GELENEKSEL TÜRK ÇOCUK OYUNLARINDA FONKSYONEL OYUNCU EBE IT, FUNCTIONAL PLAYER IN THE TRADIONAL TURKISH CHILDREN S GAMES

Transkript

1 GELENEKSEL TÜRK ÇOCUK OYUNLARINDA FONKSYONEL OYUNCU EBE IT, FUNCTIONAL PLAYER IN THE TRADIONAL TURKISH CHILDREN S GAMES Ör. Gör. brahim ÖZBAKIR * Özet Çocuk oyunlarında her çocuk, dâhil olduu oyunda aktif bir rol üstlenmek ister. Ne var ki bunu istemek çou zaman yeterli olmamakta ve bir seçimle roller daıtılmaktadır. Geleneksel Türk Çocuk oyunlarında neredeyse deimeyen temel oyuncu ebe, kimi zaman aktif, kimi zaman pasif roldeki oyuncu olduundan, çocuklar tarafından da bazen üstlenilmek istenilen, bazen de özellikle kaçınılan roldeki oyuncudur. Bu çalımada, ebe nin nasıl bir oyuncu olduu örneklerle gösterilmeye çalıılmıtır. Anahtar Kelimeler: Çocuk Oyunu, Geleneksel Çocuk Oyunları, Oyun, Oyuncu, Ebe Abstract In children s games, every child wants to have an active role in the games which he or she is included in. However, most of the time it is not enough to have a desire for taking an active role, and the roles are given out by means of a process of selection. As the nearly unchanging basic player of traditional Turkish Children s games it is the player who has sometimes an active role and sometimes passive, it is the role sometimes wanted to be taken; but sometimes it turns out to be the unwanted one. In this study, it has been tried to explain through examples what kind of a player IT is. Key Words: children s game, traditional children s games, play, player, IT Kültür, bir toplumun karakterini oluturan, zaman içinde var ettii deerler bütünüdür. Kültürel zenginlik ise o kültürü oluturan unsurların çeitliliine ve ne kadar korunabildiine balıdır. Bu unsurlardan biri olan oyunlar, onları oynayanlar tarafından bizzat korunmu ve gelecek nesillere aktarılmıtır. Zaman içerisinde çok deerli derlemeler 1 sayesinde yazılı ve görsel kayıt altına alınıp kaybolmaları engellenmi oyunların yanı sıra, onları oynayan olmadıından günümüze kadar canlı kalamayanlar da olmutur. Sanayileme, buna balı olarak gelien teknik gelime ve ehirleme toplumların demografik özelliklerini de çok hızlı deitirmitir. Eski zamanlarda dıarıda oynayan çocuklar, ehirleme ve onun getirdii olumsuzluklar nedeniyle kapalı mekânlara sıkııp kalmılardır. Özgürce dıarıda, tabiatta, hatta ehrin tam ortasında, caddede ve bulabildii her bo alanda oynayan çocuklar, bugün evlerde en iyi ihtimalle bilgisayar ekranına mahkûm olmulardır. Kendilerine özgü oyun sahalarının henüz sınırlarla belirlenmedii 2 dönemlerde, çocukların dünyası ile ebeveynlerin günlük yaamları/i dünyası birbirine * Cumhuriyet Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Alman Dili ve Edebiyatı Bölümü-Sivas 1 bk. Yusuf Ziya Demirciolu, Anadolu da Eski Çocuk Oyunları, stanbul 1934.; Ferruh Arsunar, Türk Çocuk Oyunlarından Örnekler, Maarif Vekillii Yay., Ankara 1955.; Metin And, Oyun ve Bügü, Bankası Kültür Yayınları, stanbul 1974.; M. Öcal Ouz-Petek Ersoy, Türkiye de 2004 Yılında Yaayan Geleneksel Çocuk Oyunları, THBMER Yay., Ankara 2005/2007; Ayrıca, Cumhuriyet Üniversitesi Eitim Fakültesi Öretim Üyesi Prof. Dr. Necati Demir in zengin bir Çocuk Oyunları Arivi kurduunu özellikle belirtmek isterim. Bu arivin yayımlanması; geleneksel Türk çocuk oyunlarının tescillenmesi çalımalarına, bir çocuk oyunları atlasının yapılmasına, dünya kültür mirasının korunmasına büyük katkı salayacaktır. Yayımlanmamı olmasına ramen bize bu arivini açtıı ve faydalanmamızı saladıı için de kendisine ükranlarımı sunuyorum. 2 Burada, her oyunun kendine özgü oyun alanı ve bu alanın sınırları deil, oynanacak oyun için gerekli oyun alanının sınırlandırılması kastedilmektedir.

2 482 karımaktaydı. Gündüz tarlada, bahçede iiyle megul olan anne-babanın yanında herhangi bir yapma oyuncaa 3 dahi ihtiyaç duymadan, tamamen doal ortamı kullanarak oyunlar oynayan çocuklar, uzun akam ve gecelerde büyük küçük gruplar halinde birlikte daha fazla vakit geçirebilmekteydi. Genel olarak oyunları; 1. Yetikinlerin oynadıkları oyunlar, 2. Çocukların oynadıkları oyunlar, 3. Hem yetikin hem de çocukların oynadıkları oyunlar olmak üzere üç kategoride toplayabileceimiz gibi; 1. Bireysel oynanan oyunlar, 2. Gruplar halinde oynanan oyunlar, ya da; 1. Oyuncakla oynanan oyunlar, 2. Oyuncaksız oynanan oyunlar gibi çok farklı balıklar altında da sınıflandırabiliriz. 4 Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Aratırma ve Uygulama Merkezi (THBMER) tarafından hazırlanan ve birinci baskısı 2005, geniletilmi ikinci baskısı ise 2007 de yayımlanan Türkiye de 2004 Yılında Yaayan Geleneksel Çocuk Oyunları adlı çalımada ise çocuk oyunları, oyuncakların ham maddesi esas alınarak sınıflandırılmıtır 5. S. A. Cengiz e göre oyunlar, içinde yaanan kültürün yapısının ve özelliklerinin yorumlanabilmesini salayan bir pencere açtıı için, kültür çözümleme çalımalarının en önemli malzemelerindendir ve bu nedenle aratırmacılar için bu konu özellikle aratırmaya deerdir 6. Çok derin tarihi geçmie sahip geleneksel Türk çocuk oyunlarının adlarından, içinde barındırdıı arkaik unsurlara kadar her parçasının incelenerek modern eitim araçlarıyla yeniden sunulması önemli bir kazanım olacaktır. Prof. Dr. Necati Demir, okul kavramının ve okulların olmadıı zamanlarda eitimin bütün çeitlerinin halk kültürü ile yapıldıını, yani halkın tecrübeleriyle kültürünü oluturduunu ve onunla da nesillerini eittiini ifade etmekte, çocuk oyunlarını da bu kültür unsurları içinde en balarda saymaktadır 7. Bunca birikim ve tecrübeden sonra geleneksel çocuk oyunlarının modern eitim araçlarıyla yorularak asıl sahiplerine, çocuklara yeniden sunulmasının gereklilii ortadadır. Buna katkı salaması amacıyla, Türkiye de çocuklar tarafından hala yaygın olarak oynanmaya devam eden oyunlardan seçilen örnekler, bu çalımamızda esas materyalleri tekil edecektir. Çocuk Oyunu ve Ebe Vakit geçirmeye yarayan, belli kuralları olan elence ye 8 oyun, çocukların oynadıkları oyun 9 lara ise çocuk oyunu denmektedir. Johan Huizinga ya göre oyun, özgürce razı olunan, ama 3 Ceviz, fındık, nohut taneleri, kavun ya da karpuz kabuu, gelincik, pamuk çiçek/eytan tüyü/ püfürük çiçek, salyangoz/sümüklüböcek, tespih böcei, bok böcei (Geotrupes stercorarius), uur böcei, toprak, kum, küçük çakıl taları, gıygan (bk. Dipnot 35) bunlardan ilk akla gelenler olarak sıralanabilir. 4 Pertev Naili Boratav 100 Soruda Türk Folkloru adlı eserinde çocuk oyunlarıyla ilgili sınıflandırmasında oyunları; A. Büyüklerin çocuklar için çıkardıı oyunlar. B. Çocukların söz oyunları. C. Takım hâlinde, danslı, türkülü ve basit taklit oyunları eklinde sınıflandırmıtır. (Aktaran: Nedim Bakırcı, Nide Folklorunda Çocuk Oyunları, Millî Folklor, 2007, Yıl 19, Sayı 76, s. 202.; Ayrıca bk. And, age, s. 65.) Dr. Musa Baran ise oyunları 12 maddede oynanı biçimine göre ve bir de ilevi bakımından üçe ayırarak 1- Usu eiten oyunlar, 2- Bedeni eiten oyunlar, 3- ç duyguları eiten oyunlar olarak sınıflandırmıtır. (Ayrıntılı bilgi için bk. And, age, s. 66.; Yusuf Habibov-smail Sözen, "Anadolu ve Azerbaycan Türklerinin Çocuk Oyunlarının Karılatırılması", Ankara University, Journal of Faculty of Educational Sciences, Year: 2005, Vol: 39, No: 1, s. 79.; Ayrıca bk. Serpil Cengiz, Çocuk Oyunlarının Sınıflandırılması, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakültesi Dergisi, C. 38, S. 1-2, Ankara Birinci baskıda (2005) 27, ikinci baskıda (2007) 33 bölüme ayrılmıtır. 6 Aktaran: Handan Asûde Baal, "Geçmi Yıllarda Türkiye de Çocuklar Tarafından Oynanan Çocuk Oyunları", Uluda Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi, XX (2), 2007, s Necati Demir, Sözlü Türk Kültürünün Boyutları ve levleri, I. Uluslar arası Türk Dili ve Edebiyatı Sempozyumu Bildirileri, Isparta 2008, s Türkçe Sözlük, TDK, Ankara 2005, 10. Baskı, oyun maddesi. 9 age, çocuk oyunu maddesi.; Halkbilim gözüyle çocuk oyunu: [Alm. Kinderspiel] [Fr. Jeux d enfant] [ng. game of children]: Çocukların içgüdüsel oyun gereksinmelerinin toplumsal yaantı üzerinde yaptıı etkiler sonucunda oluan ve çounluu

3 483 tamamen emredici kurallara uygun olarak belirli zaman ve mekân sınırları içinde gerçekletirilen, bizatihi bir amaca sahip olan, bir gerilim ve sevinç duygusu ile alıılmı hayat tan baka türlü olmak bilincinin elik ettii, iradi bir eylem veya faaliyettir. 10 Çocuklar için oyun, ( ) bir uratır. Oyun tecrübe kazanma, örenme ve yapma aracıdır. 11 Prof. Dr. Necati Demir e göre çocuk oyunları, gerçek hayata hazırlama okuludur. Gerçek hayattaki meselelerin biraz hafifletilmi ekilleridir ya arası çocuk eitimi içindir. Ok yay oyunu, bakan seçme, kurt koyun, esir almaca, ekıya,... gerçek hayata hazırlamak içindir. Birdirbir, ip atlama, köe kapmaca, seke, "Tavan kaç, tazı tut", ya satarım bal satarım, kaydırak, ip atlama,... ise beden idmanı bakımından çok önemlidir. Üç ta, dokuz ta, saklambaç,... da beyin faaliyetlerini gelitirmeye yöneliktir. Çocuk oyunları vücut yani beden, beyin idmanı, yarıma, rekabet, sürat, enerji, örgütlenme için önemlidir. Çocuu ileriki hayata hazırlamada önemli bir kilometre taıdır. Bu tür oyunları oynamı çocuklar, yani günümüzün büyükleri kararlı, cesur, yaratıcı ve olgundur. Pratik bir zekâ yapısına ve çounlukla salıklı bir vücuda sahiptir. 12 Johan Huizinga Homo Ludens te, ister çocukların oynadıkları isterse yetikinlerin oynadıkları oyunlar olsun, her oyunun ancak tam bir ciddiyet içinde 13 oynanabileceini vurgulamaktadır. Çocukların kendi dünyalarında belki de ciddi ye aldıkları eylemlerin en baında, oyun yer almaktadır. Oyun, her ne kadar çok basit kuralları olan bir eylemmi gibi görünse de, çocukların dünyasından bakıldıında karmakarıık kuralları olan, kendi içinde hiyerarisi ve sistematii olan, ciddiye alınması gereken bir eylemdir. Bazı oyunlarda ise bunu fark etmek için çocukların dünyasından bile bakmaya gerek kalmamaktadır. ster mekânı ve kuralları daha önceden belirlenmi olsun, isterse yeni örenilmi ve/veya kuralları henüz oturmamı bir oyun olsun, genellikle oyunlar bir hazırlık aamasıyla balar. 14 Oyun oynanacak zamanın, oyun alanının, oyuncu sayısının, oyun kuralarının belirlenmesi bu hazırlıkların belli balılarıdır. Kapı önünde bekleen, okulda teneffüse çıkan, ailelerinin uraları gerei tarlada/bahçede bulunan çocuklar her zaman bir oyun zamanı ve mekânı belirleme ihtiyacı duymayabilirler. çinde bulundukları zaman ve mekânda bir oyun kuruverirler. Geleneksel Türk çocuk oyunlarının hazırlık aamasında yapılan ilk ilerden biri genellikle ebe seçimidir. Ebe seçimi/belirlenmesi ciddi bir itir ve bazen oyunun kendisinden bile öne geçmekte, bir seremoni halini alabilmektedir. Peki, bu kadar ciddiye alınan ebe nedir ya da kimdir? Ebe kelimesinin etimolojisine bakıldıında, eski Türkçede ana, büyükanne, nine 15 anlamında kullanıldıı, yine eski Türkçede cedd, dede, nine, baba, anne 16 anlamına gelen apa 17 kelimesinden kuaktan kuaa aktarılarak günümüze dein gelen halkbilim ürünleri. (Orhan Acıpayamlı, Halkbilim Terimleri Sözlüü, TDK Yay., Ankara 1978.) 10 Johan Huizinga, Homo Ludens Oyunun Toplumsal levi Üzerine Bir Deneme (Çev. Mehmet Ali Kılıçbay), Ayrıntı Yayınları, stanbul 2006, s Esra Ömerolu, Çocuk ve Oyun, Ailede Çocuk Eitimi, Babakanlık Aile ve Sosyal Aratırmalar Genel Müdürlüü Yayını, Ankara 2004, s Demir, agb, s Huizinga, age, s Nadiren de olsa herhangi bir hazırlıa gerek kalmadan balayan oyunlar da bulunmaktadır. Kütahya ili sınırlarında oynanan Tet Oyunu ve dier yörelerdeki varyantları, bunlardan yaygın olarak bilinenidir. Saymaca yoluyla bir ebe belirlenip ebenin balatmasıyla ya da herhangi bir çocuun tekerleme söylemesiyle de balayıp oynanan Tet Oyunu, genellikle akam karanlıı çöktüünde ve evlere daılma vakti geldiinde çocuklardan birinin dier bir çocua eliyle dokunup, tet diye baırmasıyla balar. Dokunan oyuncu ve dier bütün oyuncular, dokunulan oyuncudan kaçıp evlerine girmeye çalıırlar. Varsa dı avlu kapısından, yoksa evin kapısından içeri girmeyi baaran oyuncu, ebe olmaktan kurtulur. Kendisine en son dokunulan ve bakasına dokunamadan evine gitmek zorunda kalan çocuk, oyunu kaybetmi sayılır. Eer aynı çocuklar bir sonraki gün yine beraber oynarlar ve birlikte eve daılma kararı alırlarsa, bu defa bir önceki günü ebe olarak tamamlayan çocuk, Tet Oyunu nu balatır. (Derleme Tarihi: , Derleme Yeri: Yenice Beldesi, Emet-Kütahya, Kaynak Kii: Mehmet Özbakır (Doum: 1949, Emekli çi), Kaynak kiinin oyunu kimlerden örendii: Büyüklerinden); Bu oyunun bir baka varyantı da Prof. Dr. Necati Demir in yayımlanmamı özel arivinden aldıımız Akam oyunudur. Oynadıkları dier oyunları sona erdiren çocuklar, son olarak aralarında bir kiiyi ebe seçerler. Ebe, üçe kadar sayar ve dierlerini yakalamaya çalıır. Yakaladıı kiiye elini sürerek Akam veya Gece, Korkum sende kalsın. diyerek evine gider. El vurduu oyuncu ise baka oyuncuları kovalayıp yakalamaya çalıır. O da bir dierine vurarak Akam, korkum sende kalsın der ve evine gider. Oyun bu ekilde devam eder. Bütün çocuklar teker teker evine daılmı olur. Oyunu bozup evlerine gitmek istemeyen çocuklar için tekrar bir oyun daha kurulur. Onlara ikaz mahiyetinde: -Herkes evine, / -Tavuk pinniine, / -Evi olmayan; / - Sıçan deliine. derler ve bütün oyuncular evine daılır. (Derleme Tarihi: , Derleme Yeri: Tokat, Kaynak Kii: Arife Çınar, 22 Yaında Ev Hanımı, Kaynak kiinin oyunu kimlerden örendii: Büyüklerinden) 15 Tuncer Gülensoy, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüü (A-N), Ankara 2007, s ebe maddesi.

4 484 türedii görülmektedir. Türkçe Sözlük te, Genellikle çocuk oyunlarında ba olan, dier çocuklara ve gruba karı cezasını çekmek ve bundan kurtulmak için tek baına bütün sorumluluu üzerine alan çocuk. 18 olarak tanımlanan ebe, Tietze nin Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı nda, çocuk oyunlarında gruptan ayrı durumda oynayan çocuk 19 olarak tarif edilmitir. Bu tanımlamalarda hemen dikkati çeken, ebenin oyunlarda ba olan ve ceza çeken oyuncu olmasıdır. Farklı bazı kaynaklarda ebe yine, cezalandırılan oyuncu 20 olarak yer almaktadır. Bu tanımlamalar çok daha geni anlamları bünyesinde barındıran ebe yi tanımlamak için yeterli deildir. Bu ismi büyüteç altına almak gerei de esas itibariyle buradan domutur. Amerikalı aratırmacılar Fritz Redl, Paul Gump ve Brian Sutton- Smith e göre; kimi oyunda herkesin görevi e deerdir. Kimi oyunlarda ise örnein kimi kovalar, kimi kaçar. lem ayrımı ayrıca kimi oyuncunun öne çıkmasını, ya da yönetici durumunu getirir. Kimi oyuncu ilginin üzerine çekildii bir görevdir. Kimi oyuncunun görevi öteki oyuncuların ne yapacaını belirler. Çounlukla ebe bütün öteki oyunculara karı oynamak durumundadır. 21 Oyuncuların oyun içindeki durumlarını, görevlerini esas alan bu oyuncu tanımlamaları, ebeyi de tanımlamaya en yakın olanıdır. ster ataerkil isterse anaerkil olsun, geleneksel Türk aile yapısında aile büyüü olan kiiler, bütün sorumluluu taıyan kiilerdir. Ba olduu ailede sayılan, verdii kararlara uyulan ve gerektiinde aileye karı herhangi bir olumsuzlukta tek baına ona karı durabilen sorumlu bireylerdir. Gerektiinde ceza verebilen büyükler, aynı zamanda da ödüllendirebilen kiilerdir. Ailede yönetici olan yine onlar, yani apalardır. Günümüzde bilinen ve hala oynanmakta olan geleneksel Türk çocuk oyunları, genelde bireysel deil birden fazla katılımcısı olan oyunlardır ve ister kapalı mekânlarda isterse açık alanlarda olsun, oyunun kurulmasında, grupların daılımında, ya ve cinsiyet belirleyici olmaktadır. Oyunların gündüz, akam ya da gece oynanıyor olması da yine oyunun kurulması ve grupların oluumunda belirleyici unsurlardandır 22. Kurulan oyunda baı çeken, yöneten, yönlendiren, sözü dinlenen oyuncular ise yaça büyük olan (abla, aabey), fiziki olarak gelimi/büyük olan, eitim olarak dierlerinden önde olan (büyük olan), oyuncu veya grup seçimlerinde baarılı olan, kabiliyet olarak üstün olan çocuklardır; geleneksel Türk çocuk oyunlarında kullanılan yaygın adıyla, o oyunun ebe sidir. Ebe Seçimi / Ebenin Belirlenmesi Geleneksel Türk çocuk oyunlarının hazırlık aamasında ilk olarak ve ciddiyetle yapılan ilerden birinin genellikle ebe seçimi olduunu, bazen oyunun kendinden bile öne geçtiini, hatta bir seremoni halini alabildiini yukarıda ifade etmitik. Oyunda oyunu balatan, yöneten, yönlendiren, merkezde duran bir esas oyuncu olan ebenin belirlenmesi/seçimi; saymaca, tekerleme, yazı tura atma 23, çöp çekme ya da 16 Gülensoy, age, s. 72. apa maddesi. 17 Kazak Türkçesinde; abla, baba anne, bacı, büyük anne, hala; Tatar Türkçesinde; bacı; Uygur Türkçesinde; hala (Türk Lehçeleri Sözlüü, Eriim: [ ]); ncekum, Sökün Silifke çel de abla, büyük kız karde, ncesu Dinar -Afyon Karahisar da; Yürümesi gerektii halde yürüyemeyen çocuk, Çayeli köyleri Rize de Aptal, Yaylagöne Tokat ta Aabey (Türkiye de Halk Azından Derleme Sözlüü, Ankara : Türk Dil Kurumu, cilt: 1 A ( a - az zu ), Eriim: [ ]); Ayrıca bk. [Alm. Oma / Opa]: Çocuk dilinde: Büyük anne, nine. / Çocuk dilinde: Büyük baba, dede. (Almanca Türkçe Sözlük, TDK, Ankara 1993, 2. Cilt, Oma ve Opa maddeleri.) 18 Türkçe Sözlük, TDK, Ankara 2005, 10. Baskı, ebe maddesi. 19 Andreas Tietze, Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı (Sprachgeschichtliches und etymologisches Wörterbuch des Türkei-Türkischen), Cilt 1, Simurg Yay., Österreichische Akademie der Wissenschaften, stanbul-wien 2002, ebe maddesi. 20 Örnein bk. anlıurfa Mahalli Çocuk Oyunları Eriim: [ ] 21 Aktaran: And, age, s Derlenen oyunun künyesinde Oyuncuların cinsiyeti (bk. Ouz-Ersoy, age (2005/2007) gibi maddelerin yer alması ya da oyunun oynanı eklinin anlatıldıı bölümlerde yaın, cinsiyetin ya da her ikisinin birlikte yer alıyor olması, bunun ne kadar belirleyici olduunu göstermektedir. 23 Para ve madalyonun yanında, genelde tercih edilen yazı tura atma ekli u ekilde olmaktadır: Herhangi bir çocuk, oyun alanında bulduu bir taın, kuru tahta parçasının, kuru odun parçasının veya ie yarayacak benzeri doal bir materyalin bir yüzünü tükürmek suretiyle ıslatır ve Ya mı, kuru mu? diye sorar. Örnein: Oyuncular, aralarında önce oynayacak oyuncuyu u ekilde belirlerler: Taın bir yüzüne tükürüp, Ya mı, kuru mu? derler ve taı havaya atarlar. Ta yere düünce ya gelirse ya diyen, kuru gelirse kuru diyen taraf oyuna önce balar. (Aık Oyunu: Prof. Dr. Necati Demir, Yayımlanmamı özel arivi. (Oyunu Derleyen: Eda Balaolu, Derleme Tarihi: , Derleme Yeri: Gaziantep, Kaynak Kii: Osman Çirkinolu, 50 Yaında Çiftçi.); (..) küçük ve düz bir ta bulunur ve bir tarafına tükürülerek havaya fırlatılır. Yaa kurban

5 485 gönüllülük esasına dayanan çeitli yöntemlerle yapılmaktadır. Cemali Çankaya, Küçük çocuklar kendi kabiliyetlerini ortaya koyan, fazla ve karıık kurallara balı olmayan basit oyunlara [ ] meyil gösterirler 24 tespitinde bulunmaktadır. Ebe seçimi; oyunun temel bir parçası, hatta kendisi de balı baına bir oyundur ve burada da fazla karıık olmayan kuralların iletildii rahatlıkla görülmektedir. Örnein u ekillerde ebe seçimi gerçeklemektedir: ( ) ebe hecelenerek okunan u saymaca ile belirlenir: Mü mü mürekkep, / Bana bir isim gerek, / smini söyler misin? / Aye./ Aye yi sever misin? / Evet. / O zaman on parmaından birini çıtlat, Son hece, hangi oyuncuya isabet ederse o, ebe seçilir. 25 ( ) Tekerleme söylenerek ebe belirlenir: Sen hot, ben hot, goca öküze ot. denildiinde oyunculardan en sona kalan ebe olur ( ) Oyunun balayabilmesi için önce, ebe turu düzenlenir. Ebe turu iki ekilde yapılabilir: Bunlardan ilki, oyun kaç oyuncu ile oynanıyorsa, o kadar kibrit çöpü ele alınır. Bu kibrit çöplerinden biri kırıktır. Kırılmı olan kibrit çöpünü bulan oyuncu, oyuna önce balamaya hak kazanmı olur. Dier bir yöntem ise udur: ple yukarı doru çekilen tahta kutudan daılan kibrit çöplerini, hangi oyuncu daha çok daınık hale getirirse ebe o olur ve oyuna ilk o balar Bütün çocuklar yüksek sesle hep birlikte: Önden / nallah ebe ben tekerlemesini söylemeye balarlar. Aynı anda da bir ellerinin içine seri bir ekilde dier ellerinin bir içini, bir üstünü vururlar. Tekerleme bir kez söylenir ve tekerlemenin bitiiyle ellerin son duruu kontrol edilir. Grupta birlii bozan bir kii varsa o ebe olur. Eer birlik birden fazla kii tarafından bozulmusa aynı sayıma bir kii kuralı salanıncaya kadar tekrarlanır. 28 En az üç kii ile oynanan bu oyunda önce gönüllü olarak bir ebe seçilir ( ) Oyuncular, bulundukları yerde bir daire oluturacak ekilde otururlar. Birer elini yumruk yaparlar ve üst üste koyarlar. Yumruu en üstte kalan oyuncu ebe seçilir Oyuncular, seçim adı verilen sistemle belirlenir. Öncelikle üç kii bir araya gelerek grup olutururlar. Sa ellerini balarının üzerine koyduktan sonra, balarına tempolu ve hafifçe vurarak hep bir aızdan, çöm-çöm-çöme-lek diyerek ritim tutarlar. Burada her vuru, bir heceye denk gelmektedir. Son hecede ise ellerini görebilecekleri bir ekilde, bel hizasına getirerek uzatırlar. Burada üç oyuncu adayından, ellerini aynı ekilde, avuç içleri yere ya da havaya bakacak ekilde uzatmamaları beklenir. Gruptan biri, dier ikisinden farklı bir ekilde keserim / Kuruya kurban keserim deyileriyle taın yere dümesi beklenir. Taın hangi yüzü üste geldiyse o grup, oyuna öncelikle balama hakkını elde eder. (Sütlü Kemik: Ouz-Ersoy, age (2007), s Cemali Çankaya, Kırsal Bölgelerde Spor Eitimi ve Denek Aırma Oyunu, Uluda Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi, Cilt: XV, Sayı: 1, 2002, s Bazlambaç Oyunu: Prof. Dr. Necati Demir, Yayımlanmamı özel arivi. (Oyunu Derleyen: Eda Balaolu, Derleme Tarihi: , Derleme Yeri: Gaziantep, Kaynak Kii: Abdülkadir Arıkan, 56 Yaında.) 26 Hot Oyunu Kız Hotu: Ouz-Ersoy, age (2007), s Çöp Çekmece: Ouz-Ersoy, age (2007), s Saklambaç Oyunu: Derleme Tarihi: , Derleme Yeri: Sivas Merkez, Kaynak Kii: Ferhan Kübra Özbakır (Doum: 1996, Örenci), Kaynak kiinin oyunu kimlerden örendii: Arkadalarından. 29 Birliim Birlik: Prof. Dr. Necati Demir, Yayımlanmamı özel arivi. (Derleme Tarihi: , Derleme Yeri: Adıyaman, Kaynak Kii: Nurettin Yenidoan, 51 Yaında Çiftçi.) 30 Aç Kilidi Oyunu: Prof. Dr. Necati Demir, Yayımlanmamı özel arivi. (Derleme Tarihi: , Derleme Yeri: Sivas, Kaynak Kii: Burçin Gündoan, 17 Yaında Örenci.)

6 486 elini uzatırsa, baarılı sayılıp gruptan ayrılır. Gruptan ayrılan kiinin yerine bir yenisi eklenerek üçlü düzen korunur. Bütün oyuncular belirlenene kadar seçim devam eder ve sona kalan iki kii de ebe olur En az 9 ya da 11 çocukla oynanan bir oyundur. Çocuk sayısı, ikierli e olunduktan sonra bir çocuun ebe kalması için tek sayı olmalıdır. Önce, ikierli e olunur. Elerin biri çömelir, dieri onun arkasında ayakta durur. Bu ekilde ikierli ikierli daire oluturulur. 32 Sekiz farklı oyundan verdiimiz bu örnekleri çoaltmak mümkün. Ancak ebenin belirlenme eklinden çok, ebe 33 olan oyuncunun oyunlardaki fonksiyonunu ortaya koymak; ebe nedir, ebe kimdir gibi soruları yanıtlamamızı kolaylatıracaktır. Örnek oyunlar içinde, tarif edilmi olmaları halinde de yine ebe seçimine yer verilecektir. Oyunda Ebe Birinci oyunumuz Tokat ili ve çevresinde oynanan Acı-Tatlı Oyunu, ebenin ön planda olduu oyunlarımızdan bir tanesidir. Oyun aaıdaki ekilde oynanmaktadır: Oyun için bir araya toplanan oyunculardan birisi, saymaca ya da kura yoluyla ebe seçilir. Dier oyuncular ebenin elinden tutarlar. Ebe, acı dediinde dier oyuncular ebenin elini bırakıp kaçmaya balar. Kaçan oyuncular, ebeye yakalanmamaya çalıırlar. Ebe, tatlı dediinde bütün oyuncular yerinde durur. Ebe, en yakın oyuncuyu yakalayıp kaleye getirir. Ebenin yakaladıı oyuncular, bir duvara veya bir destee (kaleye) kollarını dayayıp bekler. Yakalanmamı oyuncular, yakalanan oyuncuların kollarının altından geçerse arkadalarını kurtarmı olurlar. Oyuna devam edenler ise sürekli arkadalarını kurtarmaya çalıırlar. Arkadalarının yardımıyla kurtulan oyuncular, tekrar oyuna girerler. Ebe, oyuncuların hepsini yakalandıında oyun biter. En son yakalanan ebe olur, oyun yeniden balar. 34 Görüldüü gibi ebe, oyunu balatan, yönlendiren ve yöneten merkezdeki oyuncudur ve hemen oyunun baında seçilmektedir. Oyunun oynanması, onun komutlarına balıdır. Oyunu bitiren de yine baarılı olan ebedir. Bu oyunda ebe olmak bir ceza deildir. Oyunun kuralı gerei ilk yakalanan deil, en son yakalanan ebe olur. Ebeye yakalanmamanın ve en sona kalmanın ödülü olarak o oyuncu yeni ebe olur ve yeniden balayan oyunda komutlarıyla oyunu yönlendirme hakkını elde eder. kinci oyunumuz Gıynız Oyunu, Ankara/Yenimahalle-Memlik köyünden derlenen bir oyun yalarındaki kız ve erkeklerin birlikte oynadıı oyunun oynanıı u ekildedir: En az 4-5 kiiyle oynanan Gıynız oyununa balamadan önce ebe (güdekçi) seçilir. Bu seçim, üç ekilde yapılabilir: 1. Kura çekme 2. Sayıma 3. Herhangi bir yere çizgi çizilir. Oyuncular sırayla deneklerini atarlar. Çizgiye en uzak atan oyuncu, ebe olur. Öncelikle gıynız, emmenin ortasına dikilir. Oyunda amaç, gıynızı denekle vurarak uzaklatırmaktır. Ardından oyun balar ve oyuncular, emmenin dıından denekleriyle gıynıza 31 Çömelek Oyunu: Kelime Erdal-Gültekin Erdal, "Çocuk Oyunlarında Yaratıcılık", Uluda Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi, Cilt: XVII, Sayı: 1, 2003, s Çömlek Çömlek Ne Kaynar? Oyunu: Handan Asûde Baal, "Geçmi Yıllarda Türkiye de Çocuklar Tarafından Oynanan Çocuk Oyunları", Uluda Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi, XX (2), 2007, s Paul V. Gump ve Brian Sutton-Smith ebe rolünü yüksek ve düük seviyeler olmak üzere ikiye ayırmaktadırlar. Yüksek seviyedeki ebe rolü, basitçe, bireyin birçok güce sahip olduu bir roldür. Birey bu noktada dier oyuncuların hareketlerini büyük ölçüde kontrol edebilecek bir durumdadır. Yüksek seviyedeki ebe rolünün, kontrol potansiyelini kullanmak suretiyle, ebenin minimum maharetle baarılı olması veya baarı kazanmasının mümkün olduu görülür. Düük seviyedeki ebe rolü ise, bireyin, dier oyuncuların hareketlerini kontrol altına almak için nispeten az bir güce sahip olduu bir roldür. Baarı ve kazanma olgusu büyük ölçüde ebe olan oyuncunun zekilii ve maharetine balıdır. (Ayrıntılı bilgi için bk. Paul V. Gump- Brian Sutton-Smith: Çocuk Oyunlarında Ebenin Rolü (Çev. Ahmet Aslan), Milli Folklor, Sayı: 67, 2005, s. 153.) 34 Oyun, Prof. Dr. Necati Demir in yayımlanmamı özel arivinden alınmıtır. (Derleme Tarihi: , Derleme Yeri: Tokat, Kaynak Kii: Remzi ahin, 50 Yaında Öretmen.)

7 atı yaparlar. Gıynız, emmeden dıarı çıktıı takdirde, güdekçi hemen onu oyun alanının içine geri getirir. Bu arada da dier oyuncular, deneklerini almak için emmenin içine girerler. Eer güdekçi, gıynızı yerine koyar ve emmenin dıına çıkamamı herhangi bir oyuncuya deerse, yeni ebe o oyuncu olur. Oyunun sonunda herhangi bir ceza yoktur. 35 Bu oyunda ebe (güdekçi) bir önceki oyunda olduu kadar merkezde bir oyuncu deildir, fakat yine de oyun, ebeye yakalanmadan görevi yerine getirme üzerine kurulmutur. Oyunun hemen baında ebe seçiminden de görüldüü gibi, deneini çizilen çizgiye en uzak mesafeye atan oyuncu, ebe olmaktadır. Yani baarısız sayılan oyuncu, ceza olarak ebe olur. Oyun içinde, ebenin dedii oyuncu baarısız olmu sayılır ve bu oyuncu yeni ebe olur. Burada dikkate alınması gereken önemli bir durum aslında ebe yerine güdekçi nin olmasıdır. Her ikisinin de oyunun anlatımında yer alması, önemli bir ayrıntıdır. Fonksiyonu itibariyle güdekçi ye ebe denilmektedir. Ebe kavramı kullanılmadan oyun anlatılsa da güdekçinin ebe olduu rahatlıkla anlaılacaktır. Kütahya ili Emet ilçesi Yenice Beldesinden derlediimiz Dana Taı oyunu da benzer baka bir örnektir. Bu oyunda ebe yerine bekçi bulunmaktadır. Oyunun oynanıı u ekildedir: 5-6 adet gıygan 36 büyükçe bir taın üzerine üst üste dizilir. Sonra oyuncular aralarında bir bekçi seçerler. Bekçi, dizilen taların baına geçer. Dier oyuncular, bu talardan adım kadar uzaklaırlar. Her oyuncunun kendine ait bir gıyganı vardır. Sıra ile her oyuncu, kendi gıyganını dizili talara atıp vurmaya çalıır. Atı yapıldıktan sonra dier oyuncular hızla büyük taa koarlar. Bekçi vurulup daılan gıyganları toplayıp yeniden dizinceye kadar bütün oyuncular kendilerine ait gıyganları büyük taa vurmak suretiyle ritim tutup u tekerlemeyi söylerler: Dana dana dastana, / Dana girmi bostana, / Bu danayı ne yapmalı? / Nacaklamalı, bıçaklamalı. Bekçi gıyganları yeniden dizince yine dier oyuncular adım talardan uzaklaırlar ve sıradaki oyuncu vuruunu yapar. Vuramayan oyuncu, yeni bekçi olur. Oyun bu ekilde tekrarlanır. Büyük taın üzerine gıygan yerine kozalak sıralanarak da oynanır. 37 Kahramanmara tan derlenmi olan Ay Dede oyunu, oyunculardan herhangi birinin ebe olarak tanımlanmadıı oyunlardan biridir. Oyun aaıdaki ekilde oynanmaktadır: Oyunculardan biri Ay Dede seçilir. Dier oyuncular da Ay Dede den 7-8 m uzakta dururlar. Oyuncular sırayla, Ay Dede saatin kaç? derler. Ay Dede, her birine farklı sayı söyler. Oyuncular, Ay Dede nin söyledii sayı kadar adım atarlar. Ay Dede yi ilk geçen, yeni Ay Dede olur. 38 Ay Dede, merkezdeki oyuncudur. Oyuncuları yönlendiren, atacakları adımı belirleyen Ay Dede dir. Onu ilk geçen, mükâfat olarak yeni Ay Dede olur. Bu oyunda hiçbir ekilde ebeden bahsedilmemektedir. Bunun yanında Ay Dede yerine ebe ismi seçilmi ve oyun ebenin etrafında ekillenmi olsaydı da bir ey deimeyecektir. Kırehir den derlenmi olan Ay ı Gördüm oyunu gibi birçok oyunda ebe hem merkezde bir oyuncudur hem de ebe olmak mükâfat deil cezadır. Oyun aaıdaki ekilde oynanmaktadır: Saklambaç oyunu gibidir. Bu oyun, akamları oynandıı için adına Ay ı Gördüm denmitir. Oyunun ebesi, sayıma ile belirlenir. Sayıma u ekilde yapılır. Bir kii: Ooo.. / Bir elmayı alladım pulladım / Adana ya yolladım. der Ouz-Ersoy, age (2007), s Toprak altından ince katlar eklinde çıkan yumuak talar. (Türkiye de Halk Azından Derleme Sözlüü, Ankara: Türk Dil Kurumu, cilt: 6 G (ga - güzzük), Eriim: [ ]) Oyunun derlendii kaynak kii gıygan taı olarak kullanmı, fakat tarafımızdan gıygan eklinde yazıya geçirilmitir. Yörede her iki ekilde de kullanılmaktadır. Bu tarla çok gıyganlı., Bu oyun gıygan taıyla oynanır. / Gıyganla oynayalım. örneklerinde olduu gibi. 37 Derleme Tarihi: , Derleme Yeri: Kütahya-Emet-Yenice Beldesi, Kaynak Kii: Havva Özbakır (Doum: 1958, Ev Hanımı), Kaynak kiinin oyunu kimlerden örendii: Büyüklerinden. 38 Oyun, Prof. Dr. Necati Demir in yayımlanmamı özel arivinden alınmıtır. (Derleme Tarihi: , Derleme Yeri: Kahramanmara, Kaynak Kii: Melike ahan, 16 Yaında Örenci.)

8 488 Bu tekerleme hecelenerek okunduktan sonra son hece kimin üzerinde biterse ebe o sayılır. Ebe bir aaca ya da duvara yüzünü dönüp 20 ye kadar sayar. Dier oyuncular, saklambaç oyununda olduu gibi saklanır. Ebe, oyuncuları aramaya balar. Ebe, saklanan oyunculardan birini gördüünde, Ay ı gördüm. diye baırır. Dier oyuncular; ebe görmeden, ebenin kalesine (aaca ya da duvara) ulaıp vurursa, bir sonra oynanacak oyunda ebe olmaktan kurtulur. Kurtulmayı baaramayanlar arasında tekrar sayıma yapılarak yeni oyun için ebe belirlenir. Oyuna aynı ekilde devam edilir. 39 Tekerlemenin son hecesinin üzerinde bittii çocuk ebe olmakta, yani ceza olarak gruptan ayrı durumda 40 oynamak zorunda kalmaktadır. Gruptan ayrı olarak oynaması, o çocuun sadece dierlerinden farklı bir biçimde oyuna dâhil olması anlamına gelmektedir, cezası da budur, buna ramen yine de oyunun merkezindeki oyuncudur. Ebeye görünmek ya da görünmemek sonucu belirlemektedir. Oyun sonunda yapılan yeni ebe seçiminde ebe, kurtulmayı baaramayanlar arasından seçilmektedir. Ebe rolünü oynayıp oyunu tamamlayan oyuncu bu yeni ebe seçimine dâhil edilmemektedir, bu da onun baarısına bakılmaksızın görevini tamamlamasının ödülüdür. Birçok varyantının yanında aaıya almı olduumuz Saklambaç oyununda olduu gibi, ebe olmanın mükâfat mı yoksa ceza mı olduu bazen birbirine karımaktadır. Ebe seçiminden kuralların belirlenmesine kadar uzun bir balama seremonisi olan bu oyun, u ekilde oynanmaktadır: Bütün çocuklar yüksek sesle hep birlikte, Önden / nallah ebe ben tekerlemesini söylemeye balarlar. Aynı anda da bir ellerinin içine seri bir ekilde dier ellerinin bir içini, bir üstünü vururlar. Tekerleme bir kez söylenir ve tekerlemenin bitiiyle ellerin son duruu kontrol edilir. Grupta birlii bozan bir kii varsa o ebe olur. Eer birlik birden fazla kii tarafından bozulmusa aynı sayıma bir kii kuralı salanıncaya kadar tekrarlanır. Ebe, yüzü sabit bir yere (duvar, aaç, çalılık) gelecek ekilde dier oyunculara arkasını döner. Burası ebenin kalesidir. Herhangi bir oyuncu on parmaı da temas edecek ekilde, Öretmen geldi / Tahtayı sildi / Hangi parmaıyla vurdu? tekerlemesini söyleyerek ebenin sırtını bir aaı bir yukarı sıvazlar ve son hecede bir parmaıyla sertçe dokunur. Bu dokunula birlikte ebe yüzünü geriye, dokunan oyuncuya döner. Dokunan oyuncu ellerini düz ya da daha çok kafa karıtırmak için çapraz bir ekilde ona doru uzatır. Ebe, sertçe sırtına dokunulan parmaı tahmin etmeye çalıır. lk tahminde bilirse on ceza sayısı, bilemedii her bir parmak içinse artı onar ceza sayısı kazanır. Bu sayılar ebenin saklambaç oyununda dier oyuncular saklanıncaya kadar sayması gereken rakamı belirler. Ebe yine dier oyunculara arkasını döner ve aynı ekilde bir oyuncu on parmaı da temas edecek ekilde ama bu defa, Hızlı mı, yava mı? / En son vurduum yavatır tekerlemesini söyleyerek ebenin sırtını bir aaı bir yukarı sıvazlar ve son hecede bir eliyle yavaça dokunur. Ebe, dier oyuncunun dokunmadıı elini tahmin etmeye çalıır. Doru tahmin edebilirse hızlı, aksi halde yava sayar. Ebe, üçüncü kez dier oyunculara arkasını döner ve aynı ekilde bir oyuncu on parmaı da temas edecek ekilde ebenin sırtını bir aaı bir yukarı sıvazlar, bu arada, Sesli mi, sessiz mi? / lk vurduum sessizdir tekerlemesini söyler. Son hecede sırtına dokunulduunda ebe yüzünü dier oyunculara döner ve dokunan oyuncunun dokunduu eli tahmin etmeye çalıır. Doru tahmin ederse sessiz, aksi halde sesli sayar. 41 Son kez yüzü kaleye gelecek ekilde dier oyunculara arkasını dönen ebe, sayımalar yoluyla belirlenen kurallara uygun olarak kaça kadar sayacaksa hızlı ya da yava ve sesli ya da sessiz saymaya balar. Bu arada dier oyuncular saklanırlar. Sayma ilemini tamamlayan ebe, Saım, solum, / Önüm, arkam, / Saklanmayan sobe tekerlemesini söyleyerek yüzünü arkaya döner ve saklanan oyuncuları bulmaya çalıır. Ebe, bir oyuncuyu saklandıı yerde gördüünde ondan önce kalesine dönüp sobe diyerek kalesine dokunmak zorundadır. Eer oyuncu ebeden önce kaleye ulaıp sobe derse bir sonraki oyunda (elde) ebe olmaktan kurtulur. Ebe tarafından sobelenen ya da ebeyi sobeleyen oyuncular, oyun sonuna kadar ebeyi 39 Oyun, Prof. Dr. Necati Demir in yayımlanmamı özel arivinden alınmıtır. (Derleme Tarihi: , Derleme Yeri: Kırehir, Kaynak Kii: Melda Özdemir, 9 Yaında Örenci.) 40 Bk. Tietze, age, ebe maddesi. 41 Ebenin kaça kadar sayacaının belirlenmesinden sonraki kurallar; yani sayma ileminin sesli mi sessiz mi, yava mı hızlı mı olacaı u ekilde de belirlenebilmektedir: Ebe yerine dier oyuncular arkalarını ebeye dönerler, aralarında kolun dirsekten yukarısı ve aaısı arasında bir tercih yapıp, örnein üst sesli alt sessiz / üst hızlı alt yava gibi, yüzlerini ebeye dönerler. Oyunculardan birisi, bir kolunu uzatıp dier elini o kolun üzerinde hızlı bir ekilde el ve omuzu arasında sürterek hareket ettirir, bu hareket esnasında da ilgili tekerlemeleri söyler. Ebenin dur komutuyla hareket durdurulur; el, kolun belirlenen hangi tarafında kaldıysa, sesli/sessiz ya da hızlı/yava, oyunun kuralı o olur.

9 yanıltmak için uraırlar. Örnein, kaleye yönelen bir oyuncu olduunda, o oyuncunun geldii yönün tersine doru, Gelmeyin, gelmeyin! diyerek baırırlar. Oyun bütün oyuncular saklandıkları yerden kendiliinden çıkıp kaleye dokununcaya veya ebe tarafından sobeleninceye kadar devam eder. Ebenin saklanan oyuncuları bulamaması ve oyunun çok uzaması durumunda ebe, Çay içtiniz! diye seslenerek sobeleyemedii oyunculara yenilgisini ilan eder. Sobelenmekten kurtulmayı baaramayanlar aralarında parmak tutuma / kara kedi yöntemiyle tekrar sayıma yaparak yeni oyun için ebe belirlerler. Bir önceki elin (oyunun) ebesine arkalarını dönen oyunculardan her biri, içlerinden birinin parmaklarından birini kendisi için seçer, bir parmak da ebeye ayrılır. Geri dönüp ebeden kendine uzatılan parmaklardan birini seçmesi istenir. Ebenin seçtii parmaın sahibi (kendisi de olabilir), yeni elin (oyunun) ebesi olur. Oyuna aynı ekilde devam edilir. 42 Ebe, burada da merkezdeki oyuncudur. Merkezdeki oyuncu olmak mükâfat mı yoksa ceza mıdır, bu oyunda karımaktadır. Ayı Gördüm oyununda olduu gibi ebe, oyunda gruptan ayrı oynamaktadır, fakat bu oyunda ebe olmayı bütün çocuklar en batan istemektedir. Oysa Önden / nallah ebe ben tekerlemesiyle balatılan oyunun Ayı Gördüm oyunundan pek de farkı yoktur. Kaldı ki bu oyunun içinde de ebeden önce kaleyi sobeleyen oyuncu, bir sonraki oyunda ebe olmaktan kurtulur. Bir sonraki elde (oyunda) ebe olacak oyuncunun sobelenmekten kurtulamayanlar arasından seçilmesi, baarılı olanların bu seçime dâhil edilmemesi, yine bir tezat tekil etmektedir. Oyunun baında o kadar çok istenilen ebelik, ne olmutur da ceza haline gelmitir ve artık istenmemektedir? Bir dier ilginçlik de biten elin ebesinin baarısız olan, sobelenen oyuncularla birlikte yeni ebe seçimine dâhil edilmesidir. Kimi oyunlarda ise ebe hiç ortada yoktur. Isparta/Uluborlu dan derlenen Eir (Koka) Oyunu, bu oyunlardan bir tanesidir ve u ekilde oynanmaktadır: Grup halinde oynanan Eir (Koka) oyununa balamadan önce tandır denilen bir çukur kazılır. Ardından sayımaca veya her oyuncunun çukura tek atı yapmasıyla oyuna ilk kimin balayacaına karar verilir. Seçilen ilk kii, topun dibine sopanın eik kısmıyla vurur. Eer bu oyuncu topu çukura sokmazsa vuru hakkı dier oyuncuya geçer. Eer bu oyuncunun atıı isabetli olursa, bir sonraki aamaya geçmeye hak kazanır. Oyunun yeni aamasında top 1 mt. geriye çekilir. Bu yeni mesafede topu delie hangi oyuncu ilk olarak sokarsa, oyunu o kazanır. Bu oyun, çukura her top sokulduunda oyuncunun sayı almasıyla da oynanabilir. Oyunun sonunda yenilen oyuncuya iki farklı cezadan biri uygulanır: Bunlardan biri, galip olan oyuncu ya bakkaldan yiyecek ya da oyuncak alınmasıdır. Cezanın ikinci türüyse, kaybeden oyuncunun kazanan oyuncuyu çukura kadar sırtında taıyıp, balangıç çizgisine geri getirmesidir. 43 Görüldüü gibi bu oyunda ebe denilen bir oyuncu hiç ortada yoktur. Seçimle kimin ilk balayacaına karar verilir, kaybeden oyuncu cezasını çeker. Ne ilk balayanın ne de kaybedenin adı ebedir. Zaten bu oyunda ebeye de ihtiyaç yoktur. lk balayan kii olmak, ebe olmayı gerektirmemektedir; yani oyuna yön verecek, ceza verecek, mükâfat verecek, oyunun merkezinde bulunması gereken birine ihtiyaç yoktur. lk balayan kiinin baarısı veya baarısızlıı sadece bir sonraki hamlenin kim tarafından yapılacaını belirlemektedir. Birçok oyunda ebe olan oyuncunun dier oyun arkadalarına göre daha pasif bir oyuncu olduu görülmektedir. Bunun yanında, genelde merkezdeki oyuncudur ve belirleyicidir. Erkek ve Kız Hotu olmak üzere ikiye de ayrılan Bolu/Gerede den derlenen Kız Hotu oyunu, ebenin oyun içinde pasif duruunun yanında ne kadar belirleyici olduuna güzel bir örnektir. Oyun, u ekilde oynanmaktadır: stenilen sayıda oyuncuyla oynanan bir oyundur. Tekerleme söylenerek ebe belirlenir: Sen hot, ben hot, goca öküze ot. denildiinde oyunculardan en sona kalan ebe olur. Yere iki tane çizgi çizilir. Birinde ebe durur. Dierine oyuncular dizilerek sırayla ellerindeki sopaları ileriye atarlar. Sonra ebe, arka arkaya yürüyerek sopalara doru gelir. lk olarak kimin sopasına ayaı deerse, o kii ebe olur. Yeni ebeye Hot oldu, hot oldu... diye baırılır Derleme Tarihi: , Derleme Yeri: Sivas Merkez, Kaynak Kii: Ferhan Kübra Özbakır, (Doum: 1996, Örenci), Kaynak kiinin oyunu kimlerden örendii: Arkadalarından. 43 Ouz-Ersoy, age (2007), s. 54.

10 490 Oyunda yenilene ceza verilir. Bu cezalar horoz, kedi, köpek sesi çıkartma ya da bir oyuncuyu sırtına alıp taımadır. 44 Görünüte oyun içinde dier oyuncular kadar aktif biri olmayan, hedefe sopa atmak, gruptakilerle yarımak zorunluluu bulunmayan, görevi sadece bir çizgide durup geri geri giderek atılan sopalara dokunmak olan ebe, aslında belirleyici oyuncudur. Bir sonraki oyunun ebesini ve dolayısıyla aktif oyuncuların kim olacaını, o belirler. Örnek verdiimiz oyunlarda da gördüümüz gibi, ebenin bulunduu oyunlarda ister merkezde aktif bir oyuncu olsun isterse gruptan ayrı oynaması nedeniyle daha az aktif olsun, ebe bir yere kadar yönetimi elinde bulundurmaktadır. Kuralların belirlenmesi (bk. Saklambaç Oyunu ), sadece onun inisiyatifine bırakılmamakta, yine dier oyuncuların dâhil olduu bir yöntemle, en iyi ihtimalle kendisine kuralları belirlemede ans tanınmaktadır. Eer oyuna devam edilmek isteniyorsa, sonraki oyunda kimin ebe olacaına genellikle baarısız olan oyuncular arasında yapılan yeni bir sayıma sonucu karar verilmektedir. Bir önceki örneimizde olduu gibi oyunun oynanı ekline balı olarak, dolaylı bir ekilde mevcut ebe halefini belirleyebilmektedir. Burada tesadüfen kimin sopasına dokunduu önemlidir. Bunların yanında ebenin daha aktif ve daha fazla yetkilere sahip olduu oyunlar da az deildir. Artvin/avat tan derlenen Gocoy Oyunu, bu tür oyunlardan biridir ve aaıdaki ekilde oynanmaktadır: En az 4, en fazla 8 kiiyle oynanan Gocoy oyununa balamadan önce, fazla derin olmayan bir çukur kazılır ve gocoy çukurun baına dikilir. Ardından ebe seçimi yapılır. Ebe, yazı tura yoluyla belirlenebilecei gibi, oyuncuların ellerindeki sopaları sırayla gocoya atıp, vurmaya çalımalarıyla da yapılabilir. Tüm oyuncular atılarını gerçekletirdikten sonra gocoya vuramayan oyuncu, ebe olur. Ebe ile gocoy arasındaki mesafe, 8-10 metredir. Oyunda amaç, dier oyuncular tarafından sopalarla vurulup uzaa atılan gocoyun ebe tarafından ayak ve sopasının yardımıyla çukur baına getirilmesi, daha sonra ebenin gocoyu eline alıp çukura atması ve yeni bir ebe seçmesidir. Ebe baarılı olursa, ebelikten kurtulur ve yeni bir ebe seçer. Ebe baarılı olamadıı takdirde, çukurun içine sopalarını koyup birer nöbetçi edasıyla bekleyen dier oyuncular, gocoyu istedikleri uzaklıkta bir tarafa atarlar. Oyun bu ekilde devam eder. Oyunun sonunda herhangi bir ceza veya ödül yoktur. 45 Hot oyununa benzese de ebenin durumu daha farklıdır. Ebe, daha aktif bir oyuncudur ve en önemlisi baarılı olan ebe, bir sonraki oyunun ebesini belirleme hakkına sahiptir. Yukarıda, ebe kavramının ( ) dier çocuklara ve gruba karı cezasını çekmek ve bundan kurtulmak için tek baına bütün sorumluluu üzerine alan çocuk. 46 ve çocuk oyunlarında gruptan ayrı durumda oynayan çocuk 47 olarak tanımlandıını ifade etmitik. Her iki tanımda da ebenin bir tek kii olduu vurgulanmaktadır. Genellikle öyle de olsa, ebe kavramı Tokat ilinden derlenmi olan Aydodu Oyununda veya Nide ilinden derlenmi olan Ayak Oyununda olduu gibi, zaman zaman birden fazla kiiye de ad olabilmektedir. Oyunlar, u ekilde oynanmaktadır: Oyun için hazırlanan oyuncular, ilk önce iki gruba ayrılır. Grupların biri kura veya saymaca ile ebe olur. Ebe olan grup gözlerini yumar, dier grup saklanır. Arayan grup, saklanan grubu bulmakta zorlanırsa, saklanan gruba, ses ver! diye baırır. Dier grup, ebe olan grubu sesle aldatmaya çalıır. Gruptan bir kii yakalanırsa yakalanan grup, ebe olur. Oyun böyle devam eder. 48 Oyun iki gurup hâlinde kızlı erkekli oynanır. Ebe olan grup seçilir ve bu grup karılıklı yere oturup ayaklarını bir birine doru. Dier grup, bu ayaklar üzerinden atlar. Daha sonra iki ayak üst üste konur. Dier oyuncular atlamayı sürdürür. Ayaklar üzerine eller de konur. Yine dier grup üzerinden atlar. Eer atlarken ellere veya ayaklara dokunulursa ebe olan grupla dier grup yer deitirir. Oyun bu ekilde devam eder Ouz-Ersoy, age (2007), s Ouz-Ersoy, age (2007), s Bk. Türkçe Sözlük, TDK, Ankara 2005, 10. Baskı, ebe maddesi. 47 Tietze, age, ebe maddesi. 48 Oyun, Prof. Dr. Necati Demir in yayımlanmamı özel arivinden alınmıtır. (Derleme Tarihi: , Derleme Yeri: Tokat, Kaynak Kii: Remzi ahin, 50 Yaında Öretmen). 49 Bakırcı, agm, s. 208.

11 491 Kura veya saymaca ile belirlenen ebe; bir kii deil, bir gruptur. Bu oyunlarda ebe, bir grubun adı olmutur. Saklambaç oyununda olduu gibi bir kii (ebe) bir gruba karı deil, bir grup dier bir gruba karı oynamaktadır. Bir kiinin yaptıı hatadan bütün bir grup sorumludur, mükâfat bütün grubundur. Sonuç Türkiye nin çeitli yörelerinden derlenmi, yayımlanmı ya da yayımlanmamı, varyantlarıyla birlikte 1000 in üzerinde oyun inceleyerek, yaygın olarak oynanan ve benzerlerine sıkça rastlanabilen oyunları, çalımamızın örnekleri olarak seçtik. Derlendikleri yörelerdeki adları farklı da olsa oynanı ekilleri birbirine çok benzeyen oyunları seçmemizdeki amaç, ebe nin fonksiyonunun yöreden yöreye farklılık gösterip göstermediini de görebilmekti. Çalımamızda adları geçmese de, benzeri yapıda oldukları için genelleme yapabileceimiz çok oyun bulunmaktadır. Sonuç olarak ebe : - oyunu balatan, - oyunu yönlendiren, - ceza veren, - ceza çeken, - ödüllendiren, - bir grup oyuncuya karı tek baına mücadele eden, - oyunun sonucunu direk ya da dolaylı olarak belirleyen, - genellikle oyunun merkezinde bulunan, çok fonksiyonlu bir oyuncudur. Bu görevlerden sadece birini üstlenebildii gibi, hepsini birlikte de üstlenebilen ebe, bu adla tarif edilmedii durumlarda da (bk. Ay Dede Oyunu) aynı fonksiyonları ciddiyetle, belirlenmi olan kurallara uygun olarak yerine getiren oyuncudur. Ondan beklenen de budur. Adil bir seçimle belirlenmektedir. Hileden uzak, dier oyuncularla eit oranda ansla seçime girmektedir. Becerinin esas alındıı seçimlerde de eitlik gözetilmektedir. Kazandıını ya da kaybettiini hem kendisi hem de oyun arkadaları tartımasız kabullenmektedir. Kimi zaman ceza, kimi zaman mükâfat olan ebe lik müessesi, bu zıtlıklar içinde geleneksel oyunlarımızın bel kemii durumundadır. Her ne kadar oyunların sınıflandırmasına girmek istemesek de, bu çalımamız esnasında geleneksel oyunlarımızın ebe merkezli bir sınıflandırmasının yapılması gerekliliini hissettik. Alanın uzmanları tarafından bu konuda ciddi bir çalımanın yapılması, daha farklı çalımalara öncülük edecektir. KAYNAKÇA Acıpayamlı, Orhan. Halkbilim Terimleri Sözlüü, TDK Yay., Ankara Almanca Türkçe Sözlük, TDK, Ankara And, Metin. Oyun ve Bügü, Bankası Kültür Yayınları, stanbul Bakırcı, Nedim. Nide Folklorunda Çocuk Oyunları, Milli Folklor, 2007, Sayı 76. Baal, Handan Asûde. "Geçmi Yıllarda Türkiye de Çocuklar Tarafından Oynanan Çocuk Oyunları", Uluda Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi, XX (2), Cengiz, Serpil. Çocuk Oyunlarının Sınıflandırılması, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakültesi Dergisi, C. 38, Ankara Çankaya, Cemali. Kırsal Bölgelerde Spor Eitimi ve Denek Aırma Oyunu, Uluda Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi, Cilt: XV, Sayı: 1, 2002.

12 492 Demir, Necati. Sözlü Türk Kültürünün Boyutları ve levleri, I. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Sempozyumu Bildirileri, Isparta Demir, Necati. Yayımlanmamı özel arivi. Erdal, Kelime Erdal, Gültekin. "Çocuk Oyunlarında Yaratıcılık", Uluda Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi, Cilt: XVII, Sayı: 1, Gump, Paul V. - Sutton-Smith, Brian. Çocuk Oyunlarında Ebenin Rolü (Çev. Ahmet Aslan), Milli Folklor, Sayı: 67, Gülensoy, Tuncer. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüü (A-N), Ankara Habibov, Yusuf Sözen, smail. "Anadolu ve Azerbaycan Türklerinin Çocuk Oyunlarının Karılatırılması", Ankara University, Journal of Faculty of Educational Sciences, Year: 2005, Vol: 39, No: 1. Huizinga, Johan. Homo Ludens Oyunun Toplumsal levi Üzerine Bir Deneme (Çev. Mehmet Ali Kılıçbay), Ayrıntı Yayınları, stanbul Ouz, M. Öcal Ersoy, Petek. Türkiye de 2004 Yılında Yaayan Geleneksel Çocuk Oyunları, THBMER Yay., Ankara 2005/2007. Ömerolu, Esra. Çocuk ve Oyun, Ailede Çocuk Eitimi, Babakanlık Aile ve Sosyal Aratırmalar Genel Müdürlüü Yayını, Ankara anlıurfa Mahalli Çocuk Oyunları Eriim: B17BCA15FC4FC [ ]. Tietze, Andreas. Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı (Sprachgeschichtliches und etymologisches Wörterbuch des Türkei-Türkischen), Cilt 1, Simurg Yay., Österreichische Akademie der Wissenschaften, stanbul-wien Türk Lehçeleri Sözlüü, Eriim: [ ] Türkçe Sözlük, TDK, Ankara 2005, 10. Baskı. Türkiye de Halk Azından Derleme Sözlüü, Ankara : Türk Dil Kurumu, cilt: 1 A ( a - az zu ), Eriim: [ ] Türkiye de Halk Azından Derleme Sözlüü, Ankara: Türk Dil Kurumu, cilt: 6 G (ga - güzzük), Eriim: [ ]