YUKARISAZAK (KALE - DENiZLi) GEÇ MİYOSEN ARTIODACTYL'LERİ (MAMMALIA)

Transkript

1 MTA Dergisi, 121,73-82, 1999 YUKARISAZAK (KALE - DENiZLi) GEÇ MİYOSEN ARTIODACTYL'LERİ (MAMMALIA) Vahdet TUNA* ÖZ.- Yukarısazak köyünün Kapuşcabaşı mevkiinde bulunmuş olan memeli paleo faunasındaki Artiodactyla temsilcilerinden Helladotherium duvernoyi Gaudry, Protoryx carolinae Majör, Tragoportax amalthea (Roth ve Wagner) ile Gazella deperdita (Gervais) tanımlanmıştır. Geç Miyosen (Turoliyen) yaşlı bu paleomemeli fosil örnekler çalılıklar içeren açık alanların (step) varlığını ortaya koyarlar. GiRiŞ Bu çalışmada Yukarısazak memeli faunası bileşenlerinden Giraffidae ve Bovidae üyelerine ait fosil bulgularının tanımı amaçlanmış ve faunanın yaşının anlaşılmasına yönelik MN zonlamalarıyla paleoekolojik koşulların ortaya konulmasına çalışılmıştır. Bu makalede tanımlanmış olan Artiodactyla ile Carnivora ve Perissodactyla kalıntılarını içeren memeli fosil yatağı, Yukarısazak köyünün yaklaşık 1 km güneybatısında bulunmaktadır (Şek. 1). Bu memeli fosil bulgu yerinin Perissodactyla örnekleri Kaya (1993) tarafından yayınlanmış ve faunaya Geç Miyosen sonu (Orta Turoliyen) yaşı önerilmiştir. Denizli yöresinde Yukarısazak benzeri Mahmutgazi (Becker-Platen ve diğerleri, 1975; Köhler, 1987), Babadağ, Ortaköy ve Güzelpınar'da (Yalçınlar, 1961) memeli fosil yataklarının varlığı bilinmektedir. Becker-Platen ve diğerleri (1975) ile Köhler (1987) Mahmutgazi memeli faunası için Turoliyen (MN 11) yaşını önermişlerdir. Yalçınlar (1961) Babadağ-Kıranyer memeli faunasına Ponsiyen, Ortaköy'e Orta Miyosen ve Güzelpınar'a Orta-Üst Meosiyen yaşını uygun görmüştür. Metinde kullanılmış olan osteolojik ve odontolojik terimlerde Giraffidae için Bohlin (1926), Bovidae için Heintz (1970, 1971), sistematikte Simpson (1945), zaman ölçeğinde Rögl ve Steininger (1983) ve memeli zonlarında Mein (1975) esas alınmıştır. Ölçümler mm olarak verilmiştir. Materyaller Ege Üniversitesi Tabiat Tarihi Müzesi'nde korunmaktadır. Bu çalışmada kullanılmış olan kısaltmalar şunlardır: Denizli-Kale-Yukarısazak (DKY); Afyon-Sandıklı-Kmık (AŞK); Çanakkale-Ayvacık-Gülpınar (ÇAĞ); Ankara-Elmadağ-Gökdere (AEG); Uşak-Eşme-Kemiklitepe (UEK); Pikermi (P); Sisam (S); Ma- * Ege Üniversitesi Tabiat Tarihi Uygulama ve Araştırma Merkezi, Bornova-lzmir.

2 74 Vahdet TUNA ragha (M); Halmyropotamos (H). STRATİGRAFİ Becker-Platen (1970) güneybatı anadoludaki Neojen istifini alttan üste doğru Helvesiyen,Tortoniyen yaşlı gölsel-akarsu katmanlarından oluşan "Turgut tabakaları", Sarmasiyen-Ponsiyen yaşlı gölsel "Sekköy tabakaları", Ponsiyen yaşlı karasalakarsu tipindeki "Yatağan tabakaları" ve Dasiyen yaşlı gölsel "Milet tabakaları" olmak üzere 4 stratigrafik birime ayırmıştır. Atalay (1980), Becker-Platen'in (1970) "Yatağan tabakaları" ve "Milet tabakaları" adıyla tanıttığı birimlerin ikisini birden "Yatağan formasyonu" adı altında ayırtlamış ve Hakyemez'in (1989) "Yatağan formasyonu"na eşdeğer olan birime ise "Bayır üyesi" adını vermiştir. Denizli-Kale yöresinde ayrıntılı bölgesel bir çalışma Hakyemez ve Örçen (1982) ile Hakyemez (1987, 1989) tarafından yapılmıştır. Yazarlar "Yatağan formasyonu" ile birlikte "Turgut", "Sekköy" ve "Milet" formasyonlarının tümünü "Muğla grubu" olarak adlandırmışlardır. Hakyemez (1989), gölsel-karasal çökellerden oluşan bu grubun Geç Astarasiyen-Pliyosen yaş aralığında çökelmiş olduğunu ve bu grubun Muğla-Denizli arasındaki bölgede geniş bir yüzleğe sahip olduğunu belirtmiştir. Yazara göre "Turgut formasyonu" Orta Astarasiyen yaşlı menderesli ırmak çökellerinden; "Sekköy formasyonu" Üst Astarasiyen yaşlı, altta bataklık üstte gölsel çökellerden; "Yatağan formasyonu" Üst Miyosen yaşlı alüvyon yelpazesi çökellerinden ve "Milet formasyonu" Üst Miyosen-Pliyosen yaşlı gölsel çökellerden oluşmuştur. Bu birimlerden "Yatağan tabakaları" (Becker- Platen, 1970) veya "Yatağan formasyonu" (Hakyemez ve Örçen, 1982) alttan itibaren killi kireçtaşı, tüf arakatkılı kiltaşı, tüfit, sarımsı-kahverengimsi kumlu çamurtaşı, kahverengimsi kiltaşı ile grimsi renkli kireçtaşlarından oluşmuştur. Yukarısazak memeli faunasına ait kalıntılar bu kahverengimsi renkdeki kiltaşları içinden alınmıştır. "Yatağan formasyonu"nun ortamı kurak-yarı kurak tipte alüvyon yelpaze çökelleri olup genel olarak kızıl-kahverengimsi renkdedir (Hakyemez, 1989). "Sekköy" ve "Yatağan" formasyonlarında görülen tüf ve tüfitlerin kaynağı olasılıkla Bodrum ve Koş adaşıdır (Ercan ve diğerleri, 1981). PALEONTOLOJİ Bu bölümde tanımı yapılacak olan Artiodactyla kalıntılarının tümü aynı fosil yatağı içinden alınmıştır. Takım : Artiodactyla Owen, 1848 Aile : Giraffidae Gray, 1821 Alt aile : Sivatheriinae Zittel, 1893 Cins : Helladotherium Gaudry, 1860 Helladotherium duvernoyi Gaudry, 1860 (Şek. 2B) Materyal : Sol unciform, Şekil 2B (DKY-1) Ölçüler : Helladotherium duvernoyi unciformuna ait değerler aşağıda verilmiştir (Çizelge-1). Çizelge 1- H. duvernoyi unciformuna ait değerler (x: Geraads, 1974) Tanımlama Helladotherium duvernoyi magnotrapezoidinde dış eklem yüzeyi distale doğru genişleyerek devam eder. Aynı durum unciformda da görülür. Ayrıca intermedium eklem yüzeyi yataya göre çok eğiktir. Unciformun ulnare ile eklemleneceği üst yüzeyi önde geniş olmasına rağmen arkaya doğru daralmaktadır. Tartışma Samotherium neumayride magnotrapezoidin dış eklem yüzeyi bir oluk ile distalden ayrılmış ve bu yüzey daha sonra küçülmüştür. Aynı durum Samotherium sinense'de de görülür.

3 YUKARISAZAK GEÇ MİYOSEN ARTIODACTYL'LERİ 75 çe kıvrılma eğilimi gösterdiği, yani boynuzun frontalden dik çıkmadığı gözlenmektedir. Bu kıvrılma bireyden bireye değişebilmektedir. Boynuzun dış yüzeyi düz, iç yüzeyi ise dış bükeydir. Bu durum boynuz enine kesitinde açıkça görülmektedir. Tartışma Yukarısazak boynuz örneği dış yüzeyinin düzlüğü nedeniyle diğer yaygın ve aynı dönemde yaşamış bir tür olan Gazella gaudryi'den farklıdır. Çünkü Gazella gaudryi boynuzu boyuna uzanan sırt ve oluklar içermesine rağmen boynuz enine kesiti yuvarlaktır. Şek. 2- A. Tragoportax amalthea alt çene parçası. B- Helladotherium duvernoyi unciformu C- Gazella degerdita boynuz parçası Aile : Bovidae Gray, 1821 Alt aile : Antilopinae Baird, 1857 Tribe : Antilopini Simpson, 1945 Cins : Gazella De Blainville, 1816 Gazella deperdita (Gervais), 1847 (Şek. 2C) Materyal : Sol boynuz parçası (Şek. 2C; DKY-2) Ölçüler : Gazella deperdita boynuzuna ait değerler aşağıda verilmiştir (Çizelge-2). Tanımlama Boynuz parçası oldukça eksiktir, fakat tür karakterini belirten özellikler görülmektedir. Boynuzun korunan uzunluğu kaide kısmı dahil 50 mm dir. Boynuz yanlardan basık olup üzerinde boyuna sırtlar ile bu sırtların arasında uzanan oluklara sahiptir. Boynuz enine kesiti elips şeklindedir. Korunmuş olan kısma bakıldığı zaman boynuzun geriye doğru hafif- Ankara'da Orta Sinap serilerinde bulunmuş olan Gazella ancyrensis'te (Tekkaya, 1973) boynuz ile boynuz enine kesiti yuvarlak ve boynuzun frontal ve lateral yüzeyinde çok belirgin iki oluk bulunmaktadır. Pikermi'deki Gazella brevicornis'te boynuzlar genelde yuvarlak olmasına rağmen boynuz üzerindeki en derin oluklar arka kısımda bulunmaktadır (Gaudry, ). Selanik'te bulunmuş olan Gazella bailloudi boynuz yüzeyinde derin oluklar görülmez ve boynuz kesiti yuvarlağımsıdır (Arambourg ve Piveteau, 1929). Sisam adasında bulunmuş olan Gazella longicornis'in boynuz enine kesiti elips şeklinde olmasına rağmen boynuz üzerindeki oluklar düzensizdir (Andree, 1926). Yine Sisam adasında bulunmuş olan Gazella mytilini'de boynuzlar arkaya doğru kuvvetle bükülürken biraz dışa doğru döner ve boynuzun enine kesiti uzun bir elips şeklindedir (Melentis, 1970).

4 76 Vahdet TUNA Maragha'daki Gazella rodleri'de boynuz yüzeyi düzdür (Bernor, 1978). Siwalik'te bulunmuş olan Gazella lydekkeri'de boynuzlar hemen hemen birbirine koşut ve boynuz enine kesiti geniş bir elips şeklindedir. Ayrıca boynuz üzerindeki oluklar uç kısma doğru kaybolmaktadır. Yukarıda tanımlanmış olan türlerin tümü Yukarısazak örneğinden farklı boynuz özelliklerine sahiptirler. Buna karşı Selanik (Arambourg ve Piveteau, 1929) ve Mont Leberon'da (Heintz 1970, 1971) bulunmuş olan Gazella deperdita'ya ait boynuz örnekleri boynuz enine kesiti ile lateral ve medial yüzeylerin yapısı bakımından Yukarısazak boynuz örneğine benzerler. Aile : Bovidae Gray, 1821 Alt aile : Hippotraginae Brooke, 1876 Tribe : Hippotragini Simpson, 1945 Cins : Protoryx Majör, 1891 Protoryx carolinae Majör, 1891 (Şek. 3, 4) Materyal : Boynuz çifti (Şek. 3; DKY-3) ve sol P 2 - M 3 içeren damak (Şek. 4; DKY-4). Ölçüler : Protoryx carolinae boynuzu ile üst çene dişlerine ait değerler aşağıda verilmiştir (Çizelge 3-4). Tanımlama Boynuz çifti: Sağ boynuzun uç kısmı ile sol boynuzun yaklaşık yarısından sonraki uç bölümü kırıktır. Korunan uzunluk sağ boynuzda 22 cm sol boynuzda 10 cm dir. Boynuzlar arasındaki sütura frontalis kabarık olup her iki boynuzda foramina supraorbitale belirgindir. Boynuzlar medio-lateral olarak biraz basık olup lateral yüzey azçok düzleşmiştir ve önde çıkıntı içermezler. Boynuzlar kaidede birbirine yakındır ve önden görünüşte birbirinden çok ayrık olmayıp, arkaya doğru giderek birbirinden ayrılarak geriye kıvrılma eğilimindedir. Boynuz enine kesiti arkada geniş ve öne doğru daralan bir elips şeklindedir. Solounias (1981) yaşlı Protoryx'lerde boynuzların yassı, gençlerde ise yuvarlak olduğunu belirtmiştir. Bu tanıma göre Yukarısazak örneği yaşlı bir ferde aittir.

5 YUKARISAZAK GEÇ MİYOSEN ARTIODACTYL'LERİ 77 Tartışma Protoryx boynuzları aynı dönemde yaşamış olan Miotragocerus'tan medio-lateral yönde daha az basık olmasıyla farklıdır. Ayrıca Protoryx boynuzlan medio-lateral yönde az basık olması, enine sırtlar içermemesi ve arkaya doğru bükülme göstermemesi nedeniyle Palaeoryx ile Pachytragus'a benzer. Aynı şekilde Protoryx carolinae boynuzu Pachytragus laticeps ile Pachytragus crassicornis'e benzer. Fakat Pachytragus crassicornis'in boynuzu önde bir çıkıntı içermesiyle farklıdır. Pachytragus laticeps boynuzu Protoryx carolinae'ye göre frontalden daha dik çıkmıştır. Ayrıca boynuz Pachytragus laticeps'te arkaya doğru daha kavisli olup nispeten daha büyük boyuttadır. Protoryx carolinae boynuzu Palaeoryx pallasi'ninkinden frontalden daha dik çıkması nedeniyle farklıdır. Palaeoryx pallasi boynuzu yandan bakılınca oldukça eğiktir. Önden bakışta ise Palaeoryx pal- /asi boynuzları Protoryx carolinae' ninkilere göre birbirinden daha ayrık durumdadır. Aynı zamanda Palaeoryx pallasi boynuzları kaidede yanlardan çok az basık ve boynuz enine kesiti daireye yakın ovaldir. Sisam adasında bulunmuş olan Protoryx hentscheli'de boynuzun frontal ile yaptığı açı geniş olmayıp boynuz enine kesiti genişçe bir elips (Schlosser, 1904), Protoryx crassicornis'de ise boynuz enine kesiti aşırı derecede uzun bir elips şeklindedir (Andree, 1926). Yine Sisam adası ve Maragha'da bulunmuş olan Protoryx longiceps'de boynuzlar frontalden daha dik çıkar. Boynuzun medial yüzeyi dış bükeydir. Boynuz kesiti dar elips olup ön ve arka kenarlarda genişliği değişmez (Pilgrim ve Hopwood, 1928). Çin bulgularından Protoryx bohlini'de boynuz enine kesiti üçgenimsi (Teilhard ve Trassaert, 1938), Protoryx planifrons'da boynuz enine kesiti daireye yakın (Bohlin, 1935), Protoryx shansiensis'de boynuz enine kesiti ovalimsi (Bohlin, 1935) ve Protoryxyushensis'de ise boynuz enine kesiti ovaldir (Teilhard ve Trassaert, 1938). Ankara Sinap'ta bulunmuş olan Protoryx capricornis'de boynuzların lateral yüzeyi nispeten yassı, medial yüzeyleri ise hafifçe dış bükeydir (Tekkaya, 1971). Çatakbağyaka (Yerkesik-Muğla) da bulunmuş olan Protoryx enanus'ta boynuzlar ön ve arkada basık olup boynuz enine kesiti ovaldir (Köhler, 1987). Yukarıda tanımlanmış olan tüm Protoryx boynuz örnekleri; boynuzun frontalden çıkış şekli, boynuz enine kesiti ve boynuz yüzeylerinin yapıları nedeniyle Yukarısazak örneğinden farklılık gösterirler. Buna karşı Yukarısazak örneği morfolojik olarak ASK, S ile M örneklerine, biometrik olarak ise ASK ile M örneklerine yakın değerler içerir (Çizelge 3).

6 78 Vahdet TUNA Damak P 2 : Dişin distalinin bir bölümü kırık olmasına rağmen proksimale göre daha geniş olduğu gözlenmektedir. Dişin çiğneme yüzeyi tamamen aşınmıştır. P 3 : Dişin distali P 2 de olduğu gibi proksimale göre daha geniş olup dişin distali hemen hemen P 4 ün genişliği kadardır. Çiğneme yüzeyinde elips veya papyona benzer merkezî bir boşluk ile küçük bir mine adacığı görülmektedir. En gelişmiş tüberkül hypocon ve metacondur. Dişin linguali yuvarlaktır. P 4 : Yaklaşık kare şeklinde olan bu dişte tüberküller eş derecede gelişim gösterirler. Parastil en gelişmiş stildir. Çiğneme yüzeyindeki merkezî boşluk geniş bir U veya V harfi şeklini anımsatır. Aile : Bovidae Gray, 1821 Alt aile : Bovinae Gill, 1872 Tribe : Boselaphini Simpson, 1945 Cins : Tragoportax Pilgrim, 1937 Tragoportax amalthea (Roth ve Wagner), 1854 (Şek. 2A) Materyal : P 3 -P 4 ve M 2 -M 3 içeren sol alt çene parçası (Şek. 2A; DKY-5) Ölçüler : Tragoportax amalthea alt çene dişlerine ait değerler aşağıda verilmiştir (Çizelge-5). M 1 : M 2 ve M 3 e göre daha çok aşınmıştır. Çiğneme yüzeyinde ön ve arka medial loblar henüz birleşmemiştir. Aşınma dişin ön kısmında daha belirgindir. Protocon köşeli ve sivri, hypocon ise yuvarlağımsıdır. Dişin çiğneme yüzeyinin ortasında küçük bir mine adacığı bulunur. En gelişmiş stil mesostildir. M 2 : M 1 den daha büyük olan bu diş daha az aşınmıştır. Çiğneme yüzeyindeki medial loblar arasında birleşme görülmez. Dişin proksimali distale göre daha geniştir. Parastil ile mesostil eş derecede gelişim gösterirler. M 3 : M 2 derecesinde aşınmış olan bu diş M 2 ye göre daha küçüktür. Dişin distali M 2 deki gibi daha dardır. Medial loblar birleşmemiştir. Parastil ve mesostil gelişmiştir. Molar dişlerin duvarları dışa doğru kubbe şeklinde çok az çıkıntılı olup basal pli (entostil) içermezler. Yukarısazak örneği üst molar dişlerin basal pli içermemeleri, mesostilin güçlü olması ve premolar dizinin molar diziden daha kısa olması nedeniyle Pachytragus'a benzerse de dişlerin daha az hipsodont ve boynuzların daha küçük olmasıyla da farklılık gösterir. Yukarısazak örneği Protoryx solignaci'den de M 1 ve M 2 nin küçük basal pli içermemesi nedeniyle farklılık gösterir. Tanımlama Premolar ve molar dişler az aşınmışlardır. P 3 : Metaconid geriye doğru uzamış durumdadır. Paraconid-parastylid, metaconid-paraconid arasında yarıklar içermektedir. Hypoconid az gelişmiştir. P 4 : Metaconid hem öne hem de arkaya doğru gelişim gösterir. Metaconid-paraconid arasındaki boşluk bir yarık içermesine rağmen kapalı durumdadır. Entoconid-entosVıltd arasında enine uzanan bir duvar oluşmuştur. Hypoconid az gelişmiştir. M 2 : Dişin buccal kısmı dışa doğru bombelidir. "Goat-fold" oluşumu görülür. Protoconid ve hypoconid iç kısma doğru sivrilik gösterirler ve aralarında ectostylid yer alır. M 3 : M 2 ye benzer. Üçüncü lob diğerlerine göre oldukça küçüktür. Hypoconulid gelişmiştir. Protoconid-hypoconid arasında diş yüksekliğinin yaklaşık yarısına kadar uzamış bir ectostylid içermektedir.

7 YUKARISAZAK GEÇ MİYOSEN ARTIODACTYL'LERİ 79 Tartışma Tragoportax'a en yakın cins Miotragocerus'tur. Aynı dönemde yaşamış olan bu iki cins birbirine çok benzemesine rağmen aralarında önemli farklılıklar vardır. Miotragocerus'ta P 3 P 4 e benzer ve P 4 te paraconid-metaconid arasındaki boşluk açıktır. Tragoportax"ta ise P 3 P 4 e benzemez ve P 4 te paraconidmetaconid arasındaki boşluk bir yarık içermesine rağmen kapalıdır (Salounias, 1981). Bu nedenle Tragoportax, Palaeoryx pallasi'den de farklıdır. Çünkü söz konusu boşluk Palaeoryx pallasi'de açıktır. PALEOEKOLOJI Yukarısazak'ta memeli fosilleri cepler veya mercekler içinde depolanmışlardır. Fosil yatağında birbiriyle eklemli kemiklerin bulunmasına rağmen, tam iskeletlerin bulunmayışı, memelilerin öldükleri yerin, depolandıkları yerden göreli uzakta olduğunu ve taşınma sırasında eklemlerinden ayrıldığını ya da ölümden sonra et yiyici hayvanların iskelet parçalarını daha uzaklara taşımış olduklarını düşündürebilir. Bu tür yataklanma Pikermi'den bilinmektedir. Yataklanma ortamı, akarsularla oluşan memeli fosil yatakları tipine (alüvyon yelpazeleri) uymaktadır (Tobien, 1968; Saraç, 1986). Yukarısazak memeli faunasında bulunmuş olan Helladotherium duvernoyi'de dişlerin çiğneme yüzeyinin geniş olması ve molar dişlerin lobları arasındaki kolonetlerin (entostil, entostilid) diş gövdesine yapışık durumda bulunmasını Gaudry ( ) bu türün otla beslendiği şeklinde yorumlamıştır. Solounias ve Saunders (1988) ise Helladotherium duvernoyi ile birlikte Protoryx carolinae, Tragoportax amalthea ve Gazella deperdita'nında hem filiz hemde ot yiyen bir ara tip beslenme gösterdiğini belirtmişlerdir. Köhler (1987, 1995) Tragoportax amalthea, için ılıman iklimli çalılık açık alanlardan oluşan bir yaşam ortamını ön görmüş olup, Gazella deperdita 'nın Tragoportax amalthea'ya göre biraz daha açık alanlarda yaşamını sürdürmüş olduğunu ileri sürer. Bernor'a göre (1978) Gazella deperdita ile Protoryx carolinae savan-mozaik birliği temsilcilerindendir. Brunet ve Heintz (1983) Bovidae bolluğunun çevrede kurak ve açık alanların bulunduğunu ve bunların sürüler halinde yaşamış olduklarını belirtmişlerdir. Aynı fauna temsilcileri olan Ceratotherium neumayri, Hipparion matthewi ve Adcrocuta eximia da çalılık açık alanları (step) benimsemiş formlardır (Heissig, 1975; Forsten, 1968; Kaya, 1994; Schmidt-Kittler, 1976). Görüldüğü gibi Yukarısazak memeli faunası kurak ve açık alanların varlığını gösteren üyelerden oluşmuştur. YAŞ Yukarısazak memeli faunası Artiodactyla üyelerinden Tragoportax amalthea, Gazella deperdita, Protoryx carolinae ve Helladotherium duvernoyi tipik Turoliyen fauna bileşenlerindendir. Yukarısazak memeli faunasından Protoryx carolinae'nin Türkiye'deki son görünümü (MN 12) bu türün Avrupa'daki ilk görünümü olabilmektedir (Bernor, 1978). Bernor (1978) ayrıca Türkiye'de Bovidae ile birlikte Felidae, Hyaenidae ve Giraffidae türlerinin Vallesiyen öncesi lokaliteler olan Paşalar, Çandır, Sofça ve Yeni Eskihisar'da Avrasya ve Afrika'daki lokalitelerden daha önce görüldüğünü ve "Problem Türler" kapsamına aldığı bu formların sistematik ve zonlarının yeniden değerlendirilmesi gerektiğini belirtmiştir. Daha sonra bu konuyla ilgili yapılmış olan çalışmada (Bernor ve diğerleri, 1979) yeni bir düzenlemeyle Paşalar için MN 5-6; Çandır için MN 6-7; Yeni Eskihisar için de MN 8-10 zonları önerilmiştir. Yukarısazak memeli faunasındaki Artiodactyla üyeleri Kayadibi, Garkın ve Mahmutgazi gibi MN 11 zonu bileşenlerindendir. Hatta Helladotherium duvernoyi dışında diğer üçü Kınık memeli faunasında (MN 12) Tragoportax tür (Tragoportax amalthea), Protoryx ve Gazella ise cins düzeyinde temsil edilmişlerdir. Köhler (1993) Türkiye ve ispanya'daki Bovide'lerin ekolojik özelliklerine göre MN 6 dan MN 13 e kadar uzanan zaman dilimini 4 faza ayırmış

8 80 Vahdet TUNA olup bunlardan 3. faz MN den oluşmakta ve Kayadibi, Mahmutgazi, Garkın ve Kınık fauna grupları bu faz kapsamına alınmaktadır. Türkiye'de MN 11 in başlarında çok sayıdaki Asya (Çin, Hindistan) kökenli göçmen türler oldukça gelişmiş bir ekolojik sistemin varlığını gösterirler. Egemen cinsler Protoryx, Gazella ve Tragoportax'tır. Yukarısazak memeli faunası bu formları içerdiğine göre Köhler'in 3. fazına dahil edilebilir. MN 11 ve MN 12 deki ortam ve türler hemen hemen aynıdır. Sadece MN 11 deki bazı türler aşırı kuraklık nedeniyle yok olmuş veya göç etmiş olabilirler. MN sınırında ise ekolojik sistemin tamamen bozulması sonucu ispanya'da Tragoportax gaudryi ve Türkiye'de Gazella dışında Turoliyen ruminantları yok olmuşlardır. Yukardaki açıklamalar doğrultusunda Yukarısazak memeli faunasının yaşı Erken-Orta Turoliyen (MN 11-12) olarak önerilebilir. Bunun birinci nedeni Mahmutgazi faunasının Yukarısazak'ta bulunmuş olan Bovidae ve Giraffidae temsilcilerinin tümünü içermesi (Köhler, 1993), diğeri Yukarısazak'ta Gazella ile birlikte MN 11 ve MN 12 den bilinen Tragoportax ve Protoryx gibi diğer Artiodactyla temsilcilerinin bulunmasıdır. Diğer bir olası neden ise Taşkınpaşa'da (MN 13) bulunmuş olan, daha açık ve bataklık alanları karakterize eden Redunca'ya rastlanmamasıdır. Bu bağlamda önerilen yaş paleoekolojik koşullar açısından da uygundur. SONUÇLAR Yukarısazak memeli faunasında Tragoportax amalthea, Protoryx carolinae, Gazella deperdita ve Helladotherium duvernoyi tanımlanmıştır. Yapılan ayrıntılı karşılaştırmalar sonucu ve özellikle de MN 11 Mahmutgazi faunasına olan benzerliği de göz önüne alınarak Yukarısazak memeli faunasının Erken-Orta Turoliyen yaşlı olduğu söylenebilir. Ayrıca Türkiye içinde ve dışında Yukarısazak Artiodactyla üyelerini içeren bulgu yerlerinin tümü Turoliyen yaştadır. Fauna verileri de çalılıklar içeren ağaçsız açık alanların (step) varlığını yansıtmaktadır. KATKI BELİRTME Memeli fosil yatağını bularak bize ileten Yukarısazak köyü muhtarı Sayın Ali Tıkım'a teşekkür ederim. DEĞİNİLEN BELGELER Yayına verildiği tarih 6 Şubat 1998 Andree, J , Neue Cavicornier aus dem Pliocan von Samos: Palaeontographica, 67, Arambourg, C. ve Piveteau. J., 1929, Les vertebres du Pontien de Salonique: Ann. Pal., Atalay, Z., 1980, Muğla-Yatağan ve yakın dolayı karasal Neojen'inin stratigrafi araştırması: TJK Bült., 23, l, Baird, S.F., 1857, Mammals: General report upon the zoology of the several Pacific railroad routes. Repts., Explanations and surveys for railroad route from Mississippi River to Pacific Ocean: Washington. D.C., 8, l, pp Becker-Platen, J.D., 1970, Lithostratigraphische Unterschungen in Kanozoikum Südwest-Anatoliens (Kanozoikum und Braunkohlen der Turkei, 2): Beih. Geol. Jb., 97, 244 s., Sickenberg, O. ve Tobien, H., 1975, Die Gliederung der Kanozoischen Sedimente der Turkei nach Vertebraten-Faunengruppen: Geol. Jb., B 15, Bernor, R.L, 1978, The mammalian systematics, biostratigraphy and biochronology of Maragha and its importance for understanding Late Miocene Hominoid zoogeography and evolution: Ph D. Univ. California, 314., Andrews, P.J., Solounias, N. ve Couvering, J.A.H., 1979, The evolution of "Pontian" mammal faunas: Some zoogeographic, Paleoecologic and chronostratigraphic considerations. Ann. Geol. Pays Hellen., Tome hors serie, 1, p VII th International Congress on Mediterranean Neogene, Athens Bohlin, B., 1926, Die Familie Giraffidae: Pal. Sin. 4(1), , 1935, Cavicornier der Hipparion-fauna Nordchinas: Pal. Sin. C, 9, 4, 166. Brooke, V., 1876, Family Bovidae. In Wallace, Alfred Rus-

9 YUKARISAZAK GEÇ MİYOSEN ARTIODACTYL'LERİ 81 sel. The geographical distribution of aniımals: London, pp Brunet, M. ve Heintz, E., 1983, interpretation paleoccologique et relalions biogeographiques de la faune de vertebres du Miocene Superieur d'lnjana Irak: Palaeogeog. Palaeoecl Palaeoec.. 44, De Blainville. H.M , Prodrome d'une nouvelle distribution systematique du Regne animal: Bull. Sci. Soc. Philom. (3), 3: , Paris. Ercan, T., Türkecan. A. ve Günay, E , Bodrum yarımadasının jeolojisi: MTA Derg., 97/98, Forsten, A.M., 1968, Revision of the Palearctic Hipparion: Acla Zool. Fen. 119, 1-134, Helsinki. Gaudry, A , Note sur la Girate l'helladotherium trouves a Pikermi (Greece): Bulletin de la Societe geologique de France. 18, Paris., , Animaux fossiles et Geologie de l'attique. Gentry. A.W., 1971, The earliest Goats and other Antelopes from the Samos Hipparion fauna: Bull. Brit. Mus. (Nat. Hist). Geol. 20 (6) , London. Gervais, F.L. P., 1847, La zoologie de la France. Patria- La France ancienne et moderne, morale et materielle, ou collection encyclopedique: vol. l, pp Gill, T., Arragement of the Families of Mammals with analytical Tables: Smiths. Mise Coll., 11, 1-98, Washington. Gray, J.E., 1821, On the Nalural Arrangement of vertebrate animals. Med. Reposu., , London. Hakyemez, H.Y , Kale-Kurbalık (Güneybatı Denizli) bölgesindeki Senozoyik yaşlı çökel kayaların jeolojisi ve stratigrafisi: Doktora Tezi, İst. Üniv. Fon Bil. Enst. Jeol. Müh. Anabilim Dalı (Yayımlanmamış) , Kale-Kurbalık (GB Denizli) bölgesindeki Senozoyik yaşlı çökel kayaların jeolojisi ve stratigrafisi: MTA Derg., 109, ve Örçen. S , Muğla-Denizli arasındaki (GB Anadolu) Senozoyik yaşlı çökel kayaların sedimentolojik ve biyostratigrafik incelemesi. MTA Rap (Yayımlanmamış), Ankara. Heintz, E., Les Cervides Villafranchiens de France et d'espagne: Mem. Mus. Nat. Hist. Nat. 5, Sci. Terre, 32, 303. Heintz E., 1971, Gazella deperdita (Gervais) 1847 (Bovidae, Artiodactyla, Mammalia) du Pontien du Mont Leberon, Vaucluse, France: Arın. de Pal Heissig, K , Rhinocerotidae aus dem Junglertiar Anatoliens: Geol. Jb. B Kaya, T., Sazak (Kale-Denizii) Geç Miyosen Perissodactyla'sı. MTA Derg., 115, , 1994, Ceratotherium neumayri (Rhinocerotidae, Mammalia) in the Upper Miocene of Western Anatolia: Tr. J. of Earth Sci Köhler, M. 1987, Boviden des türkischen Miozans (Kanozoikum und Braunkohlen der Turkei. 28): Pal. Ev. 21, , 1993, Skeleton and habital of recent and fossil Ruminants. Müncher Geowıssenschaftliche Abhandlungen: Reihe A Geologie und Palaontologie. 25, 1-88., 1995, The vertebrate locality Maramena (Macedonia. Greece) at the Turolian-Ruscinian boundary (Neogene). 15. Bovidae and Giraffidae (Artiodactyla, Mammalia): Müncher Geowiss. Abh.?8 A, Majör, C.l.F., 1891, On the fossil remains of the species of the family Giraffidae: Proc. Zool. Soc. London, Mein, P., 1975, Resultats du Groupe de travail des Vertebres: In Senes. J., (ed), "Report on Activity of R.C.M,N.S. Working Group" Reg, Comm. Med Neogene Stratigraphy, Melentis. J.K , Studien über fossile vertebraten Griechenlands. Die Pikermitauna von Halmyropotamos (Euböa-Griechenland): Ann. Geol. Pays Helleniques, 19, , 28 fig., 23 pl., 1970, Die Pikermifauna von Halmyropotamos (Euböa, Griechenland): Ann. Geol Des. Pays, Hellen, 1 serie, 19, , fig., 19 pl. Owen, R Description of teeth and portions of jaws of the extinct antnracotherioid. Quart. J. Geol. Soc. London, vol. 4, pp Pilgrim, G.E., 1937, Siwalik antelopes and oxen in the American Museum of Natural History: Bull. Amer

10 82 Vahdet TUNA Mus. Nat. Hist. 72: Pilgrim, G.E. ve Hopwood, A.T., 1928, Catalogue of the Pontion Bovidae of Europe: Brit. Mus. (Nat. Hist.), 106. Rögl, F. ve Steininger, F., 1983, Vom zerfall der Tethys zu Mediterran und Paratethys. Ann. Naturhist. Mus. 85/A, Schlosser, M., 1904, Die fossilen Cavicornia von Samos. Beitr. zur Pal. und Geo. 17, Schmidt-Kittler, N., 1976, Raubtiere aus dem Jungtertiar Kleinasiens: Paleontographica. Abt. A., Band 155. Simpson, G.G., 1945, The principles of the Classification and a Classification of Mammals: Bull. Amer. Mus. Nat. Hist. 85. Solounias, N., 1981, The Turolian Fauna from the Island of Samos, Greece. With special emphasis on the Hyaenids and the Bovids: Cont. to Vertebr. Evolution, 232 p. ve Saunders, B.D., 1988, Dietary adaptations and paleoecology of the Late Miocene ruminants from Pikermi and Samos in Greece: Palaeogeog. Palaeocl. Palaeoec., 65, Teilhard de C. ve Trassaert, M., 1938, Cavicornia of South-eastern Shansi: Pal. Sinica. C. 6, 98, Peking. Tekkaya, L, 1971, Türkiye Pliosen (O. Sinap) Fosil Artio (Bovidae) su: Doktora Tezi , (Yayımlanmamış), Ankara., 1972, Kınık memeli faunası hakkında bir inceleme: MTA Derg., 78, 58-68, Ankara., 1973, Gülpınar'daki fosil Bovidae kalıntıları hakkında bir not: TJK Bülteni, 16(2), 77-88, Ankara. Tuna, V., 1987, Çanakkale ve çevresi Artiodactyla fosilleri (Paleontoloji, Biyostratigrafi, Paleoekoloji ve Paleobiyocografya): Doktora Tezi, 362 sayfa (Yayımlanmamış). Yalçınlar, L, 1961, yazında arazi çalışmalarına ait rapor. MTA Rap., 3261 (Yayımlanmamış), Ankara. Zittel, K.A. von, 1893, Handbuch der Palaontologie. Abt. l. Palaozoologie, Bd. IV. Vertebrata (Mammalia).