SEKiZ YILLIK TEMEL EGiTiM BAÖLAMINDA EGhiME YATIRIM VE KALKlNMA

Transkript

1 EKONOMiK YAKLAŞlM 23 SEKiZ YILLIK TEMEL EGiTiM BAÖLAMINDA EGhiME YATIRIM VE KALKlNMA Ertan Oktay* Giriş Ülkemizde, siyasetin tıkandığı, siyasetin Ekonomiyi de tıkadığı uzunca bir sürediryaygın bir kanı olup artık çözümlerin yeni bir hükümetle hatta yeni bir seçimle bile sağlanamayacağı, makro ekonomi politikalarının etkinliğini ve etkililiğini yitirdiği inancı da. yayılmaktadır.böylesine karamsar bir ortamda, belki bugüne kadar gözardı edilen ya da gerekli önemin verilmediği eğitimin ve özellikle temel eğitimin toplumsal gelişmeye etkisinin bir umut ışığı olabileceği düşüncesiyle bu yazımızda eğitimle kalkınma ilişkisi, Japon ya örneği dikkate alınarak irdelenecektir. Eğitime-Beşeri Sermayeye - yapılan yatırımın toplumsal ve ekonomik gelişme sürecinde oynaığı önemli rol Japon ya örneğinde çok açık ve çarpıcı biçimde gözlemlenmektedir. Çağdaş zorunlu eğitim sisteminin en güzel örneklerinden birine sahip olan Japonya da dokuz yıllık zorunlu temel eğitimi uygulamaktadır. Sekiz Yıllık temel eğitim uygulamasına geçtiğimiz ve bunun gerekliliği, yararları ya da sakıncalarının yoğun biçimde tartışıldığı günümüzde, Japonyanın bu konudaki deneyimlerinin konuya belli bir açıklık getirebileceği düşünülmüştür. Kaneko'nun bu konuda Japonya Büyükelçiliğindeki sunuşu bazı gerçekleri gözler önüne sermesi açısından ilginçtir. () Genel olarak, eğitimle toplumsal ve ekonomik gelişme arasında etkileşim olduğu kabul edilmektedir. Ancak, burada genelde eğitim değil temel eğitimin Japonya örneğinde oynadığı rolün çarpıcı biçimde ampirik kanıtlarıyla ortaya çıktığı görülmektedir. Türkiye 'nin siyasette, ekonomide ve birçok alandaki geri kalmışlığını tümüyle, eğitime gereken önemin verilmemesine bağlamanın doğru olmadığı düşünülebilir.ancak, izleyen bölümlerde Japonyanın deneyimlerine ilişkin verilerden, "Japon Mucizesinin" Prof.Dr.,Gazi Üniv.lletişim Fakültesi Dekanı Ekonomik Yaklaşım, Cilt 8, Sayı 27, Kış 997

2 232 Ertan Oktay gerçekte "Eğitim Mucizesi" olduğu açıkca görülecektir. Türkiye'nin daha doğrusu parlamento ve hükümetlerin Japonya örneğinden alacağı çok dersler, yararlanacağı hususlar bulunmaktadır. Modern dışa açık dünyaya geç giren bir ülke olarak Japonya sosyal ve ekonomik kalkınınayı gerçekleştirmek için mücadele etmek zorundaydı. Bu süreçte, Japonya eğitime ve özellikle temel eğitime yoğun yatırımı tercih etmiştir. /. GENEL ÇiZGiLERiYLE JAPONYA VE TÜRKiYE'DEKi EGiTiM SiSTEMLERi japonya eğitim sistemi ilk, (ikincil) Orta, üçüncül olmak üzere 3 kademeden oluşmaktadır (Şekill). İlk kısım 6 yıl, ikinci kademe ya da ortaöğretim, 3 yılı alt- orta ve 3 yılı üst- orta (ya da lise) olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Zorunlu eğitim 9 yıldır; yani altorta (ortaokul) sonuna kadar devam zorunluluğu bulunmaktadır. Ancak 5 ile 7 yaş arası gençliğinin yaklaşık % 95 lise ye devam etmektedir. III. kademe eğitim; dört yıllık üniversiteleri, yüksek okulları ve iki yıllık yüksek okullar ile Lise sonrası iki yıllık özel eğitim okullarını içermektedir. 997 yılında 8 yaşındakilerin % 35'i dört yıllık fakültelere gitmektedir. Dört yıllık yüksek öğretim kurumlarının ve diğer yüksek okulların tümüne gidenler 8 yaş grubunun% 67'sini oluşturmaktadır. Yaş Sınıf/Yıl 22 6 ı::::::l~~~"l=:lillli!l!~ı:ı:ııı:ı:ı: 2 Yıllık Yüksek Okul ::=~ :;:;:;: :;::: :;:;:.. :;:;:; :;:::: :::::;.!:::; :\ :}: =:::; : ::::~ ::. _! : :\ Özel Eğitim Okulu Üçüncü Seviye ll ll 6 :~:~:!::; '!~::! =::=ı ;:::: ''..'.:''' _:= :.::;:;:::;:;:;:::::;:;:; :. :. :;:::;:=!:ı!,:!:ı :::::; : iı. :;:;:; :::::;. t :: ': > :t.; İkinci Seviye ı =::::. :::== =r ==:==~,,,,,, :. :: : ::.: :. :. : ::';:; :':''' : :;=;; '{ : :. :. : ):: :=;::; ;:;:~ :;::ı : :\ '; :' :!~::; ::\. :. : ::::: İlk Seviye Şekil. Japon Okul Sistemi

3 "q 'f' EKONOMiK YAKLAŞlM : Türkiye'sinde de genelde şeki 'de görülen Japon sistemine benzer bir eğitim sistemi geçerlidir.sistem Japonya'daki gibi üç kademelidir.yalnız ilk kısım Japonya da 6, ülkemizde 5 yıldır. Bu nedenle, zorunlu temel eğitimi her iki ülkede de ilk kısırula orta kısımdan oluşmakla beraber, zorunlu eğitim ülkemizde bir yıl daha kısadır. Öte yand:ı.n Türkiye'dekinin aksine Japonya'da da yüksek öğretimin daha çok özel üniversite ve yüksek okullada yürütüldüğü anlaşılmaktadır.bir başka farklılık da, Japon ve Türk eğitim sistemlerinin tarihsel gelişimi farklıdır.japonya çağdaş eğitim sistemin temellerini 00 yılı aşkın bir süre önce atmıştır.oysa Türkiye sekiz yıllık zorunlu temel eğitim yasasını 997 yılında çıkarabilmiştir. Yukarıdaki şekilde de görüldüğü gibi Japonya'da gençliğin yaklaşık üçte ikisi liseden sonra şu veya bu şekilde öğrenim görmektedir; üçte biri dört yıllık lisans derecesi almaktadır. Yüksek öğretime kaydalma oranı OECD ülkeleri içinde en yüksek olanlardan biri olup bu oran artmaya devam etmektedir. Diğer OECD ülkelerinden Japonyanın bir farkı yüksek öğretimde özel kuruluşların önemli bir rol oynamış olmasıdır. 4 yıllık yüksek öğretimdekayıtlı öğrencilerin dörtte üçü özel ünivrsitelerdedir. Yüksek okullarda bu oranlar daha da yüksektir. Prestij ve Hıyerarşi açısından yüksek öğretimdeki kurumlar arasında çok keskin bir sıralama mevcuttur. Prestij li ve seçici yüksek öğretim kurumlarına girişteki rekabet yoğundur. Yaklaşık öğrencilerin üçte biri bu seçici okullara kabul edilebilmek için gerekli başanya (puana) ulaşabilmek için fazladan bir yıl harcamaktadır]ar. Okullaşma oranları incelendiğinde iki ülke arasında çok ciddi bir farkın olduğu görülmektedir. Ülkemizde Liseden sonra Üniversiteye girebilenlerin oranı yani yüksek öğretimdeki okuilaşma oranı, yılında Açık Öğretim dışarıda bırakılırsa% 4.7 gibi çok düşük bir '~ı.ızeydedir.açık Öğretim de dahil edilirse %22.4 dür.her şekilde Japonya'daki Pc: karşılaştırılmayacak kadar düşüktür. (Tablo: ) Ancak bütün bunların altında yatan fakat kimi zaman yeteri kadar dikkiıt çekmeyen daha önemli b!r özellik; Japonya' da Toplumun tarihsel olarak ısrarlı ve tutarlı biçimde temel eğitime verdiği önem ve önceliktir. Tam katılım (% IOO'lük okuilaşma oranı) kalkınmanın çok erken bir aşamasında gerçekleştirilmiş; ve daha sonra niteliğin yükseltilmesi ulusal politikanın başta gelen önceliği olmuştur. Oysa, normal olarak, eğitimin ekonomik gelişmeye katkısının nitelikli işgücünün eğitimi aracılığıyla olduğu varsayılmaktadır. Ancak temel eğitim söz konusu nitelikli işgücünü eğitmemektedir. O halde neden üzerinde önemle durulmuştur? Japonyanın XX. Yüzyıldaki gelişmesine nasıl katkıda bulunnuştur? Toplum üzerinde ve Ekonomiye ne etkileri olmuştur? Bu sorular sadece Japonyayı anlamak için önemli olmayıp aynı zamanda kalkınma süreci içinde eğitimin politika meseleleriyle de ilgilidir.

4 234 Ertan Oktay izleyen bölümde Türkiye' deki bugünkü tartışmalara ve eğitimle kalkınma açısından konuya ışık tutabilecek Japon deneyimlerinin üzerinde durulacaktır. ll. TEMEL EGITIM VE KALKlNMA Japonyada çağdaş eğitim sisteminin tarihi geçmişi modernleşmenin başlangıcı olan 868'e Meiji restorasyon dönemine kadar geriye gitmektedir. Restorasyondan sadece beş yıl sonra bir ulusal eğitim sisteminin temel-alt yapı- tasarımı kamuya sunuldu ve "herkes için" ilk öğretime yeni sistemde en önemli öncelik verildi. Bu sadece Avrupa ve ABD'de yeni uygulanan bir sistem olup; gelişme aşarnalarına göre karşılaştınnca, Japonya Avrupa ülkelerine göre gelişmesinin çok daha erken bir aşamasında herkese zorunlu temel eğitim sistemini oluşturma girişiminde bulunmuştur. Bunu gerçekleştirmek için Japonya, benzer kalkınma aşamasındaki Batılı ülkelerle karşılaştırıldığında GSMH'sının daha büyük bir bölümünü ilk öğretime ayırmıştır. (Şekil2) Temel Eğitime Ayrılan GSMH Yüzdesi Japonya 9 O yılında ABD 90 yılında Ingiltere 9 O yılında Düşük., _ Kişi Başına GSMH Yüksek Şekil 2. Eğitim Harcamaları ve Ekonomik Gelişme Düzeyleri Şekil2 GSMH'den temel eğitime ayrılan oranlar ile bunlara karşılık gelen kişi başına GSMH ile gösterilen ekonomik gelişme düzeylerini birleştiren koordinatların tarihsel seyrini göstermektedir. Eğer 90 yılı temel alınarak karşılaştırma yapılırsa, Japonya ABD ve İngiltereden önemli ölçüde daha fakir olduğu halde onlardan daha fazla, hatta çok fazla oranda GSMH'dan temel eğitime pay ayırmıştır (Şekil2). Bir hususu daha belirtmekte yarar vardır; temel eptim sistemini oluşturmak için gerekli olan önemli miktardaki kaynajı sağlayan merkezi htkiimet dejildi. Gerçekte Meiji

5 EKONOMiK YAKLAŞlM 235 hükümeti ciddi mali baskılar altında idi- bir yandan vergi tavanı oluşturulmamıştı fakat öte yandan birçok alanda modernleşme için yoğun yatırım yapmak zorunda idi. Okul binalarını ve öğretmenierin maaşlarını finanse eden daha çok yerel toplumlardı. Kamu - halk - başlangıçta gönüllü olmamıştır. Gerçekte, uygulamaya konulan 'okul vergilerini' protesto eden çok sayıda ayaklanma olmuştur. Ancak, kısa zamanda, toplum bu gereksinınelerin zorunluluğuna ikna edilmiştir. Başlangıçta- ilk sistemde-ilk öğretim 4 yıldı. 30 yıl içinde yaklaşık erkeklerin % 90 ve kızların %70 den fazlası ilk öğretime devam etmişti. 920'erde ilk öğretim hem erkeklerin hem de kızların o/o 90'nından fazlası en azından ilk öğretimedevam etmiştir, hem erkeklerin hem kızların hemen hemen tamamını kapsamına aldı. İzleyen yıllarda hem niteliği artırma hem de zorunlu eğitimi genişletme politikası uygulandı. Önce ilk öğretim 6 yıla çıkarıldı. Merkezi hükümetin harcamaları, yerel bölgelerdeki ilk öğretiminin fakir koşullarını eşitlemek amacına yöneltildi. II. Dünya savaşından sonra zorunlu eğitim alt-orta öğretim okullarını da içine alacak hale getirildi, yani 9 yıla çıkarıldı. II. Dünya savaşından sonra orta okulları da temel eğitim kapsamına alarak zorunlu temel eğitimi dokuz yıla çıkaran Japon ya ile 997 'de hala zorunlu temel eğitimin sekiz yıla çıkarılmasının tarıtışldığı Türkiye'yi karşılaştırmak durumundayız.japonya okul çağındaki hem erkek hem de kız çocuklarının tamamının daha 920'lerde ilk öğretim diplamasına sahip olmalarına karşın ülkemizde bu düzeydeki okullaşma oranı sırasıyla 'de %86.4 ve 'de ise halen %99.8 dir. (Tablo: ) Tablo. Türkiye'de GSMH Içindeki MEB Bütçesinin Payları(%} Yıllar MEB'e Ayrılan Pay Kaynak: M.E.B., APK Kurulu Başkanlığı Zorunlu temel eğitimi 8 yıla çıkarılması henüz yürürlüğe girmiş olan ülkemizde, Japonya'nın 870'lerde alt yapısını oluşturduğu ve daha 990'da çok ciddi bir mesafe kaydettiği çağd:ış eğitim sisteminin kurulması sürecinde yaşadığı deneyimlere benzer bir süreç ama 990'ların sonlarında gerçekleşmektedir. Eylül 997 den başlamak üzere 2000 yılının sonuna kadar geçerli olacak olan, temel zorunlu eğitimin özel finansmanı şekline ilişkin düzenlernede genel (konsolide) bütçe dışı kaynaklar önemli genel (konsolide) bütçe dışı kaynaklar önemli bir yere almaktadır. (Bkz: Resmi Gazete, :3-6)

6 236 Ertan Oktay Japonya'da da temel eğitim sistemini oluşturmak için büyük ölçüde merkezi hükümetin bütçe dışı yollara yerel toplumların kaynaklarına başvurduğu ve başlangıçta buna ciddi bir direniş le karşılaştığı ancak kısa sürede toplumun ikna edildiği anlaşılmaktadır.tüm bu gelişmelerin yanısıra ve ciddi mali kısıtlara rağmen Japonya'nın ABD ve Avrupayı bile geride bırakacak oranda ve zamanda temel eğitime büyük yatırımlar yaptığı, temel eğitimin öteki eğitim aşamalarının gelişmesini ve kalkınınayı olanaklı kılacak ön koşul olarak kabul ettiği ve verdiği önem Şekil 2' de açıkca görülmektedir. Tablo 2. Türkiye'de Bütçe Yatırımlarından MEB Yatırımiarına Ayrılan Payları(%) Yıllar Bütçe Yatırımları İçinde MEB'in Payı Kaynak : MEB, APK Kurulu Başkanlığı Oysa ülkemizde, temel eğitim ve öğretim öneminin göz ardı edildiği Milli Eğitime Gayrı Safi Milli Hasıladan ayrılan payın küçüklüğünden anlaşılmaktadır.987 yılında %.24 olan bu oran 997'de halen %2.0 düzeyindedir(tablo:2). Konsolide bütçe yatırımlana Milli Eğitim Bakanlığı yatırımiarına ayrılan pay ise 987 de %7.4 ve 997'de %2.4 dür (Tablo:3). Tablo 3. Türkiye'de Yıllara Göre Okuilaşma Oranları Yıllar İlkokul Ortaokul Lise Örgün Yük.Öğr. Örgün+Açık Öğr Kaynak : MEB, APK Kurulu Başkanlığı ı \

7 EKONOMiK YAKLAŞlM 237 lll. EGITiME TAM KATILIM VE EKONOMiK ETKiLERi Temel eğitime tüm çocukların katılımını erken başarmanın toplumsal ve ekonomik etkileri nelerdir? Bu soruya şekil 3 ve onun açıklaması ile cevap verilebilir. Okul Kayıt Artışı Alt Orta Öğretim 50-l ilk öğretim o Aşama 2. Aşama 3. Aşama Ekonomik Sermaye Kalkınma Hızlanmış Gelişme Birikimi Başlangıcı Kalkınma Aşamaları Başlangici Şekil 3. Japonya'da Okul Kayıt Oranları ve Gelişme Aşamaları Şekil 3 eğitim düzeylerine göre kayıtlardaki değişmeleri göstermektedir. Görüldüğü gibi I. Dünya Savaşından itibaren ilk öğretiıne devaında logaritınik olarak artış olınuştur.tarihsel olarak, I. Dünya Savaşı sonrasına kadar olan dönemi, I. aşama veya sermaye birikimi dönemi, olarak nitelendiriyoruz. Çünkü bu dönemde çabalar kurumsal temel oluşturma ve sermaye birikimi üzerinde yoğunlaşmıştı. Ancak bizatihi bir kalkınma aşaması olmadığından, kırsal nüfusun büyük bir kısmı, kırsal alanda kalmaya devam etmiş ve yoğun bir işgücü fazlası yaratmıştır. İşte tam bu nüfus içinde temel eğitim yaygınlaştınlmıştır. Bu koşullarda temel eğitimden hemen elde edilecek ekonomik yarar çocuklar ve aile için yüksek olamamıştır. O halde ekonomik kalkınma için ne yaptı? diye sorulabilir.

8 238 Ertan Oktay. İlk yansıması veya sonucu Japonyanın modern ulusal bir devlet olarak oluşumudur. Japonyanın feodal döneminde, halk kavramı kendi yerel toplum ya da toplulukları ile sınırlı idi: Eğitiminin yaygınlaşması, böylece hareketliliği arttırarak ve ulusal topluma katılım duygusunu geliştirerek engelleri kırmıştır. Aynı zamanda çocukların yetiştirilmesini artık aile içine kapanık ya da aile ile sınırlı olmaktan çıkarıp topluma açık bir perspektif haline getirerek, aileyi değiştirmiştir.böylece, yaygınlaşmış temel eğitim genel anlamda, kurumsal çerçeveyi oluşturarak daha sonraki dönemlerdeki gelişıneler için bir temel olarak hizmet etmiştir. Ekonomik gelişme üzerindeki etkisi de aynı ölçüde önemli olmalıdır, olmuştur. Temel eğitimin işgücü fazlası arasında yaygınlaşması, daha önce sermaye birikiminin başlangıç aşamasında tam verimli kullanılmayan, geniş miktarda en azından dört veya altı yıllık eğitim görmüş genç, işgücü yedeği yaratmıştır. Ancak, ekonomi gelişmeye başlayınca bu yedek işgücü çok uygun ve yararlı bir ortam ve olanak sunmuştur. Herkes ilk-temel-eğitimini tamamladığı için, ilave bir tazıninat talebinde bulunulmaınıştır. İşverenler, bu durumda, ilave ücret ödemeyip birikmiş sermayelerini kullanabilmişlerdir. Gerçekte şekil 3' n. aşamanın yani Ekonomik gelişmenin b8 lamasının, temel eğitimin hemen hemen herkese ulaşmasının-yaygınlaşmanın-tamaınlanmasmdan sonra başladığını göstermektedir. Bundan başka, bu gelişmeler- ve kalkınma bir dizi olayı izlemiştir: Alt-Orta okula gidenler 930'lardan itibaren artmıştır ve 940'arın sonlarınu" yüzde yüze ulaşmıştır.bu II. aşamadan ya da kalkınmanın hızlanmasından önce gerçekleşmiştir. Katılımın evrenselleşmesi-yuzde yüze ulaşması- hızlı kalkınmanın ön koşulu olarak göıiinmektedir. Aynı zamanda temel eğitime herkesin katılımının sağlanmasının beklenmeyen sonuçları olduğunu da belirtmeliyiz. Doğal olarak önce orta öğretimedaha sonra da yüksek öğretime talebi arttırmıştır. Savaş sonrası dönemdeki hızlı gelir artış ve toprak reformu ile birleşince bu taleplerde patlama başlamıştır. Bu durum seçici okullara giriş için ciddi bir rekabete yol açmıştır ve daha sonra daha alt düzeylerdeki eğitim kadernelerindeki öğrenciler üzerinde haskılara yol açmıştır. Böylece ortaya çıkan kısır döngü Japon sisteminin belli başlı rahatsızlıklarından biridir Sonuç Japon örneğinden, çıkarılabilecek sonuç aşağıdaki gibi özetlenebilir. Kallonmanın çok erken aşamalannda temel eğitim üzerinde dunılması ve önem verilmesi ve sürekli yatmm yapılması çok önemli sonuçlar doğurmuştur. sadece daha sonraki gelişme aşarnalanna uyygun koşullar yaratmakla kalmamış aynı zamanda çalışanlar arasmdaki ücret

9 ı j EKONOMiK YAKLAŞlM 239 farkıhklarını arttırmadan hızlı kalkınmayı gerçekleştirme olanalt verdili kabul edilmektedir. Daha sonraki yıllarda üniversiteye kabulde çok şiddetli bir rekabet gibi bazı olumsuzluklara yol açmışsa da bu durum değişik oranlarda her halukarda kaçınılmazdı. Bundan daha önemlisi Japonya şimdi eğitim sistemini yeniden ve daha ileri düzeyde yapılandırabilecek-reform-yapabilecek-kaynaklara sahiptir. Kuşkusuz bunda Japonya'nın, Türkiye'nin aksine büyük bir orduyu idame ettitmek durumunda olmaması ve askeri harcamaların bütçesinde nispi olarak göz ardı edilebilecek kadar küçük bir paya sahip olmasının önemli bir etkisi olmuştur. Öte yandan ülkemizde yaşanan siyasal istikrarsızlığın ve ekonomik dar boğazların artık çok uzun dönemli bir perspektife sahip yasal ve kuramsal düzenlemeler ve politikaların her zamankinden çok gerekliliğini ortaya çıkardığı kanaatindeyim.zira siyasetin ve Ekonominin bugünkü tıkanıklığı yılların birikiminin bir sonucudur.yapısal bir reform niteliğinde zorunlu temel eğitimle başlatılan sürecin yüksek öğretimi de içerecek şekilde yeni düzenlemelerle takviye edilmesi ümit edilmektedir. NOTLAR ) Japonya ya ilişkin veriler ve şekillerin tümü Japonya Büyük Elçiliğin de geçtiğimiz Kasım ayında Motohisa Kaneko'nun "Eğitime Yatınm ve Kalkınma -Japonların deneyimi- " konulu yaptığı sunuştan alın:nıştır. KAYNAKÇA KANEKO, M., "Eğitime Yatırım ve Kalkınma - Japonların Deneyimi - " Japonya Büyükelçiliğindeki sunuş, Kasım 997 Ankara. Resmi Gazete, Sayı: 23084, 8 Ağustos 997, 2-6. T. C. Milli Eğitim Bakanlığı, (997) Milli Eğitimle İlgili Bilgiler, APKK, 2-4, T.C.Başbakanlık DPT (997), Ekonomik ve Sosyal Göstergeler ( ).

10 240 Ertan Oktay ABSTRACT INVESTMENT IN EDUCATION AND DEVELOPMENT J apan e se And Turkish Experience As the present systems ofeducation both in Japan and Turkey are similar, in general; one expects to see the same characteristics in regard to the education and its consequences to social and economic development in both countries. However, Japan asa Iate comer to the modem world had to struggle for social and economic development; and in the process, she had chosen to invest heavily on educatioı'ı and particulary on basic education. While Turkey has just recently modified the system and eight years of basic education introduced, Japan almost a century a go had estalbrished its modem educational system. Education and particularly primaı y education have allmost been ignored by the Turkish govemments, in past. So, investmen on education has been allways insignificant, in Turkey. Consequently, I say, it has been an "Educational Miracle" rather than "Japanese Miracle."