktığımızda küreselleşmenin ve Gümrük Birliği'nin sosyal sorunlarının başında hiç kuşkusuz Batı Avrupa ve Türkiye yönünden, gündemin baş köşesini istihdam sorunları teşkil edecektir. Sonuç itibariyle belirtmek gerekirse, bilgi teknolojisi dünya ticareuxii olması gerektiğinden daha hızlı artırmaktadır, "Dünya Ticaret Örgütü" (WTO) verilerine göre, 1995'te % 8 genişleyen dünya ticareti 1996'da % 7 büyümüştür. 1995'te toplam mal ve hizmet ihracatmm 6 trilyon dolara ulaştığı gözlenmiştir. Türkiye'nin bu büyüklük içindeki yeri % 0.5'in altmdadu:. Bu, esas itibariyle dünyada artışı en zayıf olan tekstil ve konfeksiyon dallarındadır. En hızla artan sektörler ise, bilgi teknolojisi, örneğin bilgisayar ve telekomünikasyon cihazlarıdır. Bunlarm toplam ihracattaki payı tarım ürünlerini geçmiş bulunmaktadır. Türkiye'nin, gelişme stratejilerini dünya ticaretinde ortaya çıkan bu yeni eğilimlere göre yeniden belirlemesi kaçınılmazdır.

26 I. BOLUM: DÖNÜŞÜM - KÜRESELLEŞME HİZMET EKONOMİSİ

27

28 A. DÖNÜŞÜM 1- "Endüstri-Ötesi" ve "Bilgi Toplumu" Yaşadığunız çağm son çeyreği ekonomik, teknolojik ve sosyal alanda devrim niteliği taşıyan çok önemli değişmelerle doludur. Bu değişmelerin altında kuşkusuz büyük teknolojik devrimler ve dünya çapında ekonominin yeniden yapılanması vardır. Bu değişmenin en önemli göstergelerinden biri de istihdamın ve mesleklerin yapısmda ortaya çıkmıştır. Gerçekten, "endüstri ötesi" ve "bilgi çağı" ile ilgili teoriler, bu görüşlerini destekleme konusunda en güçlü örnekler olarak, ortaya çıkan yeni sosyal yapıları göstermektedirler. Bu yeni yapıların özellikleri, üretimin mallardan hizmetlere dönüşmesi, yönetici ve profesyonel mesleklerin artışı, tarım ve imalat işlerinin daralması, işlerin bilgi taşıma niteliğinin büyümesidir. Gerçekten, son 70 yılda G-7 ülkelermde istihdam ve mesleklerin yapısındaki değişmeler bu devrimin niteliğini açıkça ortaya koymaktadır. Bu dönüşüm değişik yazarlarca farklı kavramlarla ifade edilmektedir. Bunların içinde en yaygın olanı, "endüstri-ötesi" (post-industrial), "hizmet ekonomisi" (service economy) ve "bilgi toplumu" (informational society)' dir. Aslında endüstri-ötesi toplumun sosyolojik teorisi Touraine (1969), Bell (1973) tarafından bundan çeyrek asır evvel ortaya konmuştur. Bu dönemde bilgi teknolojilerinde yeni gehşmeler kaydedilmiştir^. Gerçekten çağımızda yaşanan değişim bir kerelik bir olay değil, karmaşık sorunlarla hiç gündemden düşmeyecek bir süreç olarak karşımıza çıkmaktadır^. Bu nedenle bu çağa damgasını vuran en önemli şeyin değişim olduğuna hiç kuşku yoktur. Bazı yazarlar, örneğin P. Kotler bunu "ya değişim" veya "gelişim" ^ Castells-Aoyama, M.-Y.; "Paths Towards the Informaüonal Society: Employment Structure in G-7 Countries, "; International Labour Review; Vol: 133; No: 1; 1994; p. 8. ^Harvard Business Review; Değişim; İstanbul; 1999; s.5.

29 ya da "ölüm" diye değerlendirmektedir. Yazar, "eğer dünyanm en kaliteli ürününü, dünyanm en ucuz fiyatma satmayı hedeflemiyorsan bu oyundan çekil" demektedir. Diğer yandan MESS'in belirlemesine göre, "günümüzde nefes kesici teknolojik ilerlemenin tektonik, kültürel ve politik değişimlerin ve şiddetli uluslarası rekabetin belirlediği bir dönüşüm çağında yaşıyoruz. Değişimin etkilemediği temel paradigmaları alt üst edip yeni yaklaşımlara yol açmadığı hemen hemen hiç bir alan yok. Kuşkusuz yönetim bu alanların başında geliyor. İnsan örgütlenmesinin bütün biçimlerinde emir komuta-zincirine dayalı, sanayi uygarlığına dayalı yönetim anlayışı ömrünü tamamladı. Bilgi çağı ve global yaklaşımlar boy atmaktadır. İnsanları yönetmek artık yerini insanlarla yönetmeye bırakıyor. Enformasyon çağında başarılı olmanın tek yolu motivasyona sahip insanları yetiştiren kuruluşlar yaratmaktır.^" Günümüzdeki değişmenin boyutları; piyasaların küreselleşmesi, bilgi teknolojisinin ve bilgisayar sistemlerinin yaygınlaşması, hiyerarşinin ortadan kalkması ve sonuç itibariyle XIX. asrın ortalarmda ortaya çıkan örgüt yapılarının tümüyle değişmesi anlamına gelmektedir. Genel olarak ifade edilmek gerekirse, bu yeni bilgi ekonomisinde zenginliğin temel kaynağı doğal kaynaklar ve fiziki emek yerine, bilgi ve iletişimdir. Bütün bu değişmeler aynı zamanda ve hızh bir biçimde ortaya çıkmaktadır. Bu değişmeler zincirleme olarak bir diğerini etkilemektedir. Böylece toplum ve ekonomik hayat, iki asrr evvel ortaya çıkan endüstri devrimine benzer nitelikte sonuçlar doğurmaktadır^. Kuşkusuz değişim iyi fırsatlar getirdiği kadar, tehlikeler de taşımaktadır. Batı ekonomilerinde yeni yapılarla imalat sanayiinden hizmet sektörlerine keskin bir dönüşüm yaşanmaktadır. Bu sektörde çalışanların ve karların 1/3'ü hizmet sektörlerine kaymıştır. Nasıl endüstri devrimi sosyal sefaletle büyük zenginlikleri bir arada getirmişse, günümüzdeki bu değişme de beraberinde yapısal bir hale ^Rosen, R.H.; İnsan Yönetimi; İstanbul; 1998; s.5. & Ayrıca Bkz. Morgan, G; Yönetim ve Örgüt Teorilerinde Metefor; İstanbul; 1998; s.13 vd. ^Ekin, N.; "Çağı ve Yıldızları Yakalamak"; Ege Vizyon; S:18; Temmuz 1997; s

30 dönen işsizliği, geniş kitlelerin yeni iş ve mesleklere geçişindeki güçlükleri de beraberinde getirecektir. Küreselleşen dünyamızda bu değişimin boyutları da evrensel bir nitelik kazanmakta, "yöneticiler adeta bir savaş uçağı pilotu gibi hızlı düşünüp en doğru kararları kısa zamanda almak zorunda kalmaktadu-lar." Gerçekten, XXI. asra yaklaştığımız şu günlerde, yaşadığımız dünyanın çok boyutlu, dinamik bir değişimine şahit oluyoruz. Ekonomideki yapısal oluşumlara hızlı teknolojik gelişmeler eşlik etmekte, küreselleşme adeta tüm dünyayı tek bir pazar haline getirmektedir. Bu değişimin niteliği ve insanlığm yaşamma getireceği yeni boyutlar yoğun tartışmalara konu teşkil etmektedir. İleri sürüldüğüne göre, "şunu görmek gerek; ne yaparsanız yapın, bilgi çağı süreci işliyor, tarihte ilk kez hiçbir devletin, iktidarın veya siyasi güç gurubunun müdahalesine olanak tanımayan bir süreç içindeyiz. Benzersiz bir devrim gerçekleşiyor. Dış dünyaya bağlanmak isteyen herkes, bu imkana sahip artık. Bunu önlemek mümkün değif." Sanayi-ötesi toplumu doğuran makro faktörler arasmda küreselleşme ve artan rekabet, Atlantik'ten Pasifik'e kayan güç dengeleri. Doğu Avrupa'da sosyalist bloğun çözülmesi, liberal pazar ekonomileriyle ortaya çıkan yapısal değişmeler, teknolojik değişmelerin beraberinde getirdiği istihdam sorunları, istihdamm sektörel dağılımmda işgücünün nitelik yapısındaki değişim gibi çok sayıda faktör sayılabilir. Ayrıca, üretim ve yönetim tekniklerindeki gelişmeler de bu oluşumlara eşlik etmektedir^^. Buna karşılık L. Thurow kapitalizmin geleceği ile ilgili kitabında kapitalizmin dışında hiç bir ekonomik sistemin hiç bir yerde yaşatılamadığma dikkati çekmekte ve kapitalizmin XlX.ve XX. yüzyıllardaki rakipleri olan Faşizm, Nazizm ve Komünizm'in artık yok olduğuna işaret etmektedir. "Bu iktisadi ve siyasi sistemler tarihin çeşith dönemlerinde denendikten soma kaybolup gitmiştir. Sonuç ^ Bas, J.C.; "Bilgi Çağı Engellenemez"; Milliyet Gazetesi; 24 Mayıs 1996; s. 24. ' Kurtulmuş, N.; Sanayi Ötesi Dönüşüm; İstanbul; 1996; s. 5.

31 olarak, ikinci seçenek olan ve Avrupalıların üçüncü seçenek dedikleri sosyal refah devleti artık alternatif değildir. Toplumsal refah devleti komünizm gibi açık bir çöküş yaşamamakla beraber, başarısız kalmıştır. İsveç bile bu sistemi terk etmiştir ve geride sadece en güçlü olanın yaşadığı kapitalizm kalmıştır. Başka hiçbir alternatifi yoktur." "Burada ilginç olan sorun kapitalizmin nereye gideceğidir?"^\ 1989'da Berlin Duvarı'nın yıkılması ve 199rde Sovyetler Birliği'nin dağılması ile Soğuk Savaş Dönemi sona ermiştir. Burada ilginç olan "kapitalizm oyununu birbirinden bambaşka kurallarla yöneten üç önemli süper gücün ortaya çıkışıdır. İlk kez ABD dünyanın 11. Süper gücü konumuna düşmüştür. Thurow kapitalizmin bu dinamik geleceğinde özellikle ekonomik savaşın Japonya, Avrupa ve ABD arasında geçeceğine işaret etmektedir^^. Gerçekten kısa zaman süreleri içinde ortaya çıkan bu değişmenin siyasi, ekonomik ve sosyal boyutları çok sayıda "gelecek bilimci"nin ilgisini çekmiştir. Kapitalizmin beraberinde getireceği buhranlarla sosyalist bir dünya kurulacağma ilişkin Kari Marx'dan, günümüze kadar çok yazar geleceğin dünyasını belirlemeye çalışmıştır. Kuşkusuz, geleceği bilemeyiz, ne var ki geleceğin dünyasının ipuçları günümüzde yaşanmaktadır. Asrm son çeyreğinde, gelecek bilimcilerin geleceğin dünyasıyla ilgili tahminleri çok sayıda yayma konu olmuştur. Özellikle son yıllarda enformasyon bilgi toplumu ile ilgih yaymlar geleceğin dünyası ile ilgili değişik boyutları ele almaktadır. Örneğin, bilgi toplumu ve bilgi toplumuna geçiş, ikinci bin yıldan üçüncü bin yıla geçiş, bilgi toplumu ve kollektif akıl yaratma, iletişim toplumu gidişat iyiye mi kötüye mi, bilgi toplumunun cehaleti, post endüstriyel dönüşüm, davramşçüıktan oluşçuluğa, bilgi çağı, değişim ve yeni çalışma ilişkileri, sivi toplumdan bilgi toplumuna geçiş bv. tartışmalar gündeme gelmektedir ^ ^. " Thurow, L.C.; KapitaHzmin Geleceği; İstanbul ;1996; s. 19. Thurow, L.; Kıran Kırana, Japonya Avrupa ve ABD Arasında Yaklaşan Ekonomik Savaş; İstanbul; Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı; B.T Bilgi ve Toplum; S:l; Nisan 1998.

32 2. Drucker'dan "Sanal Şirketlere" P.F. Dmcker'm "Kapitalist-Ötesi Toplum" isimli eserinden Heidi ve Alvin ToffIer'in "Üçüncü Dalganm Politikası" adlı eserine kadar çok sayıda gelecek bilimciye rastlıyoruz. Bu gelişmelere, Paul Kennedy'nin "21. Yüzyıla Hazırlanırken" kitabmı^^, F. Fukuyama'yı, iktisat tarihçisi R.L. Heil Broner ve birçok yazarı ilave edebiliriz. Böylece ortaçağın su değirmenleri, dericilik, silah sanayii, dokumacılık ve benzeri kflçük sanayiinden buhar makinesinin keşfine ve daha sonra ortaya çıkan bir ara üretim devriminden Taylorizm ve Fordizme, oradan günümüzün toplam kalite ve yalın üretim tekniklerine kadar uzanan bir dizi tartışma, günümüzde, XXI. asra yönelik tahminlerle yeni ufuklara doğru açılmaktadır. İleri sürüldüğüne göre "şimdiye kadar insan nesli iki büyük dalga gördü. Bunların herbiri daha önceki kültür ya da uygarlıkları silip süpürdü ve yerlerine eskilerin tahmin edemeyecekleri yaşam tarzları geçirdi. Birinci değişim dalgası tarım devrimi binlerce yıl sürdü, ikinci dalga sanayi uygarlığının yükselişi sadece üç yüzyıllık bir dönemi kapsadı. Tarih bugün daha da hızlanmış durumda. Öyle görülüyor ki üçüncü dalga birkaç 10 yılda tarih içinde yol alıp kendini tamamlayacak"^^. Son üç asrı dolduran değişimler, tarihin hiçbir döneminde insanlığı bu denli köklü bir biçimde etkilememiştir. ToffIer, "Üçüncü Dalga" kitabında; 1) büyük şirketlerin parçalanarak küçük ünitelere ayrılacağını, merkez-dışı yönetimin güç kazanacağını, 2) işyeri ve meskenin iki ayrı mekandan çıkarak, düşünsel üretim dalında hızlı bir yükseliş yaşanacağını, 3) eğitimsiz insanların hayatının daha da zorlaşacağmı, meslekler yelpazesinin hızla genişleyeceğini, düşünmektedir^^. Bunu Kennedy, P.; Yirmibirinci Yüzyıla Hazırlanırken; (Çev: Üçcan, F.); İstanbul; '^Toffler -ToffIer, A.-H.; Yeni Bir Uygarlık Yaratmak, Üçüncü Dalganın Politikası; İstanbul; 1996; s. 19. Türk Henkel Dergisi; "Yeni Bir Uygarlık Yaratmak ve Üçüncü Dalganın Politikası"; S: 131; Aralık 1995; s. 10 vd.

33 doğrular biçimde W.H. Davidow ve M.S. Malone, XXI. yüzyıla hazırlık aşamasında şirketlerin yeniden yapılanmasını incelemekte ve "sanal şirketler" (virtual corporation) üzerinde durmaktadırlar^^. Bu görüşlere göre, "gelecekte küresel ticari pazarda başarı", değeri yükseltilmiş, müşterilerin gereksinimlerini anında karşılayabilecek çeşitli "sanal ürünler" imal eden şirketlerin olacaktır. Bu devrimin özünde şu gerçekler yatmaktadır. Üretimin hızla gelişmesi, yönetim uygulamalarmm değişimi, yönetim ve işgücünün işbirliği yapması dahil olmak üzere şirket, hammadde parça satıcılarla tüketici ve endüstriyle hükümet arasmdaki ilişkilerin yeni boyutlara ulaşması. Bu yaklaşımda, yeni bir iş türü, yeni doğan bir fikir, bilginin gücü, teknolojinin yükselen grafiği, gelecek ve tasarım, değişim makinaları, paylaşılan hayaller, yönetimin yeniden düşünülmesi, yeni bir işçi türü, sözün yayılması, yeniden canlandırılmış bir ekonomiye doğru konuları ele aimmaktadır. İncelemenin, ekonomiye rekabetçi yanının yeniden kazandırılması ve daha fazla iş olanağı yaratılması, rekabete dayalı bir üretim tabanı oluşturulması, bugün toplumların karşı karşıya bulunduğu küresel rekabet, müşteriye odaklanma ve eğitim gibi geniş alanlarda çözümler getirdiği ileri sürülmektedir. Sanal şirketlerin "hızla yaklaşan geleceğe büyüleyici bir bakış" ve "XXI. yüzyıl iş dünyasının heyecan verici önemh müjdecisi" olduğu vurgulanmaktadn ^^ 3. Küresel Değişim ve '^Yeni Dünya Düzeni" Sanayileşmiş Batı ekonomilerinde bir yandan mikro ve iletişim teknolojisi hızla gelişirken, diğer yandan küreselleşmenin beraberinde getirdiği uluslararası rekabet, ulusal ve dünya ekonomilerinde yapısal değişmelere neden olmaktadır. Bu değişimin beraberinde getirdiği en önemli olgu küreselleşme ve "yeni dünya düzeni" (new world order) dir. Doğu'da komünizmin çöküşüyle beklenen Davidow-Malone, W.H.-M.S.; Sanal Şirket - Şirketlerin Yeniden Yapılanması ve 21. Yüzyıla Hazırlık; (Çev: Köpüşoğlu, M.); İstanbul; " Ibid.; s. 5; & Ayrıca, bkz. KOÇ-UNISYS/TESEV; Sanal Şirket Paneh; İstanbul; 1996.

34 refah, barış ve özgürlük bir türlü gerçekleşememiş gözükmektedir. Günümüzde birçok ülkede sürekli hale gelen işsizlik ve enflasyon, beraberinde fakirlik ve sosyal sefaleti getirmektedir. Avrupa, Afrika ve Asya'nın birçok bölgesinde değişik nedenlere dayalı devam edip giden siyasi huzursuzluklar çok sayıda insanm hayatına malolmaktadır. XX. asrın sonuna doğru yeni dünya düzeninin hızlı küreselleşme eğilimlerine rağmen dünyaya barış ve mutluluk getirmediği iddia edilmektedir. Küreselleşme sürecine, getirdiği istihdam sorunları yüzünden olumlu bakmayan görüşler yaygındır. Küreselleşmiş ekonominin Doğu'daki çağdaş olmayan siyasi rejimlere ve çalışma ilişkilerine, emek üzerinden kirli rekabet yapan ekonomilere yaradığı, iki yüz yıllık sosyal korumayla nisbeten pahalı hale gelen Batı ekonomilerinin yoğun işsizlikle, bu acımasız rekabetm kurbanı haline geldikleri iddia edilmektedir. İleri sürüldüğüne göre, küreselleşme sürecinde en fazla etken olan kuruluşlar çok uluslu şirketlerdir. 4. «Ülkelerden Büyük» Çok Uluslu Şirketler Yapılan tahminlere göre, dünyada 37 bin çok uluslu şirket, kendi ülkelerinin dışında 170 bin kendine bağlı kuruluşla çalışmaktadır. "Birleşmiş Milletler Ticaret ve Gelişme Komisyonu" na (UNCTAD) göre, kendi ülkeleri dışında faaliyet gösteren çok uluslu şirketlerin satışları 1992 yılında 5.5 trilyon dolara varmıştır. Bu rakam 4 trilyon dolarlık toplam dünya ticaretini geçmektedir. Çok uluslu şirketler dünya özel sektör değerlerinin 1/3'ünü kontrol etmektedir. Bu şirketlerin dış yatırımları dünya çapmda 2 trilyon dolara varmaktadır. Bu şirketlerin en büyük gurubunu 474 milyar dolarla ABD, 259 milyar dolarla İngiltere, 251 milyar dolarla Japonya oluşturmaktadır^^. İşin ilginç bir yanı ise, küreselleşme süreciyle birlikte çok uluslu şirketlerin şaşırtıcı boyutlara ulaşmasıdır. Gerçekten çok uluslu şirketlerin dünya ekonomisi ''^ Gallin, D.; "inside the New World Order: Drawing the Batde Lines"; New Polidcs; Vol: V:No: 1; Summer 1994; p. 108.

35 içindeki payı hali hazırda gelişmesi çok "parlak" olarak nitelenen birçok ulusu geride bırakacak bir büyüklüğe ulaşmıştır. Dünya'da ki tüm yatırımlara çok uluslu şirketlerin yön verdiği belirlenmiştir. Washington'daki "Politik Çalışmalar Enstitüsü'nün bir raporuna göre, "dünyanın en büyük 200 çok uluslu şirketinin toplam satışı, dünyanın toplam GSMH'nın % 28.3'ünü oluşturmaktadır. Bu oran 14 yıl önce % 24'tü. Sözkonusu 200 şkketin toplam cirosu 9 büyük ekonomi hariç tüm dünyanın GSMH'dan daha fazladır. Ekonomik olarak sıralamaya tabi tutulursa dünyanın ilk 100 ekonomisi içinde sadece 49 ülke vardır, diğerlerinin hepsi çok uluslu şirketlerdir"^^. Satışlar açısından çok uluslu şirketler arasında olan Mitsubishi Firması ekonomik büyüklük sıralamasında 22. sırada yer almaktadır. Örneğin GM 26., Ford 31., Toyota 36. sıradadır. GM'nin satış gelirleri Tanzanya, Bangladeş, Zaire, Uganda, Nijerya ve Pakistan'm toplam gelirlerinden daha fazladır. 73. sırada yer alan Küba'nm önünde 71 büyük şirket bulunmaktadır^^ Bu açıdan GM'nin 1998 cirosu Türiye'nin bir yıllık GSMH'sine yaklaşmaktadır. ABD'nin 5 devi arasında bulunan GM 161, Ford 144, Wall-Mart 139, EXXON 100, GE 100 milyar dolar ciroya sahiptir. Öte yandan Bili Gates Norveç'in petrol gelirinden daha yüksek bir servete sahiptir. Gates'in servetinin 100 milyara ulaştığı ve bu hızla büyümesi halinde 2004'te 1 trilyona varacağı ifade edilmektedir. Ayrıca günümüzde "tüm zamanların en büyük şirket evlilikleri" yapılmakta, bunlar arasında özellikle 81 milyar dolarlık Alman ve İtalyan telekominikasyon evliliği dikkati çekmektedir. Petrol, finansal hizmetler ve bankacılık alanında da çok sayıda birleşme gözükmektedir. ' Milliyet Gazetesi; "Uluslardan Büyük Çok Uluslu Şirkeder"; 1 l.ağutos 1997; s.8. ^' Handi, C; "Will Your Company Come Democracy?"; The Economist; p.116.

36 Çok uluslu şirketlerin teknoloji transferi ve doğrudan yabancı yatırımlar (DYY) yoluyla "yurt içi sermaye birikimini arttırmak, yeni istihdam olanakları yaratmak, ithalat yaparak döviz kazandırmaları" mümkündür. İleri sürüldüğüne göre doğrudan yabancı yatırımların en önemli katkısı teknoloji alanında olmaktadır. "Teknolojiyi ticari amaçlı üretim için gerekli olan bilgi olarak tanımlarsak, yeni fiziksel üretim ve üretim yöntemlerinin yanı sıra örgütlenme, pazarlama ve dağıtım gibi tamamlayıcı hizmetler alanmda da DYY aracılığı ile yüksek teknolojiye sahip firmaların bilgi birikimlerinden hem mikro (firma), hem de makro (ülke ekonomisi) bazında yararlanarak gelişmekte olan ülkelerde kısa zamanda önemli verimlilik artışları sağlamak mümkündür"^^. Görülebilir bir gelecekte yabancı şirket yatırımlarının devam edeceği ve üretimin çok uluslu hale dönüşmesinin dünya ekonomisinin yapısal bir karakteri haline geleceği belirtilmektedir. Özellikle, iletişim ve ulaşım sistemlerindeki devrim bu şirketleri şubeleriyle daha fazla bütünleştirecektir. Özelleştirme de bu eğilime yardım edecektir. Böylece Asya ekonomileri, Japonya'nın üretim sistemleriyle daha fazla bütünleşirken, ABD şirketleri de Meksika ile NAFTA çerçevesinde daha yoğun ilişkiler kuracaktır. ABD Ticaret Bakanhğı'na göre, 1990 yılmda ABD şirketleri Batı Avrupa'da 2 milyon, Asya'da 1.5 milyon, Latin Amerika'da 1.3 milyon insan istihdam etmektedir. Japon şirketleri kendi ülkelerindeki işsizliğe rağmen deniz-aşırı ülkelerde daha fazla yatırım yapmaktadırlar. Benzer şekilde, Fransız çok uluslu şirketleri Fransa dışmda 2 milyon insana istihdam olanağı sağlamaktadrr. 5. Ucuz İşçilik ve "Kirli Rekabet" Yeni iletişim ve ulaşım teknolojilerinin getirdiği, sınırları olmayan küresel ekonomi, beraberinde küresel bir emek piyasası da yaratmıştır. Avrupa, Kuzey Amerika, Japonya ve Avustralya'lı işçiler kendilerinden emek maliyetlerinin 10- Gürak, H.; "Teknoloji Transferi ve Doğmdan Yabancı Yatırımlar"; İktisat Dergisi; S:387; Şubat-Mart 1998; s.64.

37 20 katı daha düşük olan ülkelerin keskin rekabetiyle karşılaşmışlardır. Bu durum, eski sanayileşmiş ülkelerde ücret seviyelerinin düşmesine ve işsizliğin hızla artmasına neden olmaktadır. D. Mc Williams'a göre, nüfusun artması ve okumayazma oranlarının gelişmesiyle dünya işgücü 4 milyara çıkacaktır. Bu gelişme karşısında Avrupa'da reel saat ücretleri aynı dönemde her yıl % 1 oranında azalacaktır^^. Örneğin; Siemens 2000 yılmda yabancı personel sayısmm Alman personeli geçeceğini, Almanya'da kendi fabrikalarmda çok sayıda işçiyi işten çıkardıklarını, Almanya'da saati 46 Mark'a çalışan işçinin Doğu Avrupa'da 4-5 Mark'a çalıştığmı, Almanya'daki saat ücretine Çin'de 50 işçinin çalıştığını belirtmiştir. Aslında 1976'da OECD çok uluslu şirketlerle ilgiü olarak, 1977'de UÇÖ Üçlü İşbirliği konusunda bir bildiri yayınladılar. Böylece yaklaşık 25 yıl önce uluslararası kuruluşlar çok uluslu şirketlerle ilgili sorunlara dikkati çekmeye çalıştılar. Çünkü bu şirketler özellikle 1960'lı yıllardan soma ekonomik güç ve tekellerini artırmak suretiyle hükümetlerin ve uluslararası sendika hareketinin dikkatini üzerine çekmişti. O günlerde çok uluslu şirketlerin sosyal, ekonomik ve politik boyutları OECD, UN, UNCTAD ve UÇÖ'de yoğun tartışmalarm konusunu oluşturmuştur. Kuşkusuz 1970'lerden sonra dünyada dramatik değişimler ortaya çıkmıştır. İletişim teknolojilerinin yoğun bir şekilde uygulanması ile küresel bir ekonomi oluşmuştur. Bu şirketlerin günümüzde sayıları 40 bine ve bağlı işletmelerle 250 bine ulaşmakta ve dünya çapında 190 milyon insanı istihdam etmektedirler. Gerçekten tavsiye edici ve yol gösterici bildiriler çok uluslu şirketlerin olumlu katkılarını teşvik edecek, böylece ekonomik ve sosyal gelişme hızlamrken büyük şirketlerin faaliyetlerinden doğan sorunlar ise en aza indirilebilecektir. 1970'lerdeki bu gayretlerin XXI. asra doğru yeniden gerçekleştirilmesi zorunludur. Bu çabaların özellikle bu alandaki yasal düzenlemelerin gözden geçirilmesine paralel bir şekilde sürdürülmesi '-^ Gallin; "inside the New Wodd Order: Drawing the Battle Lines"; op.cit; p