T.C. ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU YÖNETİMİ VE SİYASET BİLİMİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ

Transkript

1 T.C. ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU YÖNETİMİ VE SİYASET BİLİMİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ BÖLGESEL KALKINMADA YENİ BİR MODEL; KALKINMA AJANSLARI VE TÜRKİYE DE UYGULANABİLİRLİĞİ KILIÇ KAYA Ankara, 2007

2 T.C. ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU YÖNETİMİ VE SİYASET BİLİMİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ BÖLGESEL KALKINMADA YENİ BİR MODEL; KALKINMA AJANSLARI VE TÜRKİYE DE UYGULANABİLİRLİĞİ KILIÇ KAYA TEZ DANIŞMANI PROF. DR. İSMAİL BİRCAN Ankara, 2007 (Fotokopi ile çoğaltılamaz)

3

4 ÖNSÖZ Hazırlamış olduğum tezin konusunun seçiminde ve hazırlama sürecinde bana yol gösteren, beni yönlendiren ve beni her zaman motive eden danışman hocam Prof. Dr. İsmail BİRCAN başta olmak üzere, beni akademik kariyer yapmaya yönlendiren Abdullah MELEKOĞLU hocama, Atılım Üniversitesi ni öneren ve yardımcı olan Ahmet Yaşar ÖZBAN hocama, Enstitü Müdürümüz Prof. Dr. Ertuğrul ÇETİNER hocama, ders hocalarımız Prof. Dr. Halil ÜLKER, Prof. Dr. Atilla YAYLA, Prof. Dr. Turgay ERGUN, Prof. Dr. Rauf ARIKAN, Doç. Dr. Dilaver TENGİLİMOĞLU, Doç. Dr. Rahmi KELEŞ hocalarıma, yardımlarını esirgemeyen DPT Uzmanı Rasim AKPINAR a, Kılavuz Ltd den Ertan SERAY a, öğrenci arkadaşlarıma, başta Ruhan hanım olmak üzere Enstitü çalışanlarına, esnek çalışma izni vererek Yüksek Lisans yapmamda bana yardımcı olan beraber çalıştığımız Dr. Mehmet ÇERÇİ ye ve aileme teşekkür etmeyi borç bilirim. Tez çalışmalarımdan dolayı yeterince vakit ayıramadığım, beni sürekli destekleyen eşim Mehtap ve büyümesine şahit olamadığım iki buçuk yaşındaki kızım Elif Feride ye de ayrıca teşekkür ederim. ii

5 ÖZET Ulusal kalkınmanın, çeşitli toplum kesimleri ve bölgeler arasında dengeli bir işbölümü ile gerçekleştirilmesi ve buna paralel olarak kalkınmanın getirilerinin de kesimler ve bölgeler arasında dengeli dağılımı hükümet programları ve kalkınma planlarının en öncelikli konuları arasında yer almıştır. Ekonomik refahın, toplum kesimleri ve iller, bölgeler arasında, kısacası mekanda dengeli dağılımının sağlanması, günümüz toplumlarında sosyal devlet anlayışının bir gereği olarak ortaya çıkmaktadır. Bu politika, aynı zamanda ekonomik ve sosyal uyum ile toplumsal istikrarın önemli unsurları arasında yer almaktadır. Günümüzün gelişmiş toplumlarında, genel büyüme oranı ve ortalama gelir düzeyi kalkınmışlığın tek göstergesi olarak görülmemektedir. Artık bu gelirin nasıl bir yapıda, hangi kesimlerin katkısıyla üretildiği ve kesimler arasında ve mekanda nasıl dağıldığı da gelişmişlik göstergeleri arasında zikredilmektedir. Ayrıca, büyümenin ve gelişmenin sürdürülebilirliği bu hususları dikkate alan bir yönetim ve üretim yapısının varlığıyla doğru orantılı görülmektedir. Dengeli dağılımı dikkate almayan yönetim anlayışı ve politikaları, sadece sosyal adaletten uzaklaşmış olmamakta, aynı zamanda istikrarı temin etmekte de zorlanmakta ve sürdürülebilir bir gelişme performansı yakalayamamaktadır. Türkiye AB ye giriş süreciyle birlikte uzun yıllardır uygulamakta olduğu teşvik sistemi üzerine oturan bölgesel gelişme politikalarını terk ederek yeni bir uygulama içine girme aşamasındadır. AB nin bütün aday ülkelere benimsettiği bu yeni yaklaşım; sermayeyi, özel sektörü ve bölgesel rekabeti ön planda tutmaktadır. Bu yeni yaklaşımın temel kurumu Bölgesel Kalkınma Ajanslarıdır. Bölgesel gelişme farklarını ortadan kaldırmayı amaçlayan Bölgesel Kalkınma Ajanslarının ana amacı; hizmetler vererek bölgedeki ekonomiyi canlandırmak, bölgesel yatırımları artırmak, bölge halkının kalkınmaya katılımını sağlamaktır. Küreselleşme ve bilgi toplumuna geçiş sürecinde dünyada yaşanan hızlı ve çok yönlü yapısal değişimler sosyal, ekonomik ve yönetsel yapıların da yeniden yapılanma sürecini beraberinde getirmiştir. Küreselleşme süreci, ekonomik rekabete hız kazandırarak, bölgesel ve yerel ekonomilerin de küresel ekonomide birer aktör olarak yer almasını sağlamıştır. Küreselleşme ve beraberinde gelen yeniden iii

6 yapılanma süreçleri, başta Batılı ülkeler olmak üzere birçok ülkede, yerel/ bölgesel düzeyde yeni düzenleme mekânizmalarının oluşmasına, yasal düzenlemelerin yapılmasına ve yeni yerel ekonomik gelişme kurumlarının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu durum yeni bölgeselleşme kavramı altında ele alınmaktadır. Kırsal kalkınma açısından; kırsal alanda istihdamın artırılması, insan gücü kaynaklarının geliştirilmesi, kırsal nüfusun gelirini artırıcı ekonomik faaliyetlerin desteklenmesi, yaşam kalitesinin iyileştirilmesi, etkili örgütlenme ve sivil toplum örgütlerinin kalkınma sürecine katılımlarını artırıcı tedbirlerin alınması gereklidir. Ülkemizde de, yeni bölgeselleşme ve beraberinde getirdiği kavramların yerel/ bölgesel gelişme politikalarına olan etkileri son dönemde daha net görülmeye başlanmıştır. Bu kapsamda Tezin başlıca amacı; yeni bölgeselleşme akımının ve bu akımla beraber ortaya çıkan yeni kavramların Türkiye nin yerel/ bölgesel gelişme politikalarına özellikle Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu, Koordinasyonu ve Görevleri Hakkında Kanun Tasarısı na ne derece etkisi olduğunu anlaşılır kılmak olacaktır. Kamu kesimi, özel kesim ve sivil toplum kuruluşları arasındaki işbirliğini geliştirmek, kaynakların yerinde ve etkin kullanımı sağlamak ve yerel potansiyeli harekete geçirmek sureti ile, ulusal kalkınma planı ve programlarda öngörülen ilke ve politikalara uyumlu olarak bölgesel gelişmeyi hızlandırmak, sürdürülebilirliğini sağlamak, bölgeler arası ve bölge içi gelişmişlik farklarını azaltmak amacı ile hazırlanan Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu, Koordinasyonu ve Görevleri Hakkında 5449 sayılı Kanun tarihli Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Kalkınma Ajanslarının kurulup faaliyete geçebilmeleri için ihtiyaç duyulan ikincil mevzuat çalışmaları devam etmektedir. Bu çerçevede Kalkınma Ajanslarının Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik, Kalkınma Ajansları Personel Yönetmeliği ve Kalkınma Ajansları Bütçe ve Muhasebe yönetmeliği çıkarılmıştır. Kalkınma Ajanslarının kuruluş çalışmaları da başlanarak, tarihli Resmi Gazetede yayımlanan 2006/10550 sayılı Bakanlar Kurulu kararı ile Adana İli merkez olmak üzere Adana ve Mersin illerini kapsayan Çukurova ve İzmir İlini kapsayan İzmir Kalkınma Ajansı kurulmuştur. iv

7 ABSTRACT Government programs and development plans always give high priority to the realisation of national development, throughout the balanced collaboration among the social fractions and equitable distribution of outcomes of development to this social fractions. Providing of economical relief in fair amoung social parts, provinces, and regions is necessity of meaning of social government in the society of these days. This political approach is taken part among the important components of economical and social harmony and social stability. Increased growth rate and income is not only the sole indicator of development but also structure, origin and distribution of this income are important elements of development in the modern societies. Sustainability of growth and development is directly depends on the existence of management and production structure. On the other hand, management that does not care of fair distribution can not provide the social equity as well sustainability of development and growth. Regional development approaches depending on subsidies are being abandoned by the Turkish government during the EU accession process. The new approach that EU made all EU candidate countries to be agreed on, is in favor of capital, private sector, and regional competition. The key point of this new approach is agencies of regional development. The main purpose of regional development agencies is to increase the regional investments, to provide the contribution of regional people, and to foster the regional economy. Globalization processes, by provocation of the regional competition made regional and local economies as an actor in the global economy. Therefore globalization requires new processes and new regulations on the regional level. This is called new regionalism. It is vital to take necessary measures targeting the rural areas in order to increase employment, to develop manpower, to support the economic activities increasing the income of rural population, to improve the quality of life, effective v

8 organizations, contribution of NGO s to the development processes are vital for the rural development. The effects of new regionalism and its accompanying concepts among the regional development policies are begun to be seen more clearly in our country. The main purpose of this thesis in this context, is to make the effects of above mentioned concepts more clear on the local/regional development policies of Turkey and especially on The Law on the Establishment, Coordination and Duties of Development Agencies The Law no 5449 on The Establishment, Coordination and Duties of Development Agencies is prepared for the purpose of developing the cooperation between public, private and non governmental organizations, providing the proper and effective usage of resources, speeding up and providing the sustainability of regional development in conformity with the principles and policies in the national development plans by motivating the regional/local potential, d creasing the discrepancy in the development in and among the regions. It is published in Official Gazette no 5449 on and come into force. The studies on the secondary legislation that is needed for the establishment and operation of Development Agencies are continuing. Regulation of working procedure and principles of Development Agencies, Personal regulation of Development agencies, and budgetary and accountancy regulation of Development Agencies have come into force. Adana Development Agency for the provinces of Adana and Mersin, and İzmir Development Agency for the province of İzmir have established with the decision of Cabinet of Ministers that is published in the Official Gazete no 2006/10550 on vi

9 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... ii ÖZET...iii ABSTRACT... v TABLO, HARİTA, GRAFİK VE İSTATİSTİKLER LİSTESİ... x KISALTMALAR... xi 1. BÖLÜM: GİRİŞ BÖLÜM: KÜRESELLEŞME VE YERELLEŞMEYE ETKİLERİ Küreselleşme Küreselleşmenin Ekonomide Meydana Getirdiği Değişimler Küreselleşmenin Kamu Yönetiminde Meydana Getirdiği Değişimler BÖLÜM: TÜRKİYE DE PLANLI KALKINMA DÖNEMLERİ Türkiye de Bölgesel Politikalarda Değişmeler Beşer Yıllık Kalkınma Planları BÖLÜM TÜRKİYE DE BÖLGELER ARASI GELİŞMİŞLİK FARKLARI Mevcut Durum Analizi Bölgelerarası Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması DPT Araştırması Gelişmişlik Endeksine Göre Kademeli İl Grupları Sıralaması Türkiye Ölçeğinde Genel Durum Bölgeler Arası Gelişmişlik Farklarının Oluşturan Nedenler Sosyo-Ekonomik Nedenler Nüfus Artışı ve İç Göç Tarihsel ve Coğrafi Nedenler Bölgesel Gelişmişlik Farklarının Azaltılmasına Yönelik Çalışmalar Yatırım Teşvikleri ve Kalkınmada Öncelikli Yöreler (KÖY) Uygulaması vii

10 Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı-2001/2005 Kapsamında Yapılan Çalışmalar Bölgesel Gelişme Planları Kapsamında Yapılan Çalışmalar Organize Sanayi Bölgesi ve Küçük Sanayi Siteleri Kapsamında Yapılan Çalışmalar Kırsal Kalkınma Projeleri Kapsamında Yapılan Çalışmalar AB nin Tahsis Ettiği Yardım ve Hibeler Kapsamında Yapılan Çalışmalar Sınır Ötesi İşbirliği Kapsamında Yapılan Çalışmalar BÖLÜM: BÖLGESEL GELİŞME POLİTİKALARINDA DEĞİŞMELER Bölge Kavramının Geçirdiği Dönüşüm Bölgeselleşmenin Tarihsel Süreci Bölgeselleşme Kavramı BÖLÜM:AVRUPA BİRLİĞİ NİN BÖLGESEL POLİTİKALARI VE TÜRKİYE Avrupa Birliği nde Bölge ve Bölge Planlaması Avrupa Birliği nde Bölgesel Kalkınma Politikası İstatistikî Bölge Birimleri (NUTS) Sistemi AB nin Bölgesel Politikasının Aday Ülke Türkiye Açısından Önemi BÖLÜM: BÖLGESEL KALKINMADA YENİ MODEL KALKINMA AJANSLARI Kalkınma Ajansları Hakkında Kalkınma Ajanslarının Gelişimi Kalkınma Ajanslarının İdari Yapısı Kalkınma Ajanslarının Amaçları Kalkınma Amaçlarının Faaliyetleri Kalkınma Ajanslarının Finansmanı Kalkınma Ajanslarının Diğer Kurumlarla İlişkileri viii

11 8. BÖLÜM: ÇEŞİTLİ ÜLKELERDE UYGULANAN KALKINMA AJANSI ÖRNEKLERİ ETKİLERİ VE YASAL STATÜLERİ Birleşik Krallık ve Kalkınma Ajansı Deneyimleri Fransa ve Kalkınma Ajansı Deneyimleri İngiltere ve Fransa Değerlendirmesi BÖLÜM : TÜRKİYE DE BÖLGESEL KALKINMA UYGULAMALARI GAP Girişimci Destekleme ve Yönlendirme Merkezleri (GİDEM) Ege Bölgesi Kalkınma Ajansı Mersin Kalkınma Ajansı DAP Kapsamında Ekonomik Kalkınma Ajansı Önerisi BÖLÜM: KALKINMA AJANSLARINDAN BEKLENTİLER VE YEREL KALKINMADA ÜSTLENECEKLERİ ROL Kalkınma Ajansının Başarısını Etkileyen Faktörler Kalkınmada Üstlendikleri Rol BÖLÜM:KALKINMA AJANSLARI HAKKINDA ENDİŞE VE ELEŞTİRİLER Kalkınma Ajanslarının Geleceği BÖLÜM: TÜRKİYE KALKINMA AJANSI ÖRNEKLERİ TR 031 İzmir Kalkınma Ajansı TR 062 Adana-Mersin Kalkınma Ajansı BÖLÜM: BULGULAR VE DEĞERLENDİRME Anket Gözlem, Mülakat ve Odak Gurup Toplantıları BÖLÜM: SONUÇ VE ÖNERİLER EKLER KAYNAKÇA ix

12 TABLOLAR LİSTESİ 1. Tablo: En fazla göç veren ve alan 10 il Tablo: Kalkınmada öncelikli yöreler Tablo: AB Destekli sürdürülen bölgesel kalkınma programları Tablo: NUTS Düzey ölçütleri Tablo: İBBS-26 Bölge Tablo: Geleneksel tavandan tabana ve yeni tabandan tavana yaklaşım HARİTALAR LİSTESİ 1. Harita: Birinci derecede gelişmiş iller Harita: İkinci derecede gelişmiş iller Harita: Üçüncü derecede gelişmiş iller Harita: Dördüncü derecede gelişmiş iller Harita: Beşinci derecede gelişmiş iller Harita: I. ve II. Gurup gelişmiş iller Harita: 2000 verilerine göre göç Harita: Kalkınmada öncelikli yöreler Harita: AB Destekli sürdürülen bölgesel kalkınma programları Harita: Düzey-1 kapsamındaki 12 bölge Harita: Düzey-2 kapsamındaki 26 bölge GRAFİKLER LİSTESİ 1. Grafik: Kademeli il guruplarında kişi başı GSYİH Grafik: Kademeli il gruplarında kamu yatırımları Grafik: Türkiye de yıllara göre şehir kırsal alan nüfusu Grafik: İzmir Bölge Kalkınma Kurulu dağılımı Grafik: Çukurova Bölge Kalkınma Kurulu Dağılımı İSTATİKLER LİSTESİ 1. İstatistik: Nüfus sayılarına göre, yüzölçümü, yoğunluk ve artış hızı İstatistik: Bölgeler göre şehir ve köy nüfusu x

13 KISALTMALAR AB ABD AR-GE BKA DAP GAP DOKAP STK DPT TÜİK EURADA EUROSAT GSYİH IMF KHK KOBİ KÖY KSS OSB NUTS OECD OTP ARIP WB sf. vb. vs. Avrupa Birliği Amerika Birleşik Devletleri Araştırma Geliştirme Bölgesel Kalkınma Ajansı Doğu Anadolu Projesi Güneydoğu Anadolu Projesi Doğu Karadeniz Projesi Sivil Toplum Kuruluşları Devlet Planlama Teşkilatı Türkiye İstatistik Kurumu Avrupa Bölgesel Kalkınma Ajansları Birliği Avrupa İstatistik Enstitüsü Gayri Safi Yurtiçi Hasıla Uluslar arası Para Fonu Kanun Hükmünde Kararname Küçük ve Orta Boy İşletmeler Kalkınmada Öncelikli Yöreler Küçük Sanayi Sitesi Organize Sanayi Bölgesi İstatiki Bölge Birimleri Sınıflandırması Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı Ortak Tarım Politikası Tarım Reformu Uygulama Projesi Dünya Bankası Sayfa ve benzeri vesaire xi

14 1 1. BÖLÜM: GİRİŞ Ulusal kalkınmanın, çeşitli toplum kesimleri ve bölgeler arasında dengeli bir işbölümü ile gerçekleştirilmesi ve buna paralel olarak kalkınmanın getirilerinin de kesimler ve bölgeler arasında dengeli dağılımı hükümet programları ve kalkınma planlarının en öncelikli konuları arasında yer almıştır. Ekonomik refahın, toplum kesimleri ve iller, bölgeler arasında, kısacası mekanda dengeli dağılımının sağlanması, günümüz toplumlarında sosyal devlet anlayışının bir gereği olarak ortaya çıkmaktadır. Bu politika, aynı zamanda ekonomik ve sosyal uyum ile toplumsal istikrarın önemli unsurları arasında yer almaktadır. Günümüzün gelişmiş toplumlarında, genel büyüme oranı ve ortalama gelir düzeyi kalkınmışlığın tek göstergesi olarak görülmemektedir. Artık bu gelirin nasıl bir yapıda, hangi kesimlerin katkısıyla üretildiği ve kesimler arasında ve mekanda nasıl dağıldığı da gelişmişlik göstergeleri arasında zikredilmektedir. Ayrıca, büyümenin ve gelişmenin sürdürülebilirliği bu hususları dikkate alan bir yönetim ve üretim yapısının varlığıyla doğru orantılı görülmektedir. Dengeli dağılımı dikkate almayan yönetim anlayışı ve politikaları, sadece sosyal adaletten uzaklaşmış olmamakta, aynı zamanda istikrarı temin etmekte de zorlanmakta ve sürdürülebilir bir gelişme performansı yakalayamamaktadır.türkiye, planlı dönemle birlikte uygulamaya başladığı bölgesel gelişme ve bölgeler arasıdaki dengesizlikleri giderici yöndeki politikalarını günümüzde yeniden gözden geçirme zorunluluğu ile karşı karşıyadır. Bu zorunluluğun esas nedeni Avrupa Birliği ne katılım sürecinde bölgesel gelişme politikalarının entegre edilmesidir. Türkiye, uzun yıllardır uygulamakta olduğu bölgesel gelişme model, politika ve araçlarını bir yana bırakarak yeniden bir yapılanma içine girmiştir. Bu yeni yapının ana kütlesini Bölgesel Kalkınma Ajansları olarak adlandırılan birimler oluşturmaktadır. Türkiye, BKA ile ciddi anlamda ilk kez aday üyeliğinin tescil edildiği 1999 Helsinki Zirvesi sonunda tanışmıştır. 1 AB Komisyonu nun hazırlamış olduğu Katılım Ortaklığı Belgesi nde orta vadede yapılması gereken düzenlemeler arasında yer alan BKA ları oluşturmak amacıyla yasal düzenlemeler süreci başlatılmıştır. Bu doğrultuda öncelikle Topluluk kurallarına uygun olarak kısa vadede istatistiksel bölge olarak bilinen AB (NUTS) 1 TÜRKİYE için Katılım Ortaklığı Belgesi, 2000, AB Konseyi Aralık 1999 Helsinki zirvesi

15 2 sistemi 22 Eylül 2002 tarih ve 4720 sayılı Bakanlar Kurulu kararı ile kabul edilmiştir. Daha sonra da 2003 yılı Katılım Ortaklığı Belgesinde, katılım öncesi mali yardım programından yararlanabilmek için BKA ların kurulması öngörülmüştür. Takip eden süreçte de, 31 esas ve 5 geçici maddeden oluşan Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu, Koordinasyonu ve Görevleri Hakkındaki Kanun Tasarısı gündeme getirilmiştir. Bölgesel gelişmenin kavramsallaştırılması ve bölgesel politikaların uygulanmasına dair tüm hususlarda, önemli temel değişimler yaşanmıştır. Bu değişimler, bölgesel gelişmenin teorik temelleri ile değişimin kalkınma ekonomisini açıklayan yeni faktörlerle başlamış ve amaçlar, hedefler, faaliyet alanlarındaki değişimlerle devam etmiştir. Tüm bu değişimler, bölgesel politikaların geliştirilmesi, yönetimi, sunumu ve değerlendirilmesine ilişkin kurumsal yapıların değişimini beraberinde getirmiştir. Bu çerçevede; bölgesel gelişme yaklaşımının, merkezi idarenin öncü rol üstlendiği yukarıdan aşağıya planlama/ kalkınma anlayışından, yerel ekonomik aktörlerin daha etkin işlevler üstlendiği aşağıdan yukarıya kalkınma anlayışına doğru değişim geçirdiğini görüyoruz. Bölgesel gelişme politikalarındaki değişimle beraber gelen yeniden yapılanma süreçleri, başta Batılı ülkeler olmak üzere birçok ülkede, yerel düzeyde yeni düzenleme mekanizmalarının oluşmasına, yerel düzenlemelerin yapılmasına ve yerel ekonomik gelişme kurumlarının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Tez; 01 Temmuz 2006 tarihinde başlamış ve 24 Kasım 2006 tarihinde bitirilmiştir. Kalkınma Ajansı ile ilgili dokümanlar toplanmış, İlgili Kamu Kurum ve Kuruluşları ile Sivil Toplum Kuruluşları tespit edilmiştir. TBMM de kanunun görüşüldüğü, AB uyum Komisyonu, Plan Bütçe Komisyonu ve Genel Kurul tutanakları alınmış, Komisyon üyesi ve diğer milletvekilleri ile görüşmeler yapılmıştır, DPT, Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, AB Genel Sekreterliği, Birleşmiş Milletler Türkiye Temsilciliği ile görüşmeler yapılmıştır. TOBB, Ankara Sanayi odası, Ankara Ticaret Odası, Ankara İl Genel Meclisi, İzmir İl Genel Meclisi, Adana Ticaret Odası, Adana sanayi Odası, Çukurova Kalkınma Ajansı ve İzmir Kalkınma Ajansı Genel Sekreterlikleri ziyaret edilerek mülakat ve anket çalışmaları yapılmıştır. Bölgeler arası gelişmişlik seviyesi makul düzeye çekilebilir mi? Ülkenin her

16 3 bölgesinde azami standartlar yakalanabilir mi? Yerel Kalkınmada yeni bir model olarak Kalkınma Ajansları etkin uygulanabilir mi? AB üyeliği; Kırsal Kalkınma ve Bölgeler arası gelişmişlik sorununu ne derecede etkiler? Kalkınma Ajansları bölgeleri kalkındırabilir mi? sorularının cevabı aranmıştır Tezin ikinci bölümünde; küreselleşme süreci ve beraberinde getirdiği değişimler incelenmiştir. Bu değişimlerin, önce ekonomi, ardından kamu yönetimi alanlarındaki yansımaları ele alınmıştır. Tezin üçüncü bölümünde, planlı kalkınma dönemleri hem 5 yıllık kalkınma planları hem de dönemsel olarak; bölgesel politikalar, bölgesel kalkınma çalışmaları açısından değerlendirme yapılmıştır. Tezin dördüncü bölümünde; hem bölgesel çalışmaların hem de kalkınma ajanslarının amaçları arasında yer alan bölgeler arası gelişme dengesizliklerinin mevcut durumu, bunun sebepleri ve bu sorunla başa çıkabilmek için yapılan çalışmalara değinilmiştir. Tezin beşinci bölümünde; bölgesel gelişme politikalarında yaşanan değişim (yeni bölgeselleşme) resmedilmiş ve yeni bölgeselleşme paradigmasının beraberinde getirdiği yeni kavramlar etrafında bölgesel gelişmenin teorik çerçevesi ortaya konulmuştur. Tezin altıncı bölümünde; AB ile yürütülen üyelik sürecinde yapısal uyum çalışmalarını anlayabilmek için, AB deki bölge ve bölge yönetimi anlayışı, Türkiye açısından önemi üzerinde durulmuştur. Tezin yedinci bölümünde; bölgesel gelişme politikalarından biri olan ve son dönemde yaygın olarak uygulamaya giren Kalkınma Ajanslarının genel bir çerçevesi sunulmuştur. Tezin sekizinci bölümünde; Türkiye de uygulamaya konulan Kalkınma Ajanslarını anlayabilmek için AB deki örnekleri üzerinde durulmuş, merkeziyetçi idare yapılarının baskın olduğu Birleşik Krallık ve Fransa nın, tezin daha önceki bölümlerinde anlatılan teorik gerçeklerden hareketle uygulamaya koydukları bölgesel gelişme politikaları aktarılmıştır.

17 4 Tezin dokuzuncu bölümünde; Kalkınma Ajansları kanunla kurulmadan önce, ajans benzeri çalışmalara değinilmiştir, ülkemizde kanuni alt yapısı olmadan benzer amaçlarla yapılan çalışmaların bu güne ışık tutması amaçlanmıştır. Tezin onuncu bölümünde; bundan sonra bölgelerin kalkınmasında ön planda olacakları gözüken kalkınma ajanslarından beklentiler ve kalkınmada üstlenecekleri roller üzerinde durulmuştur. Tezin onbirinci; bölümünde; Kalkınma Ajansları hakkındaki endişe ve eleştirilere yer verilmiş, bunlardan yola çıkılarak gelecekleri üzerinde değerlendirme yapılmaya çalışılmıştır. Tezin onikinci bölümünde; kanun çıkarıldıktan sonra, pilot bölge olarak kurulan İzmir ve Çukurova Kalkınma Ajansları hakkında bilgi verilmiştir. Tezin onüçüncü bölümünde; bulgular ve değerlendirmeler üzerinde durulmuş, bu değerlendirmelere ulaşabilmek için anket, mülakat, gözlem ve odak grup toplantıları yapılmıştır. Tezin son bölümü ise; bütün bilgiler ışığında çıkarılan sonuç ve öneriler üzerinde durulmuştur. Tezin amacı; Bölgeler arası gelişmişlik dengesizliğinin giderilmesinde, bölgelerin kalkındırılmasında yeni bir model olarak ortaya konan Kalkınma Ajansları hakkında bilgi vermek ve bu modelin Türkiye de uygulanabilirliği hakkında sonuçlara ulaşmak olmuştur. Tezin hipotezi; Bölgeler arası dengesizlikler dün, bugün sorundu ve yarında sorun olacaktır. Küresel olgular iyi algılanarak, AB süreci iyi değerlendirilerek, olumlu sonuçlara ulaşılabilir. Kamunun düzenleyici ve yol gösterici yönü, özel sektörün önünün açılması ve yerel enstrümanların etkin kullanılması ile geliştirilecek projeler ve düzenlemeler kırsal alanda yaşamayı cazip hale getirebilir. Ekonomik yapının ve oluşturulacak finansın verimli bir şekilde bölgesel yönetim ve proje bazında değerlendirilmesi olumlu sonuçlar doğurabilir. Atıl insan gücü ve ekonomik veya sosyal değerler bölge insanı, ülke insanı ve ülke için katma değere dönüştürülebilir. Tezin sınırlılıkları ise; Kalkınma Ajanslarının Kurulması süreci henüz çok yenidir. İlk olarak İzmir, Mersin ve Adana pilot bölge olarak seçilmiş ve uygulamaya konulmuştur. Tez süreci ile birlikte yürüyeceği için sonuçlarını değerlendirme fırsatı

18 5 bulunamayacaktır. Tezin süresi ve bütçesi yetersiz olduğu için AB ülkelerindeki sonuçlarının yerinde görme olasılığı yoktur, sadece bu konuda yapılmış değerlendirmelerden istifade edilecektir.

19 6 2. BÖLÜM: KÜRESELLEŞME VE YERELLEŞMEYE ETKİLERİ 2.1. KÜRESELLEŞME Küreselleşme, son yılların en popüler kavramlarından biridir. Günümüzde her olay ve olgu adeta küreselleşme kavramına göndermede bulunmadan ele alınamaz olmuştur. Her türlü olay ve olgunun açıklanmasında anahtar bir rol üstlenmektedir. Kavram bu denli yaygın bir kullanım alanına sahip olmakla birlikte, üzerinde uzlaşılan net bir tanımı yapılamamaktadır. Bu durum, sadece kavramın tanımlanmasında değil; aynı zamanda sürecin temel dinamiklerinin analizi ile boyutları ve yansımalarının çözümlenmesinde de açıkça gözlemlenebilmektedir. Bu nedenle, küreselleşmeye ilişkin tekil bir tanımdan ziyade çoğul küreselleşme tanımlarından bahsedilebilir. Küreselleşmeye ilişkin olarak sıkça başvurulan tanımlardan biri Habermas a aittir. Habermas a göre küreselleşme kavramı; ulaşım, iletişim ve değişim ilişkilerinin ulusal sınırlardan taşacak şekilde yoğunlaşması ve çapının büyümesidir 2 Küreselleşme kavramını daha geniş boyutlarda ele alan Marshall a göre ise, küreselleşme; coğrafyanın toplumsal ve kültürel düzenlemelere dayattığı kısıtlamaların azaldığı, insanların bu azalmayı giderek daha çok fark etmeye başladıkları bir toplumsal süreçtir 3. Küreselleşme kavramının sembol organizasyonlarından biri olan Uluslararası Para Fonu (IMF) ise küreselleşmeyi şöyle tanımlamaktadır: Küreselleşme; ülkeler arasında mal, hizmet, uluslar arası sermaye akımları ve teknolojik gelişimin hızlı bir şekilde artmasını ve serbestleşmesini ve bunlar sonucu ortaya çıkan ekonomik gelişmeyi ifade eder yüzyıla girerken, teknolojide yaşanan hızlı değişim, uluslar arası mal ve hizmet ticareti ile sermaye akımlarında meydana gelen serbestleşme, ekonomide piyasa sistemini esas alan yeniden yapılanma uygulamaları, siyasette daha liberal bir demokrasiye yönelik açılımlar ve toplumsal örgütlenme modellerinde yeni 2 Habermas, 2002: 83 3 Marshall, 1999: IMF World Economic Outlook, 1997: 20

20 7 arayışlar küresel ölçekte yaygınlaşarak derin ve kapsamlı bir evrim aşaması niteliği kazanmıştır. Uluslar arası bilgi akımlarının umulmadık ölçüde ve sistemli bir biçimde kolaylaşmasına yol açan bilgi-işlem ve iletişim teknolojilerinde sağlanan yenilikler, küreselleşme olarak adlandırdığımız bu yeni evrim sürecinin başlıca sürükleyici gücünü oluşturmaktadır. Netice itibariyle; Giddens ın da ifade ettiği gibi, küreselleşme güzel veya şık sözcük olmayabilir. Ama bu yüzyılın sonunda önünü görmeye çalışan hiç kimsenin onu yok sayamayacağı da bir gerçekliktir. 5 Bundan birkaç on yıl öncesine kadar akademik çalışmalarda ve medyada pek kullanılmayan bu kavram, günümüzde başta ekonomi ve siyaset olmak üzere, en fazla kullanılan kavramlardan birisi haline gelmiştir. 6 Dünya; yavaş yavaş dünyanın bir bölgesinde yaşayan insanların diğer bölgesindekilerin ne yapıp ettiğinden haberdar olduğu, birbirine daha bağımlı hale geldiği ve paylaşılan küresel/ evrensel değerlerin arttığı büyük bir küresel köye dönüşmeye başlamıştır. Özellikle bilgi ve iletişim teknoloji alanlarında yaşanan gelişmeler sonucu ulaşım ve iletişim maliyetleri aşırı derecede düşmüş; ülkeleri, insanları ve piyasaları birbirinden ayıran zaman ve mekan gibi doğal engeller büyük ölçüde azalmıştır. 7 Küreselleşme, Giddens ın ifadesiyle; Hem yeni hem de yenilikçi bir nitelik taşımaktadır. 8 Bilimsel, teknolojik, ekonomik, ticari, sosyal ve siyasal gelişmeler, devletler ve toplumlar arasındaki bağımlılık ilişkilerini artırmıştır. Yukarıda da ifade edildiği gibi, Dünyanın herhangi bir yerinde alınan kararlar ve yürütülen faaliyetler dünyanın başka bir yerindeki bireyleri ve toplumları yakından etkileyebilmektedir. Nitekim, küreselleşme, artan karşılıklı bağımlılığı anlatan genel bir terim niteliğindedir. 9 Son yıllarda dünyadaki ekonomik, toplumsal ve siyasal gelişmeler büyük bir değişim içine girerken, değişimin kuramsal ve pratik nedenlerini açıklamaya yönelik bazı yaklaşımların da geliştirildiğini görmekteyiz. Yaşanan bu dönüşümün boyutlarını açıklamada dört farklı yaklaşım öne çıkmaktadır: 5 Giddens, 2000:19 6 Giddens, 1998:28 7 IMF, World Economic Outlook, 1997: 46 8 Giddens, 2000:22 9 Giddens, 2000:67

21 8 Birincisi sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçiş, İkincisi fordist üretimden esnek üretime (post-fordist) geçiş, Üçüncüsü ulus-devletlerin dünyasından küreselleşmiş dünyaya geçiş, Dördüncü olarak da modernist düşünceden post-modernist düşünceye geçiştir. 10 Jonh Maynard Keynes in 1929 Büyük Bunalımının hemen sonrasında ileri sürdüğü ekonomik yaklaşım, krizin üstesinden gelmek için bir çıkış yolu olarak ele alınmış ve 1970 li yıllara kadar dünya üzerinde çok sayıda ekonomide uygulama alanı bulmuştur. Keynesçi yaklaşım dört temel hedefi gerçekleştirmeyi amaçlamıştır. Bu hedefler; tam istihdamın sağlanması, fiyatlarda istikrar, ödemeler dengesinin sağlanması ve ekonomik büyümedir. Bu hedefler, devletin aktif bir şekilde ekonomiye müdahalesini gerekli kılmıştır. Ancak 1970 li yılların bunalım/ kriz koşullarında yukarıda sözü edilen dört temel hedefe aynı anda ulaşılması olanaksız hale gelmiştir. Şöyle ki; petrol krizleri sonucunda büyümenin ve gelişmenin motoru durumundaki ağır endüstrilerde kullanılan enerji fiyatlarının önemli oranlarda artması, devletin ağır sanayi kuruluşlarının büyük bir miktarını elinde tutması ve özel girişimcilerin zarar etmesinden dolayı vergi oranlarında düşüş neticesinde devletler büyük bir gelir kaybına uğramıştır. Öte taraftan, uygulana gelen refah devleti politikaları da çok pahalı bir tercihi yansıtmıştır. Zira, refah devleti politikaları, gelirin büyük bir kısmının denge amaçlı (bölgeler, kentler, faktör grupları, haneler arasında) transfer harcamalarına ayrılmasını gerektirmiştir. Tüm bu koşullara bir de başta hızla kalkınan Uzakdoğu ülkelerinden gelen rekabet baskıları eklenince, ulusal ekonomilerin özellikle II. Dünya Savaşı sonrası dönemde yürüte geldikleri Refah Devleti sistemi tıkanma noktasına gelmiştir. Bu durum, yapısal değişimi kaçınılmaz kılmıştır. Dolayısıyla, değişim ekonomide ve siyasette, yönetim ve kültür dünyasında yoğun olarak kendini hissettirmeye başlamıştır. İzleyen bölümlerde ekonomide ve kamu yönetiminde yaşanan değişim ana hatlarıyla ele alınmaktadır. 10 Tekeli,1999: