A açlar - 2 Viflne A ac (Prunus cerasus)

Transkript

1 A açlar - 2 Zeytin A ac (Olea europaea) A açlar - 2 Defne A ac (Laurus nobilis) A açlar - 2 ncir A ac (Ficus carica) A açlar - 2 Yalanc Akasya (Robinia pseudoacacia) A açlar - 2 Viflne A ac (Prunus cerasus) A açlar - 2 Erguvan (Cercis siliquastrum) A açlar - 2 Manolya (Magnolia grandiflora) A açlar - 2 Armut A ac (Pyrus communis) A açlar - 2 Elma A ac (Malus domestica) Boyu: 10 metreye ulaflabilir. Akdeniz ikliminin ve bitki örtüsünün en tipik a açlar ndand r. Yüzlerce y l yaflayabilir. K fl n yapraklar n dökmez. Zeytinin yabanisine delice ad verilir. Delicenin meyveleri daha küçük olur. Zeytin, tarih boyunca bar fl n ve ba l l n simgesi olmufltur. Akdeniz uygarl nda önemli rolü olan zeytin yetifltiricili inin günümüzden 5000 y l önce bafllad biliniyor. Boyu: 10 metreye ulaflabilir. Akdeniz iklimine özgü bir bitkidir. Anavatan Anadolu dur. Defne a ac, mitolojide önemli bir yere sahiptir. Zaferi ve sonsuzlu u simgeler. Kimi zaman bir çal görünümünde olabilir. K fl n yapraklar n dökmez. Yapraklar ndan ve meyvesinden elde edilen ya, sabun üretiminde kullan l r. Boyu: 10 metreye ulaflabilir. Asya n n bat s na özgü bir bitkidir. Akdeniz iklimine sahip bölgelerde, binlerce y ld r insanlar taraf ndan yetifltirildi i biliniyor. Erkek ve difli çiçekleri ayr a açlar üzerinde bulunur. Tozlaflma, yabanar lar arac l yla olur. ncir, tafllar n, duvarlar n aras nda da yeflerip büyüyebilir. Tohumlar, buralara, meyvesini yiyen kufllar n d flk lar yla tafl n r. Boyu: metreye ulaflabilir. Yalanc akasyan n anavatan Amerika n n kuzeydo u bölgesidir. Avrupa ya 17. yüzy lda getirilmifltir. Ülkemizde yol kenarlar nda, park ve bahçelerde s k rastlan r. H zl büyür. Baharda, dallar ndan kümeler halinde sarkan hofl kokulu çiçekler açar. 200 y l kadar yaflayabilir. Boyu: 9-10 metreye ulaflabilir. Gülgillerdendir. En yak n akrabas olan kirazla (P. avium) meyvesinin d fl nda da farkl l klar vard r. Yapraklar, kiraz yapraklar ndan daha küçüktür. Dallar kiraz a ac n n dallar na göre daha yayg nd r. Viflne nin, ran n kuzeyiyle Türkmenistan aras ndaki bölgede ortaya ç kt ve oradan Avrupa ya kadar yay ld san l yor. Boyu: 3-5 metre. Anavatan Anadolu da, Akdeniz bölgesidir. Ancak, ad en çok stanbul la birlikte an l r. stanbul Bo az n n iki yakas ndaki erguvan a açlar, flark lara, fliirlere konu olmufltur. Baharda, yapraklanmadan önce çiçek açar. Çiçekleri, kimi zaman do rudan gövde üzerinde ç kar. Yapraklar yürek biçimindedir. Boyu: metre. Anavatan, Kuzey Amerika d r. Buradan baflka bölgelere götürülmüfltür. Baflta Avrupa olmak üzere, birçok farkl yerde süs bitkisi olarak yetifltirilir. Bütün bir yaz boyunca çiçeklenir. Güzel kokulu çiçekleri, May s A ustos aylar nda açar. Çiçeklerinin büyüklü ü, cm kadard r. Boyu: metreye ulaflabilir. Gülgillerdendir. Avrupa ya özgü bir meyve a ac olsa da, dünyan n çok çeflitli ülkelerinde yetifltiricili i yap l r. So u a dayan kl d r. Bu nedenle farkl iklimlerde yetifltirilebilir. Kültür yoluyla üretilmifl çok say da çeflidi vard r. Ço u akrabas gibi o da Nisan May s aylar nda çiçeklenir. Boyu: metreye ulaflabilir. Gülgillerdendir. En yak n akrabalar armut ve yenidünyad r. Elman n, Do u Anadolu da ve Rusya n n güneybat s nda kalan bölgelerde ortaya ç kt san l yor. Buradan bütün dünyaya yay lm flt r. Besleyici de eri çok yüksek bir meyvedir. Tarih boyunca, kültür çal flmalar yla 1000 farkl elma çeflidi üretildi i tahmin ediliyor. Bugün, 100 kadar çeflidi vard r. A açlar - 2 Sak z A ac (Pistacia lentiscus) A açlar - 2 Aksö üt (Salix alba) A açlar - 2 Akdeniz Servisi (Cupressus sempervirens) A açlar - 2 Karadut (Morus rubra) A açlar - 2 Türk F nd (Corylus colurna) A açlar - 2 Nar A ac (Punica granatum) A açlar - 2 fieftali A ac (Prunus persica) A açlar - 2 Antep F st A ac (Pistacia vera) A açlar - 2 Okaliptüs (Eucalyptus camaldulensis) Boyu: 10 metreye ulaflabilir. Akdeniz e özgü bir bitkidir. Ülkemizin bat ve güney bölgelerinde yetiflir. K fl n yapraklar n dökmez. Sak z a ac ad n, gövdesinden elde edilen özel bir reçineden al r. Bu reçine, aç k sar renkli ve çok güzel kokuludur. çeceklere ve tatl lara aroma vermek amac yla ve parfüm yap m nda kullan l r. Boyu: metre kadar. Ülkemizde en s k rastlanan sö üt türüdür. Dere kenarlar nda, çay rl klarda ve sulak alanlarda görülür. H zl büyür. Ad n, yapraklar n n alt yüzeyini, genç sürgünlerini ve tomurcuklar n kaplayan yumuflak, beyaz tüylerinden al r. Kabu u gençli inde gri renktedir, a aç yaflland kça esmer renk al r ve çatlar. Boyu: metre. Akdeniz iklimine özgü bir bitkidir. Anavatan Do u Akdeniz dir. Ça lar boyunca ölümsüzlü ün simgesi say lm flt r. Ülkemizde ve tüm Akdeniz ülkelerinde mezarl klarda, cami, kilise ve manast rlar n bahçelerinde rastlan r. K fl n yapraklar n dökmez. Kozalaklar iki y lda olgunlafl r. Akdeniz servisi, y l kadar yaflar. Boyu: metre kadar. Karadut, Amerika K tas na özgü bir bitkidir. Kefliflerden sonra buradan dünyaya yay lm flt r. Meyveleri, kufllar, kelebekler ve öteki böcekler için çok çekicidir. Akrabas olan beyaz dutun (M. alba) yapraklar, tarihsel olarak çaydan sonra dünyan n en önemli ikinci yapra say labilir. Çünkü, ipek üretiminde kullan lan ipekböcekleri bu yapraklarla beslenir. Boyu: metreye ulaflabilir. Anavatan Anadolu ve Avrupa n n güneydo usudur metredeki kar fl k ormanlarda do al olarak bulunur. Gövde çap kimi zaman bir metreye kadar ulafl r. Akrabalar aras nda en iri olan d r. Rüzgâr, kurakl k gibi olumsuz koflullara karfl dayan kl d r. Dünyan n birçok ülkesinde, yol kenarlar, park ve bahçelerin düzenlenmesinde kullan l r. Boyu: 2 5 metre. Nar n anavatan, Asya K tas n n Ortado u dan Himalayalar a kadar olan bölgeleridir. Ülkemizde de görülür. Kumlu ve kayal k, çal l k alanlarda yetiflir. Meyvesi için kültürlemeyle üretilmifl çeflitleri de vard r. lk olarak Eski M s rl larca yetifltirilmeye baflland biliniyor. Nar suyu, baz ülkelerin mutfaklar nda çok önemli yer tutar. Boyu: 6-7 metreye ulaflabilir. Gülggillerdendir. En yak n akrabas bademdir. fieftalinin, Çin de 4000 y l önce ilk evcillefltirilen meyve oldu u san l yor. pek Yolu ticaretiyle ran, Anadolu, Yunanistan ve öteki Avrupa ülkelerine yay lm flt r. Nektarin, fleftaliden farkl bir tür de il, kültür yoluyla üretilmifl bir çeflididir. Kültür yoluyla üretilmifltir. Tek fark tüysüz olmas d r. Boyu: 9 metreye ulaflabilir. Asya n n bat s na ve Anadolu ya özgü bir a açç kt r. Ülkemizde yap lan kaz lardan, MÖ 7000 y l nda yaflayan insanlar n da antep f st yedi i biliniyor. Antep f st, so u a dayan kl bir bitki de ildir. Erkek ve difli a açlar birbirinden farkl d r. Günümüzde, Akdeniz ülkelerinde ve ABD nin kimi bölgelerinde üretimi yap l yor. Boyu: Genellikle metre. Anavatan Avustralya d r. Burada boyu 60 metreye ulafl r. Gövde çap 2 3 metre olabilir. S tma hastal na neden olan sivrisineklerin kaynakland batakl klar kurutmak için kullan ld ndan s tma a ac olarak da bilinir. Çok h zl büyür. Genç a açlar n kabuklar k rm z d r; daha sonra pembemsi gri bir renk al r. Ülkemizde yol kenarlar nda s k rastlan r. A açlar - 2 Katran Ard c (Juniperus oxycedrus) Boyu: 4 6 metreye ulaflabilir. Akdeniz iklimine özgü bir bitkidir. Keçiler filizlerini yemeyi çok sever. Çap 30 santimetreye ulaflabilen bir a aç olmas na karfl n, keçilerin sald r lar nedeniyle genellikle çal ms görünür. Bafllang çta mavi renkli olan kozalaklar olgunlafl nca k rm z ms olur. Dallar ndan elde edilen katran, deri hastal klar n n tedavisinde kullan l r. A açlar - 2 F st k Çam (Pinus pinea) Boyu: metre. Akdeniz iklimine özgü bir bitkidir. Ege ve Akdeniz bölgelerinde hemen her mahallede bir f st k çam bulunur. Gençken top biçimli olan tepesi, yaflland kça, üstü düz bir flemsiye görünümü al r. Görünümü sayesinde hemen tan n r. Kozalaklar üç y lda olgunlafl r. Tohumlar n n içine, çam f st ad verilir ve çok lezzetlidir. A açlar - 2 Anadolu Kestanesi (Castanea sativa) Boyu: metre y l kadar yaflayabilen ulu bir a açt r. Önceleri yavafl yavafl büyür; sonra h zla boy atar. Çok fazla sürgün verir. Anadoludan Avrupa ya ve ABD ye de yay lm flt r. Bugün, hem ABD, hem de Avrupa daki Anadolu kestaneleri, zararl mantarlar n neden oldu u hastal klar nedeniyle türü tehlikededir. A açlar - 2 Yenidünya (Eriobotrya japonica) Boyu: 9-10 metreye ulaflabilir. Malta eri i olarak da bilinir. Asya n n güneybat s na özgü bir bitkidir. Japonya da 1000 y ldan uzun bir süredir yenidünya üreticili i yap l r. Daha sonra Akdeniz ülkelerine ve Avrupa ya yay lm flt r. K fl n yapraklar n dökmez. So u a karfl dayan ks zd r. Meyvesi için yetifltirildi i gibi, park ve bahçelerin süslenmesinde de kullan l r. A açlar - 2 Badem A ac (Prunus dulcis) Boyu: 10 metreye ulaflabilir. Gülgillerdendir. En yak n akrabas fleftali a ac d r. Badem, Akdeniz iklimine özgü bir bitkidir. Yunanistan daki kaz larda, günümüzden 8000 y l önce yaflam fl insanlar n da bademin meyvelerini ve tohumlar n yedikleri ortaya ç kar lm fl. Ac badem olarak bilinen çeflidi ya, ilaç ve kozmetik üretiminde kullan l r. A açlar - 2 Limon A ac (Citrus limon) Boyu: 3 4 metreye ulaflabilir. Y l boyunca büyümeyi sürdüren, k fl n yapraklar n dökmeyen küçük bir a açt r. Limonun anavatan kesin olarak bilinmiyor. Bugün tüm dünyada l man iklimli bölgelerde, kültürleme yoluyla elde edilen çok farkl limon çeflitleri üretiliyor. Limon ülkemizde çok sevilir. Ege ve Akdeniz gibi kimi bölgelerde, neredeyse her evin bahçesinde bir limon a ac bulunur. A açlar - 2 Greyfurt A ac (Citrus paradisi) Boyu: 4 5 metreye ulaflabilir. Greyfurtun anavatan n n Jamaika oldu u san l yor. Buradan, 18. yüzy lda önce Amerika ya daha sonra da baflka bölgelere yay lm flt r. Il man iklim koflullar nda yetifltirilebilir. Öteki narenciye ürünleriyle karfl laflt r ld nda, yetifltiricili ine çok geç bafllanm flt r. K fl n yapraklar n dökmez. Narenciyeler aras nda en büyük meyve greyfurtunkidir. A açlar - 2 A açlar n Özellikleri A açlar, yaflamlar boyunca büyümeyi sürdüren odunsu bitkilerdir. A açlar n biçimleri, büyüklükleri ve yaflam süreleri, türden türe büyük de iflkenlik gösterir. Yeryüzünde, narin süs a açlar ndan, dev sekoyalara kadar, den fazla a aç türü oldu u biliniyor. Bilinen en yafll a aç, California da (ABD) bulunan 4700 yafl ndaki bir çam a ac d r. Bilinen en uzun boylu a açsa, Avustralya da bulunan yaklafl k 150 metre boyundaki bir okaliptüs a ac d r. A aç türlerinin en çeflitli oldu u yerler, tropikal ya mur ormanlar d r. Ülkemizde de çok say da a aç türü görülür. A açlar n biçimleri ve büyüklükleri birbirinden ne kadar farkl olursa olsun, iki bitki grubundan birine aittirler: Aç ktohumlular ya da kapal tohumlular. Kapal tohumlu bitkiler, tohumu koruyucu bir tabakayla kapl, çiçekli bitkilerdir. Bilinen bitki türlerinin % 90 kapal tohumludur. Aç k tohumlu bitkilerse, koruyucu bir tabakayla kaplanmam fl tohumlar üreten a açlar ve çal lard r. Bunlar çiçek açmazlar. En bilinenleri, servi, çam, ladin, ginko gibi a açlard r. A açlar - 2 A açlar Nas l Tan r z? A aç türlerinin, birbirlerinden farkl l klar n belirleyen kendine özgü özellikleri vard r. Genellikle, a açlar tan man n en kolay yolu yapraklar na bakmakt r. Öncelikle, a ac n z n i ne yaprakl m yoksa genifl yaprakl m oldu una dikkat edin. Yapraklar n n biçimini, rengini ve dallar n üzerinde düzenlenifl biçimini inceleyin. Bunu yaparken dikkatli olmak gerekir, çünkü baz a açlar n yapraklar birbirine çok benzer. Örne in, baz meyve a açlar n n yapraklar gibi. A ac n gövdesinin rengi ve dokusu, varsa çiçeklerinin ve meyvelerinin özellikleri de onu tan man za yard mc olacakt r. Kimi a açlar ysa, yaln zca uzaktan nas l göründüklerine bakarak da tan yabilirsiniz. Örne in, f st k çam gibi baz a açlar n biçimleri çok kendine özgüdür.

2 Benim manevi miras m ilim ve ak ld r Mustafa Kemal Atatürk Sahibi TÜB TAK Ad na Baflkan V. Prof. Dr. Nüket Yetifl Genel Yay n Yönetmeni Sorumlu Yaz flleri Müdürü Raflit Gürdilek Yay n Kurulu Vural Alt n Ahmet nam Adnan Kurt Cihan Saçl o lu Yay n Koordinatörü Zuhal Özer Teknik Koordinatör Duran Akca Redaksiyon Zeynep Tozar Araflt rma ve Yaz Grubu Gülgûn Akbaba Alp Ako lu Tu ba Can Deniz Candafl Meltem Y. Coflkun Bülent Gözcelio lu Gökhan Tok Serpil Y ld z Elif Y lmaz Asl Zülâl Grafik Tasar m Hülya Y lmazcan Fulya Koçak Ayflegül Do an Bircan Okur liflkileri Vedat Demir Zehra fien Figen Akdere brahim Aygün dari Hizmetler Kemal Çetinkaya Yaz flma Adresi Bilim Çocuk Dergisi Atatürk Bulvar /No: 221/ Kavakl dere/06100/ankara Tel (312) (Yaz flleri) Tel (312) (Yaz flleri) Tel (312) (TÜB TAK Santral) Faks (312) (Yaz flleri) e-posta cocuk@tubitak.gov.tr Internet Sat fl-abone-da t m Tel (312) Faks (312) ISSN Fiyat TL. (3 YTL) (KDV dahil) Bask Do an Ofset Yay nc l k ve Matbaac l k A. fi. Reklam Tel : (312) (312) Faks : (312) Da t m: Merkez Da t m A.fi. HER AYIN 15 NDE ÇIKAR Bilim Çocuk Sevgili Okurlar m z, Annem, bahçemizden limon ve yeflil biber yollam fl. Ç t r ç t r, güzel kokulu biberleri yerken, mis gibi limon kokusunu içime çekerken, limon a ac m z n bebekli ini düflündüm. O kadar küçüktü ki, insan bir türlü inanam yordu onun meyve verebilece ine. Ama ifli bilmek gerekiyor. Limon a ac, öyle uzay p giden boylu bir a aç de il. A açlar dünyas n n orta boylu bireyleri onlar... Gelelim bizim limona. O da büyüdü elbette, flimdi yaklafl k benim boyumda (boyumu merak ederseniz 1,65 m). Üstelik her y l daha fazla meyve veriyor. Bu y l verdi i limonlarsa tombul tombul ve ola anüstü güzel kokuyorlar. Anlafl lan bizim limon a ac için bu aralar ifller iyi gidiyor. Söz limondan aç lm flken, bir arkadafl m limon a ac yetifltirmek istiyordu. Ankara n n iklimi sert oldu undan, bu ifli evinin içinde yapmaya karar verdi. Ben de ona bir sürpriz yapmak istedim. ki tanecik limon çekirde ini bir saks ya ektim ve üzerini toprakla örttüm. Yaklafl k on gün sonra topra n içinden iki filiz ç kt. Arkadafl m o kadar sevindi ki bu, bana fikir verdi. Bu y l arkadafllar ma limon fideleri haz rlamaya karar verdim. fiimdi ikinci fide grubu haz r. Önümüzdeki günlerde onlar da sahiplerini bulacak. Ben de limon fidesi yetifltirip onlar arma an etmeyi sürdürece im. Bir bitkinin geliflip büyümesine tan kl k etmek o kadar güzel ki... Zuhal Özer

3 10 Bilim Çocuk Kartlar 3 Ç NDEK LER Ne Var Ne Yok 4 8. Ulusal Gökyüzü Gözlem fienli i 8 Benim Güzel Bahçem 10 Kufllar Korkuluktan Korkar m? 16 yi ki Dokunuyorum 18 Bir Adam Bin Kahkaha, Palyaço 20 Baharatlar n Kral, Karabiber 24 Bir Oyuncak Tasarla! 26 Rüzgâr Arabas 28 Spor Yap yoruz 30 Güzel Atlar Ülkesi, Kapadokya 32 Bilimi Yaratanlar 36 Sualt n n Güzelleri, Denizflakay klar 38 S cak Bana V z Gelir 42 Do ada Bu Ay 44 Gözlem Defterinizden 46 Gökyüzü Günlü ü 48 Evde Bilim 49 Elektronun Serüvenleri 50 Bulufl Atölyesi 52 Bilgisayar Dünyas ndan Sorun Söyleyelim 55 Düflünerek E lenelim 56 Satranç Oynuyoruz 58 Mektup Kutusu 59 Sizden Gelenler 60 Buket Anlat yor 62 Kitap Kurdu 64

4 Bilim Çocuk Kartlar yla A açlar Tan yoruz... Bilim Çocuk Kartlar na, memeli hayvanlar, kufllar, böcekler, çiçekli bitkiler ve a açlarla bafllam flt k. Y llar geçtikçe, kartlar m z n konular çeflitlendi, sadece do ayla de il, sanat, bulufllar, spor, gökcisimleri gibi birbirinden farkl konularda da kartlar haz rlad k sizlere. A açlarla ilgili ilk kartlar m z, 2001 y l nda, Haziran say m zda vermifltik. Aradan tam dört y l geçti. Bu say m zdaki a aç kartlar yla, sizlere tan tt m z a açlar n say s 50 ye ç k - yor. A açlar 50 karta s d rmak elbette olas de il. Ancak, bu bir bafllang ç. Bu say m zdaki a aç kartlar nda, daha çok Ege ve Akdeniz Bölgeleri gibi tatil yerlerinin çok oldu u bölgelerde ve bahçelerde s k rastlanan a açlar tan tmaya çal flt k. Bu a açlar n büyük bölümüne yaln zca k y kasabalar nda de il, kentlerde de rastlayabilirsiniz. A aç kartlar nda yer alan a açlar n birço u, ülkemizde do al olarak yetifliyor. A açlar tan mak, do adaki öteki canl lar n birço unu tan maktan çok daha kolay olabilir. Çünkü, a açlar, kufllar, memeliler ya da böcekler gibi yer de ifltirmezler. Bu sayede onlar doyas ya inceleyebilirsiniz. Bunun yan s - ra, a açlar, uzun yaflayan canl - lard r. Baz lar yüzlerce y l yaflar. A açlar n y llar boyunca geliflimlerini izlemek de güzeldir. A açlar tan mayan birine, uzaktan bak ld nda birço u birbirine benziyormufl gibi gelir. A açlar n dünyas na bir kez girdikten sonra da, her birinin ne kadar farkl ve ne kadar ilginç oldu unu fark ederiz. A aç türleri, o kadar farkl ortamlara uyum sa lam flt r ve öyle büyük çeflitlilik gösterirler ki. A açlar n farkl özelliklerini keflfetmek, kabuklar n, yapraklar n, çiçeklerini ve meyvelerini incelemek, onlar n dünyas n keflfetmek çok zevklidir. Bir a ac tan man n çeflitli yollar var. A ac n uzaktan görünümü genellikle onu tan mak için bir ipucu verse de, bazen yetersiz kal r. A ac n yaprak ve gövde biçimi, dokusu, yapraklar n n dallardaki dizilifli, çiçekleri, meyveleri ve tohumlar da onlar iyi tan mlayan özellikleridir. Bu nedenle, a aç kartlar n haz rlarken, yapraklar n n, meyve ya da tohumlar n n foto raflar yla birlikte, genel görünümlerine de yer verdik. Bu kartlar sayesinde, çevrenizde gördü ünüz birçok a ac tan yabileceksiniz. nceledi iniz a açlarla ilgili daha fazla bilgi edinmek için, ansiklopedilerden ya da rehber kitaplardan araflt rma yapabilirsiniz. A açlarla ilgili gözlemlerinizi, Gözlem Defterinizden köflemize göndermeyi unutmay n. Kartlar Haz rlayan: Asl Zülâl Bilim Çocuk 3

5 NEne VARvar NEne YOKyok En yisi Bafl nda Tafl mak Okul çantan z tafl mak size zor mu geliyor? O zaman bir de onlarca yükü haftalarca bafl n zda tafl - d n z düflünün! Dünyan n en yüksek da lar n n bulundu u Himalayalar daki da köylüleri flerpa l k yaparak hayatlar n kazan yorlar. fierpa, Nepal dilinde tafl - y c anlam na geliyor. Bir grup biliminsan, flerpalar n yüzlerce kilometre boyunca o kadar yükü nas l tafl d klar n araflt rm fl. Araflt rmaya göre, flerpalar yükü tafl mak için bafllar n kullan rken çok az miktarda enerji harc yorlarm fl. Nepalli bu tafl y c lar, yüklerini bafllar nda tafl yan bir baflka grup olan Afrikal kad nlara oranla enerjilerini daha verimli kullan yorlarm fl; Afrikal kad nlarsa, yüklerini s rt çantalar nda tafl yan askerlerden. fierpalar n yük tafl mak için kulland klar sepetlerde, bildi imiz s rt çantalar gibi iki omuzdan geçen ve gö üs üzerinde birleflen ask lar yok. Sepetler, tafl y c lar n bafllar n n üstünden geçen tek bir kay fl arac l yla tafl n yor. Dinlenme s ras ndaysa flerpalar, bir sopayla sepetleri destekliyorlar. Tafl nan yükün a rl na ve yürüyüfl h z na göre, tafl y c lar n harcad klar enerji farkl d r. Araflt rmac lar, flerpalar n harcad enerji miktar n hesaplamak için, ne kadar oksijen kulland klar n ve ne kadar karbondioksit ürettiklerini ölçmüfller. Kaynak: 17 Haziran 2005, Science Mars çin Yemek Listesi Haz r Mars a gidecek olan ilk astronotlar n orada ne yiyeceklerini hiç düflündünüz mü? Avrupa Uzay Ajans ESA, bu sorunu çözmek için Frans z aflç lara baflvurmufl. Aflç lardan istenen fleyse, dünyadan uzakta serada büyüyebilen besinlerden oluflan yemek tarifleri haz rlamalar olmufl. fief Armand Arnal, sa l kl, lezzetli ve taze yiyeceklerden oluflan 11 yemek tarifi oluflturduklar n söylüyor. Bu tariflerde kullan lan malzemelerse, pirinç, so an, domates, soya, patates, marul, bu day ve spirulina. Protein, kalsiyum, karbonhidrat ve vitamince çok zengin bir tür deniz yosunu olan spirulina d fl nda tüm malzemeler bildik fleyler. Bu dokuz malzemenin yemeklerin en az % 40 nda olmas gerekti i öne sürülüyor. Geri kalanlarsa baflka sebze, ot, ya, tuz ya da dünyadan getirilen çeflitli malzemeler kullan larak da yap labilecek. Kaynak: 4 Bilim Çocuk

6 NEne VARvar NEne YOKyok Bebek Yunuslar Uyumuyorlar Yeni do an yunus ve katil balina yavrular do umdan sonraki bir ay uyumadan geçiriyorlar. Yavrular uykusuz geçen bu süre içinde yaln z de iller elbette; anneleri ve sürünün geri kalan da onlara efllik ediyor. Bu kadar uzun süre uykusuz kalmak hayvanlarda genellikle ölümle sonuçlan r. Araflt rmay yapan biliminsanlar yunus ve balinalar n neden uyumad klar n ortaya ç - karmaya çal fl yorlar. Çok hareketli olan yavrular n her 3 30 saniyede bir su yüzeyine ç karak soluk almalar gerekiyormufl. Ayr ca yavrular, en az bir gözlerini aç k tutarak annelerini izlemeye çal fl yorlarm fl. Yavrular büyüdükçe uyku ve dinlenme süreleri art yor ve yetiflkin haline geldiklerinde normale dönüyormufl. Araflt rmac lar, bu durumun yavrulara, avc lardan korunmak ve vücutlar ndaki yal t m sa layan ya tabakas n n oluflumuna katk da bulunmak gibi yararlar sa lad n söylüyorlar. Kaynak: Ak ll Trafik Tahmincisi Ertesi gün havan n nas l olaca n ö renmek için, akflam haberlerinden sonra hava durumu program - n izleriz. Meteoroloji istasyonlar ndan al nan verilere dayanan hava tahminlerinin verildi i bu programlar birço- umuzun yaflam n kolaylaflt r r. Sacramento da geçti- imiz günlerde hava tahmininin yan s ra trafik tahminlerini de veren bir televizyon program yay mlanmaya baflland. Bu program n fark, trafi in durumuyla ilgili yedi günlük tahminler verebilmesi. Trafi i etkileyen en önemli etkenler günün hangi saatinde, haftan n hangi gününde, hangi mevsimde ve hangi yolda oldu umuzdur. Programda, kentteki yollar n üçboyutlu görüntüleri kullan l yor. Trafik tahmini yapabilmek için, bütün bu verilere ek olarak havan n durumu, yol çal flmalar, yol durumuyla ilgili uyar lar ve trafi i etkileyecek olan geçit törenleri ya da önemli spor karfl laflmalar gibi olaylar n kay tl oldu u takvimden de yararlan l yor. Kaynak: Bilim Çocuk 5

7 NEne VARvar NEne YOKyok Yeni Bir Dünya Rekoru Geçti imiz günlerde atletizmde, 100 m yar fl nda yeni bir dünya rekoru k r ld! Rekoru saniyeyle Kozo Haraguchi k rd. Nas l? Eski dünya rekoru 9.78 saniye miydi? Evet ama, bu rekor yafl grubu erkeklere ait. Japonya n n Miyazaki kentinde yap lan yar fl, ya mur alt nda koflulmas na karfl n, Haraguchi çok iyi bir yar fl ç kard. Asl nda bu, Haraguchi nin ilk baflar s de il; bundan befl y l önce de yafl erkeklerde saniyeyle yine 100 m rekorunu k rm flt. lginç olansa, Haraguchi nin bu spora 65 yafl nda bafllam fl olmas. Ne derler bilirsiniz; sporun yafl yok! Hangi yaflta olursak olal m, sa l m z elverdi i sürece düzenli olarak spor yapmak bizi zinde tutar. Kaynak: Ö rencilerden Afrika daki Açlara Destek Haziran ay nda Gambiya daki ö renciler açl kla savafl ad na yürüyüfl yapt lar. Dünyay Yürü ad n verdikleri bu etkinlikle ö rencilerin amac, tüm dünyan n dikkatini bu konuya çekmekti. Açl k çeken yaklafl k 300 milyon insan için bu sayede tam 1 milyon dolar ba fl topland ve Birleflmifl Milletler G da Program na aktar ld. ki y ld r düzenlenen ve gelenekselleflmesi beklenen bu etkinli e bu y l, Almanya ve talya daki ö renciler de destek verdi. Afrika n n bat s nda bulunan Gambiya da da açl k yayg n ve insanlar n % 30 u okuma yazma bilmiyor. Bu programla, çocuklara okulda dengeli beslenme olana sa lanmaya baflland - için, Dünyay Yürü nün hem açl kla hem de e itimsizlikle savafl mda çok önemli bir rol oynamas amaçlan yor. Kaynak: 6 Bilim Çocuk

8 NEne VARvar NEne YOKyok Çevre E itimi çin Ö retmenlere Yeflil Kutu Çevre Merkezi (REC), Do a Derne i ve Kufl Araflt rmalar Derne i (KAD) yafl aras ö rencileri hedef alan ve bu yafl grubuna e itim veren farkl disiplinlerden ö retmenlere yönelik bir proje bafllatt. Yeflil Kutu ad verilen bu proje, Türkiye de sürdürülebilir kalk nma alan nda genç kufla n kapasitesini art rmay, onlara gerekli bilgileri aktarmay ve bu konuda geliflmelerini sa lamay amaçl - yor. Yeflil Kutu, sürdürülebilir kalk nma ve çevre konular nda ders planlar içeren ö retmenlere yönelik bir elkitab, ö renciler için bilgi ve çal flma dokümanlar, ikilem oyunu, DVD ve CD-ROM dan olufluyor. Bu malzemelerin etkin bir flekilde kullan labilmesi için ö retmenlere yönelik e itimlerin gerçeklefltirilmesi ve Yeflil Kutu son haline getirilmeden önce baz pilot okullarda denenmesi planlan yor. Gelifltirilecek özel bir web sayfas arac l yla da ö retmenlere sürekli olarak bilgi ve deneyim aktar lacak. Yeflil Kutu e itim paketi, çevre koruma ve sürdürülebilir kalk nmayla ba lant l birçok alt konuyu Çevre Bilefleni, Çevresel Tehditler, nsan Etkinlikleri ve Etkileri, Küresel Sorunlar ve De erler olmak üzere 5 ana bölüm alt nda ele al yor. Daha fazla bilgiyi, Do a Derne i , Bölgesel Çevre Merkezi ve Kufl Araflt rmalar Derne i numaral telefonlardan edinebilirsiniz. Sörfçüler Yüzme Havuzlar na! Sörfçüleri Havaii, Kaliforniya ya da Avustralya ya çeken fley büyük ve güçlü dalgalard r. Art k sörfçülerin o kadar uzaklara gitmelerine gerek kalmayacak; hatta sörf yapmak için okyanus ya da deniz kenar na gitmeye bile gerek kalmayacak. Yüzme havuzlar nda bulunan ve küçük, düzenli dalgalar üreten dalga makineleri, art k havuzlar daha e lenceli yerler haline getirecek. Sörf için uygun dalgalar oluflturan Büyük Okyanus taki kayal k alanlar n deniz dibi özellikleri 5 y l boyunca incelenmifl. Daha sonra bu veriler fl nda, bilgisayar denetimli hareket ettirilebilen havuz tabanlar üretilmifl. Bu sayede, istenen h zda, büyüklükte ve e imde dalgalar elde etmek olas. Bu araflt rma yaln zca sörfçülerin de il, k y ve dalga bilimleriyle u raflan biliminsanlar n n da ifline yarayaca a benziyor. Kaynak: Elif Y lmaz Bilim Çocuk 7

9 8. Ulusal Gökyüzü Gözlem fienli i A ustos 2005 Sakl kent - Antalya Bilim Çocuk

10 8. Gökyüzü Gözlem fienli i Baflvuru Formu fienli e kat lmak için, bu formu doldurarak, 22 Temmuz 2005 tarihine kadar faksla ya da postayla göndermeniz gerekiyor. fienli e kat l m ücreti, ö renci olmayanlar için 40 YTL, ö renciler için 25 YTL dir. Antalya - Sakl kent aras nda kald r lacak otobüsten yararlanacaklar n ayr ca 15 YTL otobüs ücreti yat rmas gerekiyor. Adres: 8. Gökyüzü Gözlem fienli i, TÜB TAK Bilim Çocuk Dergisi, Atatürk Bulvar No: 221, Kavakl dere ANKARA Telefon: (312) Faks: (312) Banka hesap numaras : fl Bankas Baflkent fiubesi (Bilim ve Teknik dergisi hesab ) Posta Çeki Numaras : (Bilim ve Teknik dergisi hesab ) (Havale al nmaz) Velinin Ad ve Soyad : Adres : Ev Telefonu : Cep Telefonu : flyeri Telefonu : Faks : e-posta : Meslek : Yafl : Sizinle birlikte gelecek çocuklar n z n adlar ve yafllar : Daha önceki gözlem flenliklerinden birine kat ld n z m? Evet Hay r Herhangi bir gözlem arac n z var m? Yok Dürbün (... x...) Teleskop (Çap :... mm, Tipi:...) Di er:... Sakl kent e nas l ulaflmay düflünüyorsunuz? Kendi arac m zla Antalya dan sa lanacak araçla Önerileriniz ve beklentileriniz: Gökyüzü gözlem flenliklerinde, her y l gökyüzüne ilgi duyan okuyucular m zla y ld zlar n alt nda bulufluyoruz. Gökyüzü gözlemcili i ve gökbilim hakk nda çeflitli etkinliklerin ve gökyüzü gözlemlerinin yer ald flenli imize hepinizi bekliyoruz. 8. Ulusal Gökyüzü Gözlem fienli i ni, TÜB TAK Ulusal Gözlemevi nin deste iyle düzenliyoruz. fienlik tarihlerini belirlerken, havan n s cak oldu u yaz aylar n seçiyoruz. Ancak, bundan da önemlisi, gök olaylar n göz önünde bulunduruyoruz. Bu y lki flenlikte, en etkileyici gök olaylar ndan birine tan k olaca z. En etkin göktafl ya murlar ndan biri olan Perseid Göktafl Ya muru, en yüksek etkinli ine her y l 12 A ustos ta ulafl - yor. Perseidler s ras nda saatte yaklafl k 100 kadar akany ld z gözlenebiliyor. Sakl kent teki gözlem koflullar da düflünüldü ünde, bu say daha yüksek de olabilir. Üç gün, iki gece sürecek flenlik s ras nda yap lacak gözlemler, elbette akany ld z gözlemleriyle s n rl de- il. Ç plak gözle y ld zlar ve tak my ld zlar tan d ktan sonra, teleskoplu gözlemlere geçece iz. Teleskoplarla, Ay, gezegenleri, y ld z kümelerini, bulutsular, gökadalar ve birtak m baflka gökcisimlerini gözleyece iz. Gökyüzü gözlemleri, gökyüzünü çok iyi tan yan, deneyimli uzman gözlemciler eflli inde yap lacak. Kat l mc lar, her birine bir uzman ve bir teleskop düflecek flekilde gruplara ayr lacak. Geceleri, genellikle gözlemlere ay raca z. Ancak, gündüzleri de program epeyce yo un olacak. Gökbilimle ilgili bilgilendirici seminerlerin yan s ra, saydam ve film gösterileri, gökbilim sohbetleri, Günefl gözlemleri, yar flmalar ve e lenceli oyunlar gibi etkinlikler yer alacak. Sakl - kent in hemen yan bafl nda yer alan ve Türkiye nin en büyük teleskopunun da bulundu u TÜB TAK Ulusal Gözlemevi nin gezilmesi de gündüz yap lacak etkinlikler aras nda. fienli in düzenlendi i Sakl kent, Antalya ya karayoluyla 57 km uzakl kta, 2000 metre yükseklikte bulunan küçük bir yerleflim yeri. Buradaki konaklama olanaklar s n rl. Bu nedenle, ço u kat l mc m z çad r kamp yaparak konaklamay seçiyor. Yeme-içme, tuvalet gibi gereksinimler, kamp alan n n hemen yan nda bulunan flenlik alan nda giderilebiliyor. E er motellerde konaklamak istiyorsan z, baflvuru yapmadan önce afla da telefonlar n verdi imiz motellerde yerinizi ay rman z öneriyoruz. 8. Ulusal Gökyüzü Gözlem fienli i ne kat lmak için, belirledi imiz kat l m ücreti, ö renciler için 25 YTL, ö renci olmayanlar içinse 40 YTL. fienlik alan na Antalya dan kald raca- m z minibüslerle gelmek isterseniz, 15 YTL otobüs ücretini de yat rman z gerekiyor. Dilerseniz, Sakl kent e özel arac n zla da gelebilirsiniz. fienli e baflvurma süresi 22 Temmuz 2005 te sona eriyor. Bu tarihe kadar, baflvuru formuyla birlikte, kat l m ücretini yat rd n za iliflkin dekontu bize göndermeniz gerekiyor. 18 yafl n alt ndaki kat l mc lar m - z n, 18 yafl ndan büyük bir yak n yla birlikte gelmesini istiyoruz. Baflvurular tamamland ktan sonra, flenli in ayr nt l program n n da bulundu u bir davet mektubu gönderece iz. Sakl kent teki moteler: Sakl kent Motel: 0 (242) Sakl Han Motel: 0 (242) Alp Ako lu Bilim Çocuk 9

11 Benim Güzel It r, teras nda kiraz domates yetifltiriyormufl. fiu bildi imiz küçük domateslerden... Heyecanla domateslerin k zarmas n beklerken olanlar olmufl. Bir gün, domatesin meyvelerle yüklü bir dal k r l vermifl. It r, bir yandan buna çok üzülmüfl, bir yandan da dal n neden k r ld n merak etmifl. Bir bahç vana dan flm fl. Bahç van, ona gülümsemifl ve Bitki yetifltirmek dünyan n en zevkli ifli, ancak bu ifli yaparken birçok fleyi bilmek gerekiyor. Örne in, koltuk almay. Koltuk alsayd n, bir de bitkiye bir s r kla destek verseydin dal k r lmazd demifl. O günden sonra It r, bahçecilikle ilgili birçok kitap okumufl ve bu ifli ö renmifl, ilerletmifl. fiimdi küçük bir bahçesi var; domatesler, havuçlar, fasulyeler, lahanalar, ayçiçekleri, m s rlar, ateflçiçekleri, petunyalar, gündüz sefalar yetifltiriyor. Bahçesi o kadar güzel ki... Çizimler: Zuhal Özer 10 Bilim Çocuk

12 Bahçem Biliyoruz yaz tatilindesiniz ve kiminiz can m s k l yorrrrrr diye söylenmeye bafllad bile. Bir fleyler yapmak istiyorsunuz, ancak ne yapaca n - z bilmiyorsunuz. E lenmek, ö renmek ve üretmek istiyorsunuz. O zaman ne duruyorsunuz? Balkonunuzda, teras n zda, küçük bir toprak parças üzerinde, hatta eskimifl bir botun içinde bir bahçe kurabilirsiniz. Nereden Bafllayal m? Bir bahçe kurmakla bilimsel proje haz rlamak aras nda pek fark yok. Bu nedenle, önce bahçenizi planlay n. Hemen bir defter kalem edinin. Nelere gereksinim duyaca n z n listesini yap n. Bahçecilik malzemeleri, tohumlar, bitkiler, gübre, toprak vb... Bir amac n z olsun ve bunu da defterinize yaz n. Maydanoz, sebze, papatya ya da kelebeklerin gelece i bir çiçek bahçesi oluflturmak, en sevdi iniz meyve olan erik a ac n n fidesini yetifltirmek, gölge yapmas için balkonunuzu sarmafl klarla ya da eski bir otomobil tekerle ini güzel kokulu çiçeklerle donatmak gibi. Sonra amac n za uygun bir yer edinin. Bu yerin özellikleri önemli. Bitkilerinizin sa l kl yetiflmesi için nelere gereksinimleri olabilir düflünün. Günefl alan, hava dolan - m n n oldu u ve yeterli ya murun ya d bir yer mükemmel olur. Çevrede yüksek a açlar ya da binalar varsa, bunlar bahçenizin günefl almas n engelleyebilir. Diyelim ki, bahçenizi balkonda ya da pencere kenar nda kuracaks n z. Evinizin hangi taraf ndaki balkonu kullan rs n z? Elbette daha çok günefl ald için güneydekini. Bir pusula yard m yla yönleri bulabilirsiniz. Ancak, kimi bitkiler gölge yerleri sever. Onlar do rudan günefl alan yerlerde yetifltirmek zor olur. Güzel Bitkilerim Olsun stiyorum Bahçecilikte önemli bir konu da toprak! Sa l kl bitkilerin yetiflmesi için, toprakta hava, su, inorganik madde, mineral, çürümüfl bitki ve hayvan at klar n n yeterli bir kar fl m olmas gerekir. Temel olarak killi ve kumlu olmak üzere iki tip topra tan man z yeterli. Peki, topra n z n hangi tip oldu unu nereden anlayacaks n z? Topraktan bir avuç al p yuvarlayarak top yapmaya çal fl n. Bunu ba- Bilim Çocuk 11

13 flar rsan z, elinizdeki killi toprakt r. Killi topra- n bir özelli i de, içine su kar fl nca tafl gibi sertleflmesi. Bu nedenle, killi toprak bahar aylar nda çok sulanmaz. Kurudu unu fark ederseniz, bunu önlemek için topra t rm klayabilirsiniz. Killi toprak, sonbahar aylar nda çapalan r; yani havalanmas için alt üst edilir, gübre eklenir. Toprakta, bitkilerin gereksinim duydu u inorganik maddeler ve mineraller zamanla azal r. Gübre veriseniz, bu maddeler yeniden eklenir ve topra n verimi art r l r. Kendiniz de gübre haz rlayabilir, kompost yapabilirsiniz. Kompost, yapmak için, meyve sebze kabuklar gibi organik at klar kullan l r. Organik at klar, zamanla bakteriler taraf ndan ayr flt r l r ve böylece toprak inorganik madde ve mineral yönünden zenginleflir. Bir de kumlu toprak var, demifltik. Kumlu toprak iri taneciklidir, kolayca kaz l r ve çabuk s n r. Ancak çabuk kurur ve verimlili ini yitirir. Bu nedenle kumlu toprak da y lda bir kez ilkbaharda çapalan r ve gübreyle desteklenir. Topra n asitlik oran da önemlidir. Bunu anlamak için ph kâ - d kullanabilirsiniz. Bahçecilik malzemeleri satan yerlerde, topra n asitli ini ölçmek için haz r setler olur. Set içinde bulunan k lavuzda anlat ld gibi bir test yapabilirsiniz. Bu test sonucunda ph kâ d, pembe renk olursa, topra n z asitlidir. Kâ- t, mavi renge dönüflürse topra n z n asit oran düflüktür. Topra n z, Tar m l Müdürlü- ü nün laboratuvarlar nda da incelettirebilirsiniz. Tüm bu özelliklerin neden önemli oldu- unu bitki yetifltirmeye bafllad - n zda daha iyi anlayacaks n z. Çünkü, gül gibi bitkiler killi, lale gibi bitkiler kumlu, açelya gibi bitkiler asitli topraklar sever. Peki, Ama Hangi Bitkiler? Topra n z n özelliklerini de ö rendikten sonra art k, amac n za uygun bitkileri seçebilirsiniz. Sardunya, kadifeçiçe i, camgüzeli, karanfil, mineçiçe- i, flebboy, y ld zçiçe i, kartopu, leylak, ortanca, süpürge otu, flaka- Bahçecilik Malzemeleri T rm k: Toprak topaklar n ufalamaya, topraktaki yabanc maddeleri, tafllar temizlemeye yarar. Ekilecek alan tohumlara haz rlar. Çapa: Topra havaland rmaya, alt üst etmeye yarar. Çapalama ifllemi sonras nda gübreleme yap l r. Kazma, kürek: Topra dikim için kazmak, topra- n yerini de ifltirmek için bu aletleri kullan rs n z. Sulama kab : Günlük sulamada ifle yarar. Sulama kab n z n ucunda suyun ya mur gibi akmas n sa layacak delikler olmas kolayl k sa lar. p: Bahçeyi çevrelemek, fasulye gibi bitkiler yetifltiriyorsan z bunlar s r klara ba lamak için kullan rs n z. Metre: Ölçme ifllerinde ifle yarar. Sopa: Bahçeyi çevrelemek, bitkiyi destekle- 12 Bilim Çocuk

14 y k, han meli, morsalk m, yasemin, alize, kuzukula, sümbül, menekfle... Domates, biber, salatal k, maydanoz, nane... flin içinden ç k lmayacak kadar çok seçenek var önünüzde! Ancak, bitki seçiminde karfl n za bir engel ç kacak. Her bitki, her iklimde yetiflmez. Örne in, narin limon a ac n Ankara n n sert ikliminde, çetin koflullara al fl k aka ac Antalya n n s cak ikliminde yetifltiremezsiniz. En iyisi ilk baflta yard m al n. Bir bahç vana dan flarak amac n z anlat n, onun önerdi i bitkilerle bafllay n. Tohum ekecekseniz, paketinin üzerinde birçok bilgi göreceksiniz. Bitkinin hangi toprakta yetiflece i, büyüyünce ne kadar yer kaplayaca, gereksinim duydu u s cakl k, fl k ve su bilgileri, hatta tek bafl na m, grup halinde mi, a aç, çal gruplar içinde mi olmay tercih etti ini bilmek ifle yarar. Ekece iniz tohumla ilgili paket üzerinde bilgi yoksa, bunu bitkiler ve bahçecilikle ilgili kitaplardan da edinebilirsiniz. Ekim ve Dikim flleri Bahçenizin yerini ve bitkileri belirledikten sonra, topra n içindeki iri tafllardan t rm k yard m yla kurtulun. Bahçenizin çevresine sopalar ve ip yard m yla çit çekmek davetsiz konuklar uzak tutacakt r. Topra n z n özelli ine göre, uygun mevsimde ifllendi ini de düflünelim. Bu durumda bahçe art k ekim ve dikime haz r. Yani, bahçecili in en e lenceli bölümüne s ra geldi! Buraya kadar ne çok ifl yap ld, de il mi? Daha da yapacak ifl var. Çitle çevreledi iniz yer içinde de bafltan planlama yapmal s n z. Bahçe düzeni önemli! Bahçenizi daire fleklinde düflünüp dilimlere ay rabilir, ad n z n bafl harfini yere kocaman çizip, bitkilerinizi onun üzerine yerlefltirebilir ya da en kolay birbirine paralel s ralar yapabilirsiniz. Bitkiler aras ndaki bofllu u boflluklar dikkatle ayarlamal s n z. Bitkiler büyüdü ünde birbirlerini kapatmamal lar. Bu nedenle, ne kadar büyüyeceklerini önceden düflünerek yerleflimlerini planlay n. Metre kullan n, ölçümler ve hesaplamalar yap n. Baflka püf noktalar da var. Örne in, m s r ve ayçiçe i gibi uzun bitkileri kuzey yönüne dikmek iyi bir düflünce. Çünkü, bu bitkiler o yönden gelen rüzgâr engelleyerek di- erlerini korurlar. mek için s r k olarak kullanmak, ekim ve dikim için topra a delik açmak için kullan l r. Eldiven: Elllerinizi korumak için kullan l r. Budama makas : Bitkilerin hastal kl, yafll, geliflmeyi önleyen ya da çiçek meyve bölümlerini kesmek için kullan l r. Hortum: Sulamada ifle yarar. Saks : Tohum yetifltirme, bitki ay rma ifllerinde kullan l r. Etiket: Nereye ne dikildi ini iflaretlemek için kullan l r. Bilim Çocuk 13

15 Ekim, dikim yap lan s ralar çukurlar halinde haz rlamak, fazla su kullan m n önler. Bu arada, nereye ne ekti inizi anlamak için etiketler haz rlay n. Bu etiketleri, ç talar yard m yla bitki topluluklar n n yan na yerlefltirin. Tohum ekerken ya da bitki dikerken toprakta delik açmak için ucu sivriltilmifl bir sopa kullanabilirsiniz. Tohum ekerken, tohum paketinin üzerindeki uyar lara uyun. Bitkiyi ald n z yerden dikimle ilgili gerekli bilgileri al n ve bu bilgilere göre hareket edin. Ekim ve dikim ifllerini yapt ktan sonra, ilk olarak sulama ifllemini yapmal s n z. lk suya can suyu denir. Ekim ve dikim ifllerinden sonra, tohum ektiyseniz bunlar n çimlenmesini, büyümesini, bitki diktiyseniz, yerine al flmas n, çiçeklenmesini ve meyve vermesini bekleyeceksiniz. Bahçeniz zamanla yeflerecek, canlanacak. fller Bitti mi? Bahçeniz, tüm güzelli iyle ortaya ç kt diyelim. Herkese gururla gösteriyorsunuz. Taze taze salatal k yiyorsunuz. Ancak, bahçeyi kendi haline b rakmak olmaz. Güzel bir bahçe sürekli bak m ister. Hem de günlük bak m! Günlük bak m sulama, temizlik gibi iflleri içerir. Bahçenizi sabah ve akflam erken saatlerde sulamal s n z. Peki, tamam Komflu Bahçeye Ziyaret Bahçecili e bafllarken, çevrenizdeki komflu bahçeleri de ziyaret edin. Bahçe sahiplerinin deneyimlerinden yararlan n. Biz de bahçecilikte deneyimli olan ziraat yüksek mühendisi Adnan Ako lu yla görüfltük. Onun elma, armut, sedir, ladin, al ç a açlar na petunya, gül, leylak gibi çiçeklerin efllik etti i güzel bir bahçesi var. Bahçesinde yer alan onalt asmadan da gururla söz ediyor. Elbette domates, salatal k, kabak ve patl can gibi sebzeler de yetifltiriyor. Ona, Bu ay içinde ne ekebiliriz? diye sorduk. fiu anda ç Anadolu da tah l ve sebzeler için hasat (ürünün toplanmas ) zaman oldu- unu söylüyor. A ustos sonu eylül bafl nda k fl sebzeleri yetifltirilmeye bafllanabilirmifl. E er bir seran z varsa, her mevsim bitki yetifltirebilirsiniz. diyor. Bahçesinde bu aralar sulama, çapalama ve yeflil budama dedi i yaz budamas yap yormufl. Çapalaman n, yabani otlar n temizlenmesi ve su kayb - n n önlenmesi bak m ndan da önemli oldu unu söylüyor. ki çapa, bir sulama yerine geçer. yi toprak, iyi gübreleme ve iyi tohum da önemlidir. diyor. Sertifikal tohum, fide ve fidan kullan m n öneriyor. Tek y ll k bitkilerin her y l ayn yere ekilemeyece ini, bir bitkinin yerine hangisinin ekilece inin bilinmesi gerekti ini belirtiyor. Onunla konufltukça bahçecilik iflinde daha yolun bafl nda oldu umuzu anl yoruz. O da ayn düflüncede. Bu iflle u raflt kça zamanla her fleyi ö renece imizi söylüyor. 14

16 ama temizlik neyin nesi? diyeceksiniz. Bir bahçenin dostlar da var, düflmanlar da! Hemen söyleyelim, yabani otlar dost de ildir. Nas l oldu unu anlamadan bahçenizde biter ve sizin yetifltirdi iniz bitkilerle günefl, su, topraktaki inorganik madde ve mineraller için çekiflirler. Bu nedenle onlar temizlemelisiniz. Böceklere gelince... U urböcekleri dosttur, yaprak bitlerini yerler. Çekirgeler dost de ildir. Ancak, bahçemize u rayan kufllar varsa çekirgelerin çaresine bakarlar. Kurba alar da salyangozlar bahçemizden uzak tutarlar. Solucanlar, topra m z havaland rarark bize yard mc olurlar. Bitkilerimizi hasta edenlerse kimi kelebek türleri, may s böcekleri, sinekler, bitki bitleri, mantarlar... Bunlar meyve, yaprak ve kökleri yiyerek, hastal k tafl yarak bitkilerimize zarar verirler. Onlarla flimdilik do al yollarla bafledin. Bahçenize sa l kl bitkiler dikin. Bahçenizi sürekli gözlemleyin. Solmufl yapraklar, çiçekleri temizleyin. Hastal kl yapraklar toplay n. Günefl alt nda yapraklar sulamay n. Yoksa, mantarlara davetiye ç kar rs n z. Sorunun üstesinden gelemezseniz, mutlaka bir bahç vandan yard m isteyin. Çiçeklenme döneminden sonra bitkilerin sa l kl geliflimi için yap lacak ifllerden biri de budama. Budamayla bitkinin baz bölümleri al narak, büyümesi h zland r labilir, çiçek ve meyve verimi art r labilir. Budamayla bitkiye biçim de verilebilir. Budama iflleminde bahçecilikle u raflt kça uzmanlaflacaks n z. Uzmanlaflt kça, boyu uzayan bitkilere bir sopayla destek verilece ini (herekleme), çiçekli bir bitkinin enine geliflmesini sa lamak için ana filizin, ilk yan dallar n üzerinden kesilmesi gerekti ini (filiz k rma), yafllanan, zay flayan, geliflimi durmufl bitkilerin budanmas gerekti ini (gençlefltirme ifllemi), bitkinin bir çiçek ya da dal oluflturacak olan ç k nt s na göz, bitkilerde yaprak sap diplerinde oluflan sürgünlere koltuk sürgünleri dendi ini, meyveyle yüklü dallar n k r lmamas için bunlar n al - nabilece ini ö reneceksiniz. Hemen uzmanlaflmay beklemeyin. Dünyan n en zevkli ifli olan bahçeçilikle birlikte ö renece iniz birçok fleyden biri de sab rl olmak. Bilgi, emek, sab rla neler baflar labilece ini biliyorsunuz. Bunlar n de erini bilmek için bahçenizle ilgili bir günlük tutun. lk günden bafllayarak her fleyi bu deftere yaz n. Elbette, bunlar bahçenizin foto raflar n da çekerek bize yollay n. Unutmay n, her bahçe eflsizdir, kendine özgüdür. Tu ba Can Kaynaklar Önay G. Bahçem ve Ben Remzi Kitabevi, 2005 Bilim Çocuk 15

17 Kufllar Kufllar Korkuluktan Korkar m? Ah, flu kargalar yok mu? Tarlalardaki, bahçelerdeki tohumlara dadand klar için çiftçileri çok k zd r yorlar. Yaln zca kargalar m, baflka kufllar da onlar gibi. Yetifltirdikleri ürünleri kufllar n yemesinden b kan çiftçiler, yaklafl k 3000 y l öncesinden beri korkuluk yap - yorlar. Bilinen ilk korkuluklar, Eski M s rl lar zaman nda Nil Nehri k y s nda bu day tarlalar n b ld rc nlardan korumak amac yla yap lm fl. Ayr ca Eski Yunanlar n da bahçe tanr s olarak kabul ettikleri Priapos a benzeyen korkuluklar yapt biliniyor. Mitolojiye göre, Dionysos la Afrodit in Korkuluk Han m n kuca ndaki kedi çok rahat görünüyor. o lu olan Priapos ba larda yaflarm fl ve çok çirkinmifl. Ba c lar, Priapos ba larda oynad s rada tüm kargalar n kaçt n fark etmifller. Bu nedenle tüm çiftçiler onun heykellerini yap p tarlalar na, bahçelerine koymaya bafllam fllar. Yaklafl k bu dönemlerde Japonlar da pirinç tarlalar n korumak için korkuluklar yapmaya bafllam fllar. Bafllang çta bambu sopalar n üzerine bez parçalar, et ya da kemik ba lay p bunlar atefle veriyorlarm fl. Bu s - rada ç kan kötü koku, kufllar n ve di- er hayvanlar n tarlalardan uzak durmas n sa l - yormufl. Japonlar, sonralar insana benzeyen, sazdan yap lm fl giysiler giydirdikleri korkuluklar da yapmaya bafllam fllar. Böylece korku- Tam yemelik bir korkuluk; gözleri ayçiçe i, burnu salatal k, dili de yeflil biberden. 16 Bilim Çocuk

18 Hiç korkuluk perende atar m? Korkuluk dünyas yarat c l kta s n r tan m yor. flte, samandan ve demirden yap lm fl geyikler! luklar günümüze kadar gelmifller. Ancak art k korkuluklar n çiftçilerin derdine çare olmad biliniyor. Çünkü korkuluklar, ilk birkaç saat ifle yar yor. Bu sürenin sonunda kufllar korkuluklara iyice al - fl yorlar. Üstelik beslenme aralar nda korkuluklar n üzerine tüneyip dinleniyorlar bile. Çiftçiler de korkuluklara güvenmekten vazgeçmifller. Ama dünyan n birçok yerinde korkuluk yapma gelene- i hâlâ sürüyor. nsanlar, iflin tad na o kadar varm fllar ki korkuluk flenlikleri bile düzenliyorlar. Siz de bu tad yakalamak isterseniz, bahçeniz, hatta saks lar n z için korkuluklar yapabilirsiniz. Zuhal Özer Kaynak: Scarecrows, Ranger Rick, Eylül Biz Kuflsever Korkuluklar z Kufllar n sevece i ve üzerlerinde beslenebilecekleri bir korkuluk yapabilirsiniz. Bunun için bir giysi ask s, 5 litrelik bir pet flifle ve bir sopadan yararlanarak flekildeki düzene i oluflturun. Bundan sonra korkulu un A z deli i aç n. Bir tel sararak fliflenin kaymamas n sa lay n. Sopa Ask y, fliflenin dibini delerek sokun ve ucunu k v r n. a z için bir delik aç n. Korkulu un bafl k sm n oluflturan pet fliflenin üzerini kâ tla kaplaman z gerekiyor. Bunun için, üç ölçü ahflap tutkal ve bir ölçü suyu kar flt - r n. Daha sonra gazete kâ tlar n bu kar fl mla slat n. Islak gazete kâ tlar n üst üste birkaç kat halinde kullanarak fliflenin üzerini kaplay n. Ard ndan burun ve kulaklar yap n. Burnu yine ayn yöntemle, kulaklar ysa kal n karton kullanarak yapabilirsiniz. Bafl akrilik boyayla boyay n ve yüzünü istedi iniz gibi süsleyin. stedi iniz malzemeleri kullanarak saçlar ve flapkay yap n ve flifleye yap flt r n. S ra geldi giyinmeye! Eski giysilerin içlerini at k malzemelerle doldurarak korkulu unuzu giydirin. fiimdi de en e lenceli k s m var. Korkulu un a z bofllu- una kufllar n sevece i yiyecekleri doldurun. Ayr ca onlar n çok sevdi i kabak çekirde i, m s r taneleri gibi malzemeler kullanarak korkulu unuzu iyice süsleyebilirsiniz. Emin olun, kufllar bu korkuluklar çok sevecek.

19 yi ki Dokunu Böcek s r klar n n, i nelerin, yan klar n, kesiklerin verdi i ac lar düflünün. Tüm bunlar hissetmemek ne güzel olurdu diyebilirsiniz. Ancak, baz durumlarda, çekti imiz ac n n asl nda daha fazla ac çekmememiz için gerekli oldu unu hiç düflünmüfl müydünüz? F r ndan yeni ç km fl bir tepsiyi eldiven kullanmadan tutuveren herhangi bir kimsenin bir hata yapt n anlamas yaln zca iki saniye al r. Bu hatadan, yani elimizin yanmas ndan hiç hofllanmay z. Ancak bu ac bedenimize daha fazla zarar vermemizi önlemek üzere bizi uyar r. Dokunma duyumuz olmasayd bu tür tehlikeli durumlar n fark nda olmazd k ve çok ciddi yaralanmalar önlemek için çok geç kalabilirdik. Vücudumuz, d fl çevreden gelen uyar lar beynimize, beynimizde oluflan yan tlar da ilgili organlara ileten sinir hücreleriyle doludur. Duyu organlar m zda da, görme, iflitme, dokunma, tat alma gibi duyularla ilgili uyar lar alan özelleflmifl hücreler, yani almaçlar (reseptörler) bulunur. Dokunma duyusu almaçlar, tüm bedenimizi kaplayan derimizin hemen alt nda bulunurlar ve bas nç, s, a r gibi çevresel uyar lar alg larlar. Bu almaçlar n say s, bedenimizde bölgeden bölgeye de iflir. Ancak, hepsi de sinir hücreleriyle ba lant l d r ve toplad klar bilgiyi beynimize iletir. Beynimiz, tetiklenen almaçlar n say s na ve çeflitlili ine ba l olarak, yüzlerce farkl duyuyu ay rdedebilir. Biri omuzumuza vurdu unda ya da kolumuzdaki k llara hafifçe dokundu unda bas nç almaçlar hemen beynimize mesaj gönderir. Bu almaçlar, deri yüzeyinin alt nda yer al rlar. Ayr ca, iskelet kaslar na, eklemlere, tendonlara ve liflere ba l olanlar da vard r. Bunlar, bedenimizin hareketlerini ve duruflunu alg larlar. Serin yaz gecelerinde yak lan kamp atefli, özellikle yüksek s cakl alg layan bir dizi s almac n etkiler. Yaln zca s nmam z sa layacak kadar yaklaflt m zda her fley çok güzeldir. Ancak, çok yaklafl nca bu rahatlat c s nma, yerini ac veren bir yanmaya b rak r. Bu durumda, iki ifllevi birden yerine getiren yeni bir almaç grubu etkinleflir ve beynimize hem s hem de a r uyar lar gönderilir. Is almaçlar n n her bir grubu, farkl bir s cakl k aral ndaki uyar lar al r. Örne in, elinizi buz dolu bir Mavi renkli hücreler dokunma almaçlar. Tüm bedenimiz boyunca derimizin hemen alt nda ama özellikle avuç içinde ve ayak taban nda çok say da bulunuyorlar. 18 Bilim Çocuk

20 yorum kâseye bat rd m zda beynimiz hemen so uk ve a r mesaj n al r. A r almaçlar da s saptama özelli i tafl yabilir. Bir k sm ysa, doku zarar gördü ünde uyar gönderir. Elimizi kesti imizde ya da bir kimyasala maruz kald m zda oluflan batma, s zlama, kafl nma, yanma gibi duyumlar bu almaçlar sayesinde oluflur. Dokunman n Büyüsü 1950 y llar nda maymunlarla yap lan deneylerde, bebeklerin annelerinin dokunufllar na gereksinim duydu u ortaya ç km fl. Bu tür deneyler ac - mas z bulunduklar ndan art k tekrarlanm yorlar. Okumak çin Dokunmak Körlerin Braille alfabesini okuma becerileri sizi flafl rt yor mu? Acaba bu küçük kabarc klardan nas l oluyor da bir anlam ç kar yorlar? Acaba görme kay plar n n yerini tutmak üzere dokunmayla ilgili almaçlar daha duyarl olabilir mi? Hay r, elbette! Görme kayb olanlar ve olmayanlarla yap lan karfl laflt rmal deneylerde, her iki gruptaki deneklerin parmak uçlar ndaki bas nca duyarl l k ve derilerinde bulunan almaçlar n say s aras nda belirgin bir fark bulunamam fl. Görme engelli insanlar da herkesle ayn donan ma sahip. Aradaki fark, onlar n dokunarak okumay daha kolay ö renebilmeleri ve kullanabilmeleri. Çünkü bu deneylerde yeni do mufl maymunlar annelerinden ayr larak baflka kafeslere konulmufl. Kafeslere, süt verebilen ancak, tellerden yap lma anne maymun modelleri yerlefltirilmifl. Bebek maymunlar, bu modellere yaln zca aç olduklar nda yaklaflm fllar. Süt veremeyen ama yumuflak havlu kumaflla kaplanm fl anne maymun modellerineyse, neredeyse tüm gün boyunca sar lm fllar. Bu deneyler, emzirme iflleviyle dokunma ifllevinin tümüyle farkl oldu unu ortaya koymufl ve dokunma ifllevinin bebeklerin geliflimi için ne kadar önemli oldu unu göstermifl. Daha sonralar, dokunman n önemini anlamak üzere birçok araflt rma daha yap lm fl. Hayvanlarla yap lan çal flmalar, kucaklama, sallama, oyun gibi olumlu dokunma deneyimlerinin, bebeklerin duygusal ve toplumsal geliflimlerini normal bir biçimde tamamlamalar için gerekli oldu unu göstermifl. Normal dokunma deneyimi olmadan yetiflen bebeklerinse ileride akranlar yla iyi iletiflim kuramayan, içine kapan k bireyler olduklar ve hatta kendi bebeklerine karfl olumlu annelik davran fllar gelifltiremedikleri saptanm fl. nsanlarla yap lan çal flmalar da dokunman n sa l kl bir geliflim için yararl oldu unu gösteriyor. Örne in, zaman ndan önce do mufl bebeklerin bedenlerine düzenli masaj yap ld nda daha h zl gelifliyorlar. Masaj tedavileri, ergenlerde görülen sald rgan davran fllar azaltmada yararl oluyor. Farkl kültürlerin karfl laflt r lmas yla yap lan çal flmalara göreyse, çocuklara olan sevgilerini bedensel olarak ifade eden toplumlarda sald rgan tutum ve davran fllar daha az görülüyor. fiimdi, arkadafllar n zla kucaklaflt n zda, annenize sar l p sevgi dolu bir öpücük verdi inizde, kedinizin boynunu okflad n zda, s cak yaz günlerinde kendinizi serin sulara b rakt n zda ya da so uk k fl günlerinde yumuflac k bir battaniyeyi üzerinize çekti inizde hissettiklerinizi ve bunlardan mahrum kald n z düflünün... Ve dokunma duyunuzun keyfini ç kar n. Meltem Yenal Coflkun Kaynaklar: Hill, M.A., Skin to Skin: The Science of Touch, Odyssey, May s 2005 Bilim Çocuk 19