Ulusal Rapor: Romanya da Engellilerin ÇalıĢma Hakkının Hukuki Değerlendirmesi

Transkript

1

2

3 Ulusal Rapor: Romanya da Engellilerin ÇalıĢma Hakkının Hukuki Değerlendirmesi Yazarlar: Adina Constantin Mihai Bușcă 2015

4 ÇalıĢabilirim! Projesi* Raporları Serisi Ulusal Rapor: Romanya da Engellilerin ÇalıĢma Hakkının Hukuki Değerlendirmesi Hazırlayanlar: S.C. FIATEST S.R.L. Yazarlar: Adina Constantin, Uzman Rehberlik DanıĢmanı Mihai Buscă, Hukuk DanıĢmanı Katkıda Bulunanlar: Assit. Prof. Aurelian Anghelescu, MD, PhD RDI Assist. Ioana Andone, MD, Postgrad. Prof. Valentin-Titus Grigorean, MD, PhD Oana Ilona David MD, Postgrad Üniv. Prof. Gelu Onose, MD, PhD, MSc tarafından incelenmiģ, notlar eklenmiģ, geliģtirilmiģ ve bir araya getirilmiģtir. * ÇalıĢabilirim! Projesi, T.C. Avrupa Birliği Bakanlığı tarafından uygulanan Sivil Toplum Diyaloğu III Siyasi Kriterler Hibe Programı tarafından desteklenmektedir. TOFD un koordinatörlüğünde 15 Ekim Aralık 2015 tarihleri arasında Sağlık-Sen Ġstanbul 1 No lu ġube, ROSCOS (Romanya Omurilik Felçlileri Derneği) ve Praxis Europe (Ġngiltere) ortağında yürütülmektedir. Projenin amacı; engelli bireylerin çalıģma haklarının ulusal ve uluslararası hukukta mevcut durumunun değerlendirilmesidir. Bu yayın Avrupa Birliği nin yardımıyla hazırlanmıģtır. Bu yayının içeriğinden yalnızca Türkiye Omurilik Felçlileri Derneği sorumlu olup, herhangi bir Ģekilde AB nin görüģlerini yansıttığı Ģeklinde yorumlanamaz. Ekim , Türkiye Omurilik Felçlileri Derneği Adres: Ataköy 7-8. Kısım, Mimar Sinan Villaları KarĢısı, Rekreasyon Alanı, Bakırköy / Ġstanbul - Türkiye Telefon: iletisim@tofd.org.tr Kapak Tasarım: Fulya Hocaoğlu Dizgi: Bahadır Çınar 3

5 ÇALIġABĠLĠRĠM! PROJESĠ Türkiye Omurilik Felçlileri Derneği olarak Sivil Toplum Diyaloğu Programı kapsamında hibe desteği aldığımız ÇalıĢabilirim! Projemizi, Türkiye'den Sağlık-Sen Ġstanbul 1 Nolu ġubesi; Romanya'dan Omurilik Felçlileri Derneği (Roscos) ve Ġngiltere den de Praxis Europe ortaklığında Ekim 2014 yılında baģlayıp bir yıl süreyle uyguladık. Projemizle, engelli bireylerin istihdamı alanında gerek Türkiye, gerekse diğer Avrupa Birliği üye ülkelerinde politika düzeyinde yapılan çalıģmaları araģtırmak istedik. Bu nedenle Romanya ve Ġngiltere ye çalıģma ziyaretleri düzenledik. Bu çalıģma ziyaretleri boyunca hem ülkelerin ilgili alandaki politikalarını öğrenme Ģansımız oldu hem de çeģitli alanlarda çalıģmalar yapan kurumları ziyaret ederek, bu politikaların gündelik hayata yansımalarını gözlemleme Ģansımız oldu. Projenin en sonunda, engelli istihdamıyla ilgili politikaların değerlendirildiği, kamuyla sivil toplumu bir araya getirdiğimiz seminerimizde, bir yandan AB ülkelerinin sistem felsefelerini öğrendik; diğer yandan ise Türkiye deki düzeni çeģitli atölye çalıģmalarında masaya yatırarak, güncel politikalara katkı sağlamak amacıyla politika önerileri geliģtirdik. Bu projenin en önemli ayaklarından birisi de proje kapsamında hazırlanan raporlardı. Bu raporların alanda ciddi bir eksiği karģılayacak olması bizleri çok heyecanlandırıyor. Umarım Türkiye, Ġngiltere ve Romanya nın sistemlerini derinlemesine inceleyen raporlarımız ve ayrıca Türkiye yi Avrupa Birliği ülkeleriyle karģılaģtıran raporumuz, bu konularda çalıģmak isteyen tüm herkese ıģık tutar. Bu alanda ortaklarımızla geliģtirdiğimiz diyaloğumuzun ilerleyen dönemdeki çalıģmalarımızda da devam etmesini de gönülden arzu ediyoruz. Burak Keskin Proje Koordinatörü 4

6 SĠVĠL TOPLUM DĠYALOĞU AVRUPA BĠRLĠĞĠ ve TÜRKĠYE DEN TOPLUMLARARASI DĠYALOĞA TAM DESTEK Türkiye ve Avrupa Birliği üye ülkelerindeki toplumların birbirini daha iyi tanımları, toplumsal değerleri, yargıları ve yaģantıları konusunda bilgi alıģveriģinde bulunup yakınlaģmaları üyelik sürecinin vazgeçilmez bir parçasını oluģturuyor. ĠĢte tam bu noktada, hem Avrupa Birliği hem de Türkiye bu yakınlaģmaya zemin oluģturan projelere farklı programlar çerçevesinde destek oluyor. Avrupa Birliği Bakanlığı tarafından 2008 yılından beri yürütülen ve üçüncü dönemi devam eden Sivil Toplum Diyaloğu Programı da bu giriģimlerin baģında yer alıyor. Program kapsamında Avrupa ve Türkiye den sivil toplum kuruluģları her bir dönem için belirlenen konu baģlıklarına yönelik ortak projeler geliģtiriyor. Toplumlar arasında güçlü bir diyaloğun baģlamasında önemli bir yere sahip bu projeler kapsamında ise, hem Avrupa hem de Türkiye de birçok çalıģma yürütülüyor Ekim ayında baģlayan yeni dönemde kimi Avrupa Birliği üyesi bir ülkede kimi de Türkiye de faaliyet gösteren sivil toplum ve medya kuruluģları tarafından geliģtirilen 55 diyalog projesine hibe desteği sağlanıyor. Bu 55 projenin, 39 u gerek Türkiye gerekse AB nin gündeminde olan ayrımcılıkla mücadele, insan hakları, demokrasi ve hukukun üstünlüğü ana baģlıkları altında tasarlanan projeler. Programın bir diğer ayağı olan medya konusundaysa, 16 proje hayata geçiriliyor. Bu projelerle kamuoyunun AB-Türkiye iliģkileri konusunda bilgilendirilmesi, üyelik sürecinde atılan adımlar ve elde edilen sonuçlar hakkında aydınlatılması ve AB-Türkiye kamuoyları arasında karģılıklı anlayıģın güçlendirilmesi hedefleniyor. 5

7 ÖNSÖZ Türkiye Omurilik Felçlileri Derneği, kurulduğu ilk günden itibaren, hizmet kalitesinin artması, bünyesinde görev yapan ekibin ve farklı sivil toplum örgütlerinin, kurum ve kuruluģ çalıģanlarının ve yöneticilerinin vizyonlarının geliģtirilmesi konusunda önemli bir rol oynayan, merkezi yönetim, yerel yönetimler, üniversiteler, STK lar ile iģbirliği içerisinde gerçekleģtirilen ulusal ve uluslararası projelerin oluģturulmasına büyük özen göstermiģ ve bütün projeleri baģarı ile tamamlamıģtır. Projeler kapsamında, yurtdıģında gerçekleģtirilen çalıģma ziyaretlerinde, raporlanan pek çok geliģmiģ örneklerin ülkemizde de uygulanabilirliği konusunda ciddi çalıģmalar yapılmıģ; ülkemizde geliģmiģ ancak proje ortaklarımızda eksik olan bilgi, iģleyiģ ve engelli bireylerin yaģam kalitelerinin arttırılması konuları kapsamında bazı bilgilerin de proje ortaklarımıza aktarılabilmesine rehberlik edilmiģtir. ÇalıĢma hakkının, her birey için en temel unsurlardan biri olduğu bir gerçektir yıl öncesinde yaptığımız araģtırmalarda kamu sektöründe bile çalıģabilen engelli bireylerin istihdam oranının çok düģük olduğu gözlemlenmiģti. Uyguladığımız pilot projeler üzerinden, engellinin çalıģabileceği iģ analizlerini, kapasitesini, koģullarını, sorunlarını içermesi sonucunda, üretim hayatına katılabilmelerinin ne kadar önemli olduğu tespit edilmiģ ve engelli bireyin önündeki bariyerlerin kalkmasına öncülük edilerek, toplumda saygın bir Ģekilde yerlerini alabilmelerinin yolu açılmıģtır. Tüm yapılan projeler, kamu-sivil toplum örgütleri diyaloğunun ne kadar önemli olduğunu göstermiģtir. ÇalıĢabilirim! Projesinde yurtdıģı ortaklarımız olan ROSCOS ve Praxis Europe un çalıģma konumuzla ilgili daha evvelki tecrübeleri ve araģtırmaları bizi onlarla iģbirliğine yöneltmiģtir. Türkiye den de engelli istihdamıyla ilgili çalıģmalar yapan Sağlık-Sen Ġstanbul 1 No lu ġube yi de proje ortağı yaparak uluslararası platformda ortak çalıģmamızı baģarı ve en yüksek fayda ile tamamlamıģ bulunmaktayız. Projemiz kapsamında oluģturulan ülke ve karģılaģtırmalı raporlarımız, tarafımızca belirlenen, alanında deneyimli uzmanlar/akademisyenler tarafından hazırlanmıģtır. Ġnanıyorum ki, proje sonuç raporlarından, proje ortağı olan kurum ve kuruluģlar, ilgili bakanlıklar, barolar, 6

8 üniversiteler, yerel yönetimler, sendikalar, iģ dünyası ve sivil toplum örgütleri gibi farklı perspektiflerden konuyla ilgili çalıģmalar yapan tüm kurum ve kuruluģlar en verimli Ģekilde faydalanabilir. Projenin her aģamasında bizi destekleyen AB Bakanlığı na teģekkür ediyor; kurmuģ olduğumuz Kamu-STK diyaloğunun bundan sonra da devam etmesini diliyorum. Ramazan BAġ - TOFD Genel BaĢkanı 7

9 ĠÇĠNDEKĠLER I. ENGELLĠ KĠġĠ VE ENGELLĠ ÇALIġAN KAVRAMI 1.1. Engellilik konusuna yaklaģım: genel kavramla ilgili unsurlar ve spesifik vicdan muhasebesi; istatistiksel veriler Engelli çalıģanlar engelli çalıģanlarla ilgili politikalar, istatistiksel veriler 28 II. ENGELLĠLĠK VE ENGELLĠ KĠġĠLERĠN ÇALIġMA HAKLARI ĠLE ĠLGĠLĠ ANAYASAL HÜKÜMLER VE ULUSLARARASI SÖZLEġMELER 2.1. Engelli kiģilerin çalıģma hakkına iliģkin anayasal hükümler Engelli kiģilerle ilgili onaylanmıģ uluslararası sözleģmeler..46 III. ENGELLĠLĠK VE ENGELLĠ KĠġĠLERĠN ÇALIġMA HAKKI ĠLE ĠLGĠLĠ YASAL YÖNETMELĠKLER 3.1. Engelli kiģiler ile ilgili genel yasal yönetmelikler ĠĢ yerlerinde engelli çalıģanlarla ilgili düzenlemeler / tesisler Engelli memurlar ile ilgili düzenlemeler / tesisler 78 IV. ENGELLĠ KĠġĠLERĠN ÇALIġMA HAKLARININ ĠHLALĠ 4.1. Ġlgili mevzuatla ilgili ihlaller Ġlgili tutum/ davranıģlarla ilgili ihlaller 84 GENEL DEĞERLENDĠRME, TAVSĠYELER 89 8

10 I. ENGELLĠ KĠġĠ VE ENGELLĠ ÇALIġAN KAVRAMI 1.1.Engellilik konusuna yaklaģım: genel kavramla ilgili unsurlar ve spesifik vicdan muhasebesi; istatistisel veriler Romanya da, yaklaģık kiģi bu halkın % 3,71 idir özel sosyal koruma sisteminde, diğer bir deyiģle, toplum yaşamında engelli kişilerin etkili katılımını (kolaylaştırmak), ebeveynlerin ve eğitimcilerin hak ve görevlerini gözetmek için eşit imkanları, özürlülüğün engellenmesi ve tedavisi ni güvence altına alan ulusal politikaların (2003 de yeniden yayınlanan Romanya Anayasası nın 50. maddesi uyarınca) 1 hak sahibi olarak kayıtlıdır 2. Yukarıda bahsi geçen belgede öngörüldüğü gibi,...romanya nın bağlı olduğu vatandaşların temel haklarıyla ilgili sözleşme ve anlaşmalar arasında uyumsuzluklar olduğunda [20. maddenin (1) sayılı bendi], ve ve Anayasanın ya da iç mevzuatın daha uygun hükümlere sahip olduğu durumlar dışında, ulusal ve uluslararası mevzuatlar ayrıcalığa sahip olduğunda, vatandaģların hak ve özgürlükleri ile ilgili hükümler Romanya nın bağlı olduğu Evrensel İnsan Hakları Beyannamesi, sözleşmeler ve diğer anlaşmalar ile uyumlu bir şekilde yorumlanmalı ve uygulanmalıdır. [(20. maddenin (2) sayılı bendi]. Bu bağlamda, revize edilmiģ Avrupa Sosyal ġartı nın hükümlerine uygun bir Ģekilde, Romanya, 1175/2005 No lu Hükümet Kararı (GD) ile engelli kiģiler lehine sosyal politikalar ve programlar planlama çerçevesini kabul etmiģ ve uygulamıģtır << yılları arasında özürlü kiģilerin korunması, bütünleģtirilmesi ve katılımının sağlanması ile ilgili Ulusal Strateji Ayrımcılık yapılmayan bir topluma doğru özürlü kişiler için eşit fırsatlar >> 3 (<<Ulusal Strateji >>). << yılları arasında engelli kiģilerin topluma katılımının sağlanması ile ilgili Ulusal Strateji Bireyin rehabilitasyonundan toplumsal reforma dek sosyal politikalar >> 4 (<<Ulusal Strateji >>), Devlet tarafından, nihai Ģekliyle, kabul edilir

11 Geçerli mevzuata göre, özel sosyal korumaya hak kazanan kiģiler...fiziksel, duyusal, zihinsel, ruhsal ve/ya da benzer engelleri nedeniyle yetersiz bir çevrede yaşayan, kısmen ya da tamamen toplumsal yaşama dahil olmaları için eşit fırsatlara sahip olmaları engellenen, bu nedenle toplumsal bütünleşme ve katılımları için koruma tedbirlerine ihtiyaç duyan kişilerdir. Örneğin; engelli çocuklar ve yetişkinler, Romanya vatandaşları, Romanya da kalışları ya da ikametleri sırasında diğer devletlerin vatandaşları ya da vatansızlar [bundan böyle 448 no lu Kanun olarak anılacaktır bir sonraki değiģikliklere ve revizyonlara uygun olarak yeniden yayımlanan, özürlü kiģilerin haklarının korunması ya da teģvik edilmesi ile ilgili 448/2006 no lu Kanunun 2. maddesinin (1) ve (2) sayılı bentleri]. 5 Hedef grupla ilgili, aģağıdaki gibi birçok ön açıklama vardır. Son yıllarda, özürlü kişi teriminin yerine engelli kişi terimini kullanma eğilimi vardır. Engellilik, Romence ye iş yapamaz duruma gelmek (Fransızca olarak incapacité) olarak çevrilen Ġngiliz literatüründen alınmıģ yeni bir terimdir. Engellilik / yetersizlik kapasite (beceri) eksikliği ya da azalması anlamına gelir. Daha geniģ bir açıdan, bir kimse tüm seviyelerde maksimum bir iģlevsellikten yararlanmadığı sürece, yetersizlik/engellilik herhangi bir insan için uygun bir terimdir. Ancak, bazı iģlevsel sınırlamalara (yetersizlikler/engellilikler) sahip bir kiģi, toplumun diğer üyeleri ile benzer Ģekilde, çevreyle ilgili, kendi toplumsal rolünü oynamada büyük zorluklar yaģıyorsa, bu kayda değer bir dezavantaj, diğer bir deyiģle, bir özürlülüktür. Engellilik mutlaka bir özürlülük görünümüne yol açmazken, özürlülük, zorunlu olmamakla birlikte, genellikle, bir ya da birden fazla engelliliği kapsar. Gerçekte, bir özürlülük, kiģinin, çevreyle ilgili yeterince etkileģim ve eylem içinde olma ve topluma/topluluğa eģit imkanlarla katılma ve böylece yaģam kalitesine sahip, problemleri olmayan bireylerle eģit (benzer) bir Ģekilde yaģayarak mücadelesini sürdürme olasılıkları açısından olumsuz yansımalar içererek, bu tür bir durumda, çevreye uyum, fiziksel bağımsızlık, hareketlilik, toplumsal ve mesleki bütünleģme, ekonomik bağımsızlık gibi bir ya da daha fazla insani iģlevin bozulması anlamına gelir. Sonuç olarak, özürlülük ve engellilik terimleri, bütünsel olarak, aynı gerçekliği tanımlamaz

12 Sosyal koruma ile ilgili Romanya mevzuatı, yukarıda bahsi geçen kavramlardan birinin ya da diğerinin seçilmesinde, birleģtirici değildir. Sosyal yardımla ilgili <<Ulusal Strateji >> 3, 292/ no.lu Kanun ve çocukların korunması ile ilgili 272/ no.lu Kanun, engellilik ve engelli kiģileri hedeflese de, özürlü kiģinin korunması ve teģvik edilmesi ile ilgili no lu Kanun gibi diğer normatif mevzuatlar, özel sosyal koruma ile ilgili çerçeve kanun, özürlülük ve özürlü kiģi ile ilgili referanslar içerir. Son zamanlarda, özel sosyal korumaya dahil olan kiģiler özürlülük kelimesi için alternatif bir terminoloji kullanma tercihlerini belirtmiģlerdir. Yani engellilik / engellilikler, özel gereksinimler, özel ihtiyaçlar ve diğerleri. Bu tercih herkes için toplum 1 ilkesi ile uyum içinde, uluslararası bir seviyede, engellilik konusunu geniģletme eğiliminde olan modern kamu politikaları dahil, ikinci terimlerin daha az yaftalayıcı yan anlamları ile doğrulanmıģtır. Günümüzde, özürlülük (örn: bir özürlülük derecesine dahil etmek, Özürlü yetişkinler için Değerlendirme Komisyonu 6 ve diğerleri) sözcüğünü içeren bazı kanunların baģlıkları ya da yasal hükümlerin alıntıları dıģında, genellikle, engellilik engelli kiģi ya da özel gereksinimleri olan kiģi terimleri kullanılır. Ulusal seviyede bir terminoloji açıklaması ve birleģtirme yaklaģımı, ilgili mevzuatın uyumlu değiģikliği ile birlikte, öncelikli bir gereksinim haline gelmiģtir. Maluliyet/ engellilik ve özürlülük tanımları aģağıdaki sebepler nedeniyle önemlidir: dezavantajlı grupları tanımlamak ve sınıflandırmak dahil, bireyler, sosyal gruplar ve politikalar düzeyinde tetiklenen sosyal tepkileri anlama ihtiyacı. Geleneksel anlayıģa göre, özürlü kişi kavram alanı, normal olarak tanımlanan nüfus ile karģılaģtırıldığında, benzer bir Ģekilde hareket etme imkanından temelli ya da uzun bir süre boyunca yoksun kalan, duyusal, motorsal ya da entelektüel eksikliklere sahip kiģileri içermekteydi. Bir özürlü kiģi görüntüsü, bazen, çaresizlik fikri ile bağlantılı bakıģ açılarının sınırlayıcı bir Ģekilde hüküm sürdüğü bir eğilim gösterir. Hastanın genel yetersizliği, genellikle, yalnızca bedensel eksiklikler ile (iç organlarda, yumuģak dokularda, osteo, miyo-artiküler sistemdeki değiģiklikler) 7 sinirsel-/zihinsel-/biliģsel 6 Değerlendirme Komisyonu Ġl Meclisi nin uzman bir kuruluģu ya da BükreĢ yerel sektör konseyi açısından, engelli yetiģkinlerin engellilik tip ve derecelerine iliģkin kararlar veren kuruldur. 7 Actual data related to spasticity and its complex treatment Editör: A. Anghelescu; Authors: A. Anghelescu, C.F. Ion, A.S. Mihăescu, A. Mirea, A. Nechita, L.Pădure; syf.: Bölüm 11: Compendium of neuro - 11

13 ve/ya da duyusal eksiklikler (beyin-omurilik aksisi ve/yada çevresel sinir sistemi etkilendiğinde) arasındaki bir birleģimin soncudur. ICF-DH sınıflandırması, engelli kiģiler için imkanları eģitlemeyi hedefleyen birçok standart kurala sahiptir. Odak noktası, iģlevselliğe dayanan (sınırlı etkinlik adlı zıt anlamlı sözcük ile) yetersizlik-engellilik kavramından etkinlik kavramına ve günlük rutine odaklanarak (sınırlı katılım adlı zıt anlamlı sözcük ile) 7 özürlülük kavramından katılım kavramına, tıbbi boyuttan toplumsal boyutlara geçmiģtir. Dünya Sağlık Örgütü tarafından (WHO) tarafından geliģtirilen ICF-DH standartlaģtırılmıģ sınıflandırma, aynı zamanda, kültürler arası uygulama içeren evrensel bir araç olarak, iģlevsellik durumu, engellilik, çalıģma yetersizliği, sağlık durumu (ya da hastalık) ve tüm kategorilerdeki insanlar ve/ya da patolojik koģullara istinaden, bilimsel dilin birleģtirilmesini ve standartlaģtırılmasını sağlayan veri toplama ve yönetiminin en iyi seviyeye getirilmesi için kapsamlı yapısal bir çerçevedir. Yukarıda belirtildiği gibi, ICF-DH tüm patolojik kategorilere, birbirine zıt iģlevsel bir sıralamayla yaklaģır: hem sorun yaratmayan yönden (iģlevsel, fizyolojik seviye) ve hem de sorun yaratan yönden (sınırlı/ kısıtlı iģlevsellik) üç temel insan varoluģu seviyesinde: Vücut seviyesi (B - vücut) iģlevsellik yönleri (biçim açısından iģlevsel bütünlük) ile yetersizlik/ eksiklik yönlerine (anatomik, fizyolojik ve/ya da zihinsel iģlev ya da yapıda bir eksiklik/kayıp/anormallik) atıfta bulunur. Etkinlik seviyesi (A - etkinlik) bir kiģi tarafından gerçekleģtirilen iģlevsel bir eylem ya da görevin tam performansı ile, bu, genellikle, yakın/çevredeki yaģam ortamında (ev) gerçekleģiyorsa, zıt sınırlı (iģlevsel olmayan) etkinliği (eski terim: yetersizlik) ima eder. Katılım seviyesi (P - katılım) katılım yönlerine atıfta bulunur kiģiler arası iliģkilerin toplumsal, kültürel, ekonomik iģleyiģi: ailenin yeniden bütünleģtirilmesi, günlük etkinliklere katılım, topluluk, okul/eğitim, toplumsal, profesyonel, ekonomik, mesleki ve dini katılım. Ġki zıt boyut tanımlanır: sorun yaratmayan katılım ve sınırlı katılım. Belirli bir tarihi, kültürel, toplumsal, ekonomik bağlamda, ayrımcılık, yaftalama, dıģlama kısıtlayıcı boyutlar olarak değerlendirilir. rehabilitation - in adults, children and seniors G. Onose și L. Pădure (ana yazarlar ve koordine eden katılımcılar), Universitary Yayınevi Carol Davila, BükreĢ, 2008) 12

14 Sonuç olarak, ġekil 1 belirli bir durumda, beceri ile performansın dengeli bir analizini sunar. Sağlık Durumuna karşı Patoloji Vücudun biçimsel iģlevsel bütünlüğe karģı özel yapısal, fizyolojik, zihinsel yetersizlik (bireysel seviye) Etkinliğe karģı Sınırlandırma (bireysel seviye) Katılıma karģı Kısıtlama (toplumsal seviye) Çevresel Etkenlerin Bağlamsal Engelleri (kolaylaģtırıcılara karģı) Bağlamsal KiĢisel Etkenler ġekil 1 WHO nun ICF-DH hastalık sonuçları sınıflandırmasına dayanan sağlık durumu yaklaģımı (2008) 7 Sinirsel canlandırıcı tekniklerin kaydettiği ilerleme hayal kırıklığı verdiğinden, ICF-DH yaklaģımı, nörojenik iģlev bozukluklarından ziyade, temelde etkinlik ve katılım seviyelerine gönderme yapan, gerçekçi terapötik hedeflerin geliģtirilmesini mümkün kılar, iģlevsel bakiyenin en iyi hale getirilmesine ve ağır engellilik durumlarına uyarlanmıģ, yeni iģlevsel becerilerin/edinimlerin uygulanmasına odaklanır. 7 13

15 ICF-DH katılımı kolaylaģtırıp eksiklikleri sınırlayabilecek bireysel ve çevresel boyutları göz önüne alarak, engelliliğin tanımı için önemli bir klinik bilgi değerlendirme aracı ve engelliliğe iliģkin yeni bir kavram modeli oluģturur. 7 Sağlık Durumuna karģı Patoloji Vücut Etkinlik Katılım Bağlamsal Çevresel Etkenler: Fiziksel ortam (ev, iģyeri...) ArkadaĢ çevresi (tutum, aile, arkadaģlar, yöneticiler, meslektaģlar ile iliģkiler...) Toplumsal çerçeve: - Uyumlu ulaģım (okula, iģyerine, aile hekimine, rehabilitasyon merkezine yakınlık, eriģebilirlik...) - Tıbbi hizmetlere eriģebilirlik, boģ zaman faaliyetleri - Hukuki, ekonomik finansal çerçeveler (sosyal sigortalar) Doğal ortam Ģartları Bağlamsal KiĢisel Etkenler: YaĢ, cinsiyet EĢ zamanlı ölümler Rehabilitasyon potansiyeli farkındalığı Gerçekçi (terapötik) hedefler Öncelikler, motivasyon Uyum Öz saygı, Depresyon Zihin meģguliyeti / endiģe (hastalık seyri, koruma...) ġekil 2 ICF-DH sınıflandırması açısından çevresel ve bireysel durumların sağlık durumu üzerindeki etkisi (2008) 7 Robert Drake özürlülük teriminin engellilikten doğan toplumsal dezavantajı tayin etmek için kullanıldığını düģünüyor. Tıbbi engellilik anlayıģının yalnızca dini inançlara dayanmaması, 14

16 aynı zamanda, tıbbın, ağırlıklı olarak genetik alanından doğduğu ve ilerlediği bilimsel arka plana dayanması nedeniyle, kiģisel dram modeline gönderme yapar. 8 Castelein, özürlülüğü, yaģ, cinsiyet ve kültürel kimliği göz önüne alarak, yalnızca bir eksiklik ya da yetersizliğin sonucu olarak değil, aynı zamanda çevresel engellerin bir sonucu olarak ortaya çıkan, günlük rutinin bozulması olarak değerlendirir. 9 Robert Barker Sosyal çalıģma sözlüğünde 9 engellilik terimini geçici ya da kalıcı, kısmi ya da tamamen, belirli bir fiziksel ya da zihinsel durum nedeniyle, bazı iģlevlerini ve gereksinimlerini yerine getiremeyen bir kiģi olarak tanımlıyordu. ICF-DH nin bakıģ açısından, engellilik, artık katı bir Ģekilde bireysel bir sorun olarak değil, ancak, sosyal çevrenin, özel gereksinimleri olan kiģiler için eģit imkanlar sağlama ve sunmada yeterince hazırlıklı olmayan, kiģiler arası iliģkiler, bilgi ve eğitim ile ilgili tutumlarının ve ekonomik sorunlarının oluģturduğu bir yığın olarak değerlendirilir. Biçim açısından iģlevsel eksiklikler ve engellilik, bir kiģinin, hastalığından önce, kendisi için normal olan bir rolü gerçekleģtirme kapasitesini etkiler. Özürlülük, sekelli hastaların gelecek yaģamında tüm seviyelerde (biyolojik, psikolojik, toplumsal, ailevi, mesleki ve ekonomik) yıkıcı değiģiklikler getirebilir. 7 Ana rol, yeni biyolojik, psikolojik, sosyo-ailevi, mesleki ve ekonomik statü koģullarına, algı tarzı ve olaya katılım Ģartlarına nasıl uyum gösterileceğini öngörebilecek stratejiler ve etkenler tarafından oynanır. Ailenin, özellikle, hayat arkadaģının yaģadığı aģırı yorgunluk, sağlıklı eģte zihinsel hastalıkların ortaya çıkması (sinir bozukluğu, reaktif depresyondan ağır dekompansasyon, hatta otoliz eğilimine dek) yeniden bütünleģme için katılımı sınırlayan iģlev bozukluğu unsurlarını temsil eder. 10 YaĢam kalitesini tanımlayan bir öğe, kiģinin, hedefleri, standartları ve amaçlarına uygun olarak yaģadığı sosyal ve kültürel bağlamdaki ve değerler sistemindeki rolü ve statüsüne iliģkin (öz) algısıdır. 8 Robert F. Drake, Understanding Disability Policies, Palgrave MacMillan, BükreĢ Üniversitesi Sosyoloji ve Sosyal Yardım Fakültesi, Tez Projesi, Inclusion Policies on Social Reintegration of Persons with Disabilities, BükreĢ, Anghelescu A., Onose G., Ciurea A.V. Romanian Contributions to the developement of the international project ICF Core Sets - for Spinal Cord Injury. Neurosurgery, XIV(1):23-29, Cruice M., Worrall L., Hickson L. Ģi col. - Measuring quality of life: Comparing family members' and friends' ratings with those of their aphasic partners, Aphasiology, 19, 2, , McCormick -Operationalizing Community Integration via the ICF Advancing a research agenda for ICF,10th North American Collaborating Center Conference on ICF,

17 ÇeliĢkili bir durum ancak, ailevi, eğitimsel, mesleki yeniden bütünleģme, toplumsal iģlevsellik, sosyal, ekonomik seviyelerdeki etkin katılımın yoğunluğu ve karmaģıklığı, kiģiler arası iliģkiler, kültürel etkenlerin etkisi; sınırlayıcı yoksunluk boyutları göz önüne alındığında, yaģam seviyesi kalitesinin (QoL) öz değerlendirmesine yüksek oranda katkıda bulunur 11. Terapötik çabaların ve iģlevsel belirtilerin 12 hedefi olarak QoL seviyesini ölçmek genellikle klinik deneyler tarafından önerilir (sıklıkla ikincil öneme sahip bir gözlem aracı olarak değerlendirilse bile). Her bireysel vaka, politik, hukuki, ekonomik ve toplumsal seviyelerdeki karar etkenleriyle sıkı bir bağ içinde, primer profilaksi ile ilgili hususlar doğrultusunda, müdahale planlama, kaynak tahsisi, insan ve malzeme kaynağı yönetimi ile ilgili kısa, orta ve uzun vadeli kararlar alınarak, tıbbi, toplumsal, idari ve ekonomik bakıģ açılarına göre, etraflıca analiz edilmelidir. Sağlık Durumuna karģı Patoloji Vücudun biçimsel iģlevsel bütünlüğü Etkinlik QoL yaģam kalitesindeki yansımalar KATILIM AĠLENĠN YENĠDEN ENTEGRASYONU günlük faaliyetler, sorumluluklar istirahat/ boģ vakit faaliyetleri (spor, yarıģma koģullarında dahi) TOPLUMA YENĠDEN ENTEGRASYON eğitim mesleki yeniden entegrasyon: sosyo-mesleki & ekonomik yeniden katılım dini politik katılım ġekil 3 Sınırlı etkinlik ve kısıtlı katılım yaģam seviyesi (QoL) kalitesini bozan baģlıca etkenlerdir (2008) 7 16

18 Özürlü kiģi sosyal desteğe ihtiyaç duyan en kırılgan kategorilerden birine dahildir. Özürlülük olgusunun karmaģık yapısına yaklaģım ve bu yapının yorumlanması baģlıca iki model olarak ele alınır: bireysel (tıbbi dahil) ve toplumsal model. Bireysel model uzmanların genel zihniyeti ve mesleki farkındalığında derin köklere sahiptir. Bu modele göre, malul kiģilerin göğüs germek zorunda olduğu sorunlar iģlevsizliklerinin doğrudan sonucudur, bu nedenle, uzmanların temel görevi, engelli kiģinin, hem fiziksel/tıbbi (rehabilitasyon programları yoluyla) hem de zihinsel (engelli kiģinin sınırlamalarla yüzleģmesine yardım eden programlar) açıdan 13 belirli bir yetersizliğin Ģartlarına ayak uydurmasını sağlamaktır. Bir özürlülük durumu meydana geldiğinde, vücutta ve zihinsel sistemde değiģiklikler ortaya çıkar. Ailevi ve toplumsal bağlamlar ihmal edilirken, uyum sağlama bireysel bir husus olarak değerlendirilir. Bu modelin dayandığı bireysel teoriler psikolojik hayal gücüne baģvurur (malul insanlar haline gelselerdi, neler olurdu gibi). Bireyci model bireysel patolojinin bir modeli olarak görünür. 9 Bireyci modele göre, özürlü insanların karģı karģıya olduğu sorunlar engellilik durumlarının sonucudur. Çoğu durumda, özürlü insanlar dört aģamadan geçer: Ģok ani tepki, inkar tamamen iyileģmenin mümkün olmadığını kabul etmeyi reddetmek, öfke çevredeki sağlıklı/ aktif kiģilere yansıtılır, depresyon karģılaģtıkları sorunları çözmek için net bir bakıģ açısına sahip olmamaları nedeniyle, zor duruma bir karģılık olarak. Birçok engellilik sosyal Ģartların sonucudur. Engelli kiģilerle sosyal çalıģma kolay değildir, kaynaklarla gereksinimlerin eģleģtirilmesine dayanır. Son yıllarda, özürlülüğe atıfta bulunan ve vurguyu bazı insanların fiziksel sınırlamalarından bazı kategorideki insanların çevresindekiler ve sosyal çevreleri nedeniyle maruz kaldığı kısıtlamalara kaydıran yeni bir paradigma toplumsal model ortaya çıkmıģtır. Böylece, bir zamanlar bireysel modelin ana hedefi olan uyum, günümüzde, fiziksel ve/veya zihinsel engellere sahip kiģilerden gerçekçi olmayan beklentiler ummakla sorumlu olan toplumun bir 13 Zamfir, E., Anti-Poverty Strategy and Community Development, Expert Yayınevi,

19 meselesi haline gelmiģtir. Bu nedenle, çeģitli fiziksel yetersizlik Ģekilleri toplumsal baskı tipleri olarak belirir. Kullanılan model sosyal politikalar üzerinde doğrudan bir etkiye sahiptir. Kapitalizmin yaygınlaģması ile birlikte, ürünün tüketimden ayrımı artıyor, standardizasyon, uzmanlaģma, yoğunlaģma ve maksimizasyon baskın hale geliyor, özürlü kiģilere sunulan hizmet seviyesinde tanımlanabilirler. Bu insanlar normal kiģilerle karģılaģtırıldığında, sınırlı bir potansiyelle, farklı olarak görünmeye alıģkın oldukları için, özel tesis ihtiyacı ilgili dezavantajları azaltmak anlamına geliyordu. Özürlü insanların sorunlarına en uygun cevap tesis miģ gibi görünüyordu. Daha sonra, kurumsallaģtırma yerinden yönetim lehine belirlendi 9. Özürlülük sorunlarının diğer yaklaģımları üç yönden değerlendirilir: 1. Tıbbi yön Bu bakıģ açısına göre, engellilik klinik ve paraklinik yöntemler ve araçlar tarafından ölçülen eksiklik anlamına gelir ve bu duyusal, zihinsel, motorsal, davranıģsal ya da konuģma ile ilgili bir eksiklik olabilir. Engellilik anatomik, fizyolojik ya da psikolojik yapı ya da iģlev ile ilgili herhangi bir yoksunluk, anormallik, hastalık anlamına gelir. Organ iģlevlerinde rahatsızlığa, farklı uzuvların ve/ya da diğer vücut yapılarının eksikliğine, beyinsel iģlevlerin kaybına yol açar. Sonuç olarak, bu kavram vücut sistemi 14 için iģlevsel ya da bu sistemle ilgilidir. Terim eksiklik, kusurluluk, güçsüzlük, malullük, hastalık 15 gibi daha az kayda değer ve daha az kapsamlı diğer unsurları içerir. 2. ĠĢlevsel yön Bu bakıģ açısına göre, yetersizlik, kiģinin normal bir faaliyet gerçekleģtirmesini engelleyen bir eksikliğin sonucu olarak, fiziksel, zihinsel, duyusal kapasitelerinin tamamen ya da kısmi bir Ģekilde azalmasını temsil eder. Yetersizlik uyumlulukta değiģikliklere, kiģisel, mesleki ya da toplumsal bağımsızlıklarla ilgili bireysel performanslarda rahatsızlıklara yol açar ve tüm yaģam kalitesini düģürür. 3. Toplumsal yön 14 Zamfir, C., Zamfir, E., Social Policies. Romania in European Context, Alternative Basımevi, Neamțu, G., Social Assistance Handbook, Polirom Yayınevi,

20 Çevresel ihtiyaçların yanı sıra, engelliliğin ciddiyetine göre ortaya çıkan çeģitli belirtilere sahip eksikliklerin ve yetersizliklerin sonuçlarını özetler. Özürlülük (bir eksiklik ya da yetersizliğin sonucu), yaģına, cinsiyetine ya da mesleğine bağlı olarak, bir kiģinin toplumsal ve kültürel bağlamdaki rolünü gerçekleģtirmesini sınırlayan ya da engelleyen toplumsal bir dezavantaj olarak görülür. Diğer bir deyiģle, engelli kiģi ve çevresi arasında, bu kiģiler çeģitli tipte zorluklarla karģı karģıya kaldıklarında kendini gösteren bir iliģki iģlevidir: genel zorluklar (hareket, konuģma, uyum, günlük rutin faaliyetleri), mesleki zorluklar (eğitim ve çalıģma için hazırlık, iģ yerinde yerleģim), psikolojik, ailevi ya da toplumsal zorluklar. Sonuç olarak, eksiklik, bir özre neden olan bir engelliliğe yol açabilir ve özürlü kiģi, kendisini asimile edebilecek, tolere edebilecek ya da reddedebilecek sosyal çevre cezalarına maruz kalır. Engelli kiģileri koruma alanında geliģmeler, istatistiksel veriler 31 Aralık 2014 te, ÇalıĢma, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı (MLFSAE) Bakanlığı na bağlı Engelli KiĢileri Koruma Ġdaresi (DPDP), BükreĢ in sosyal yardım ve çocukları koruma genel il idareleri ve belediye birimlerinin yerel idarelerinin iletiģime geçtiği toplam engelli kiģi sayısı kiģiydi (Romanya nüfusunun % 3,47 si). Bunların %97,7 si ( kiģi) ailesinin bakımı altında ve/ya da tek baģına yaģıyor (ya da tesislerde) ve % 2,3 ü ( kiģi) MLFSAE e bağlı DPDP tarafından engelli (tesise yatırılmıģ) yetiģkinler için koordine edilen ikamete mahsus resmi sosyal yardım kurumlarında bulunuyor. 19

21 Grafik Aralık 2014 te engelli kiģilerin sayısı Kaynak: ÇalıĢma, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı Bakanlığı ( TOPLAM SAYI KURUM DIġI SAYI KURUM ĠÇĠ SAYI Grafik 2. Aralık Aralık 2014 boyunca engelli kiģilerin geliģimi Kaynak: ÇalıĢma, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı Bakanlığı ( Engelli kiģinin bölgesel-coğrafi dağılımı (31 Aralık 2014 te) 3 No lu Grafikte özetlenir. 20

22 Grafik Aralık 2014 te, geliģim bölgelerinde gösterilen engelli kiģilerin 16 dağılım yüzdesi (%) Kaynak: ÇalıĢma, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı Bakanlığı ( Bükreş lifov 3,08 Merkez 3,33 Kuzey Batı 3,86 Batı 3,68 Güney Batı 3,85 Güney 3,86 Güney Doğu 3,27 Kuzey Doğu 3,01 Romanya nın toplam nüfusu için hesaplanan %3,47 lik ortalama engelli kiģi oranı (her 100 vatandaģ için) ile karģılaģtırıldığında, Kuzey-Batı, Güney-Muntenia ve Güney-Batı Oltenia bölgeleri en yüksek oranları kaydeder (Grafik 3) Ocak 2014 te Romanya nın artık 21,258,833 kiģi olan nüfusu ile ilgili, 9 Mart 2014 te yayımlanan Ulusal Ġstatistik Kurumu basın bildirisine göre, ülkenin nüfusu kullanılarak yapılan hesaplama ( POP 101A) 21

23 Grafik Aralık 2014 tarihli geliģim bölgelerine göre, engelli kiģi sayısı Kaynak: ÇalıĢma, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı Bakanlığı ( 123, , ,298 90,342 84,378 83,708 70,027 69,665 Güney Kuzey Doğu Kuzey Batı Güney Doğu Güney Batı Merkez Bükreş lifov Batı Ġller/belediyeler seviyesinde, en yüksek engelli sayısı, Prahova ilinin ( kiģi) izlediği BükreĢ ili/ belediyesinde ( kiģi) kaydedilir ve en düģük sayı, Covasna ilinde (5.263 kiģi) kaydedilir (Grafik 5). 22

24 Grafik Aralık 2014 tarihinde, illere göre ayrılan engelli kiģi sayısı Kaynak: ÇalıĢma, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı Bakanlığı ( ALBA ARAD ARGEŞ BACAU BIHOR BISTRITA BOTOŞANI BRAŞOV BRAILA BUCURESTI BUZAU CARAŞ CALARAŞI CLUJ CONSTANTA COVASNA DAMBOVITA DOLJ GALATI GIURGIU GORJ HARGHITA HUNEDOARA IALOMITA IAŞI ILFOV MARAMUREŞ MEHEDINTI MUREŞ NEAMT OLT PRAHOVA SATU-MARE SALAJ SIBIU SUCEAVA TELEORMAN TIMIŞ TULCEA VASLUI VALCEA VRANCEA

25 Fiziksel Bedensel İşitsel Görsel Zihinsel Ruhsal İlişkili HIV/AIDS Nadir Hastalıklar Sağırlık & Körlük 448 no lu kanunun 86. maddesinin (2) sayılı bendine göre, özürlülük tipleri Ģunlardır: fiziksel, görsel, iģitsel, sağırlık-körlük, bedensel, ruhsal, zihinsel, HIV/AIDS, iliģkili, nadir hastalıklardır. 5 Grafik Aralık 2014 tarihinde özürlülük tipine göre belirlenen engelli kiģi sayısı Kaynak: ÇalıĢma, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı Bakanlığı ( Çocuklar Yetişkinler 24

26 Grafik Aralık 2014 tarihinde, yaģ ve cinsiyet gruplarına göre dağılan engelli kiģi sayısı Kaynak: ÇalıĢma, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı Bakanlığı ( 0-4 yaş 5-9 yaş yaş yaş yaş yaş yaş yaş yaş yaş yaş yaş yaş yaş yaş yaş yaş yaş yaş Kadın Erkek Kadınlar engelli kiģilerin toplam sayısının % 53,34 ünü temsil eder. 50 yaģın üstündeki kiģi sayısı toplam yetiģkin engelli sayısının % 67,71 ini temsil eder. YaĢ gruplarına göre, merkezileģtirilmiģ veri sonuçları, toplam engelli kiģi sayısının %60,96 sının yaģları arasında ( kiģi) ve %39,04 ünün 65 yaģ üstü olduğunu ( kiģi) gösterir. 25

27 Grafik Aralık 2014 te yaģ gruplarına göre, engelli kiģi oranı Kaynak: ÇalıĢma, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı Bakanlığı ( 5-9 yaş; 2,48% yaş; 4,13% 0-4 yaş; 1,70% yaş; 6,12% yaş; 8,50% yaş; 2,52% yaş; 1,54% yaş; 0,98% yaş; 2,70% yaş; 4,58% yaş; 4,35% yaş; 8,05% yaş; 5,43% yaş; 9,09% yaş; 5,62% yaş; 6,15% yaş; 10,67% yaş; 5,88% yaş; 9,80% 448 no lu Kanunun 86. maddesinin (1) sayılı bendine göre, özürlülük dereceleri Ģunladır: hafif, orta, vurgulanmıģ/ iģaretli ve ağır. 5 Ağır özürlülük dereceli olarak sınıflandırılan kiģi yüzdesi toplam sayının %35,26 sını (31 Aralık 2013 teki %34,01 oranıyla karģılaģtırıldığında) temsil eder. VurgulanmıĢ/ iģaretli özürlülük dereceli kiģi yüzdesi %52,97 dir (31 Aralık 2013 teki %53,80 oranıyla karģılaģtırıldığında). Orta ya da hafif özürlülük dereceli kiģi yüzdesi % 11,77 dir (31 Aralık 2013 teki %12,19 ile karģılaģtırıldığında). (Grafik 9) 26

28 Grafik Aralık 2014 tarihinde, özürlülük tip ve derecelerine göre dağılan engelli kiģi sayısı Kaynak: ÇalıĢma, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı Bakanlığı ( Ağır Belirgin Orta Hafif 352 si ikamete mahsus (31 Aralık 2013 teki 335 sayısıyla karģılaģtırıldığında) ve 56 sı ikamete mahsus olmayan (31 Aralık 2013 teki 57 sayısıyla karģılaģtırıldığında) günlük bakım tesisi olmak üzere, engelli yetiģkinler için, 31 Aralık 2014 te, (31 Aralık 2013 teki 392 sayısıyla karģılaģtırıldığında), kayıtlı, 408 resmi sosyal yardım kurumu vardı. Ġkamete mahsus kurumların üçte biri, 6270 hak sahibi, diğer bir deyiģle, ikamete mahsus kurumlara yerleģtirilen toplam kiģinin %36,45 ini içeren bakım ve yardım merkezleridir. 27

29 Grafik Aralık 2014 te (tip, sayı ve yüzde olarak gösterilir) ÇalıĢma, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı Bakanlığı na bağlı Engellileri Koruma Dairesi tarafından koordine edilen, engelli yetiģkinler için ikamete mahsus olan ve olmayan resmi sosyal yardım kurumları Kaynak: ÇalıĢma, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı Bakanlığı ( Gezici nörolojik tedavi hizmet merkezleri, 28 6,86% Seyyar Birim, 1 0,25% Ev hizmetleri, 2 0,49% Psikososyal danışmanlık/kariyer rehberliği/ engelli kişilerin fakirleşmesini ve dışlanmasını önleme, 4 0,98% Mesleki Merkez, 2 0,49% Gündüz bakımevi, 19 4,60% Kriz Merkezi, 4 0,98% Solunum Merkezi, 3 0,74% Bağımsız yaşam merkezi, 3 0,74% Sergi evi, 93 22,80% Sağlık bakım merkezleri, ,97% Mesleki terapiyle entegrasyon merkezleri, 17 4,17% Engelli kişiler için pilot tedavi ve rehabilitasyon merkezleri, 3 0,74% Tedavi ve rehabilitasyon nöropsikiyatri merkezi, 60 14,72% Engelli kişiler için tedavi ve rehabilitasyon merkezi, 59 14,47% Mevcut 60 nöro-psikiyatri tedavi / rehabailitasyon merkezinde, 5701 kiģilik kayda değer sayıda hak sahibi vardır Engelli çalıģanlar engelli çalıģanlarla ilgili politikalar, istatistiksel veriler Ġnsanoğlunun, demokratik toplumlar tarafından, tarihte Ģimdiye dek olduğundan çok daha fazla mutlak bir değer olarak algılandığı artık bariz bir olgudur. Bireyin iyi yaşam kalitesi anlamına gelen refah ı, toplumsal bir hedef haline gelmiģtir. Sonuç olarak, geniģ çeģitlilikteki insani gereksinimler ve tercihler devrolunamaz haklara dönüģmüģ ya da dönüģmek üzeredir. 28

30 Politikalar artık, bireylerin yeteneklerini ve davranıģlarını sınırlandırarak tek tipleģtirmeye/ standartlaģtırmaya çalıģmıyor, bunun yerine, geniģ çeģitlilikteki gereksinimlere uygun bir Ģekilde toplumsal tepkiyi düzenlemeye çalıģıyorlar. Sonuç olarak, engellilik alanında geleceğin herhangi bir modern dizayn ı toplumsal devrime odaklanıyor ve her kiģinin yaģam kalitesinde ve toplumun genel ilerleyiģinde bir etkiye sahip olan tüm sosyal alanları, süreçleri ve etkinlikleri içeriyor. Romanya da bu vizyona ve çabaya bağlıdır te, Romanya Devleti, üç ana genel hedefe göre, özürlü kiģilerin haklarının korunması ve teģvik edilmesi ile ilgili ulusal bir politika elde etme hedefi olan <<Ulusal Strateji >> 3 ü geliģtirdi: 1. aktif vatandaģlar olarak kendi yaģamlarını kontrol edebilmeleri için engelli kiģilerin toplumsal bütünleģmesini teģvik etmek, 2. bakım altındaki özürlü kiģilere sahip aileler için destek sağlamak, 3. özürlü kiģilerin istihdam oranını arttırmak. 1 MLFSPE, Ulusal Çocuk Hakları Koruma Ġdaresi - NAPCR; Ulusal Ġstihdam Ajansı NAE ve diğerleri gibi, birçok kurum ve ulusal kurum <<Ulusal Strateji >> 3 tarafından belirlenen hedeflere varmak için tayin edildi/ kuruldu. Genel olarak, engellilere adanan projelere odaklı, kamu kaynakları (geri ödenebilir nitelikte olmayan) hibeleri yoluyla sağlanan devlet desteği, ağırlıklı olarak, özürlü kiģilerin toplumsal katılımını, bütünleģmesini ve istihdamını destekleyen sosyal hizmetlerin geliģimine katkıda bulunduklarından, faydalı etkilere sahipti; ancak öncelikli ihtiyaçların uygun bir ön değerlendirmesine dayanmamaktaydılar. Bu bağlamda, özürlü kiģilerin istihdamını arttırmayı hedefleyen programlar görmezden gelinirken, yılları boyunca, <<Ulusal Strateji >> 3 tarafından sağlanan finansal kaynaklar, ağırlıklı olarak, kendi hayatlarını kontrol edebilen aktif özürlü kiģilerin toplumsal bütünleģmesinin teģvik edilmesine iliģkin projeler ve özürlü kiģilere bakan ailelere destek için kullanılmıģtır. <<Ulusal Strateji >> 3 özürlü kiģilerin iģyerlerinde desteklenmelerinin yanı sıra, istihdamları konusunda destek hizmetlerinin geliģtirilmesini dikkate almıģtır: a. özürlü kiģiler için kapsayıcı ve eriģilebilir olan açık bir ortamı teģvik etmek, 29

31 b. iģ piyasasına ve iģyerlerine katılımlarının yanı sıra, özürlü kiģilerin kapasitelerinin, becerilerinin kabul edilmesini teģvik etmek, buna iliģkin önyargılarla mücadele etmek, c. engelli kiģilerin, özellikle kamu sektörü olmak üzere, açık iģ piyasasındaki istihdam ve kariyerde ilerleme imkanlarını arttırmak için koģullar yaratmak, d. bilgilendirici tipteki iģverenlerin yanı sıra, hem özürlü kiģiler ve hem de aileleri için sosyal danıģma hizmetlerini çeģitlendirmek ve desteklemek, e. Romanya daki Meslekler Sınıflandırması na mesleki bütünleģmeyi kolaylaģtırmaya duyarlı yeni meslekler dahil etmek, 17 f. özürlü kiģilerin istihdamı, mesleki eğitimi, kariyer ilerlemesi ve çalıģma Ģartlarına iliģkin bir izleme sistemi tasarlamak ve uygulamak, g. bu tür kiģiler için istihdam tekliflerini kolaylaģtırmak için il seviyesinde/yerel seviyede bir veri tabanı korumak ve bu veri tabanını sürekli güncellemek, h. özürlü kiģilerin potansiyelleri, becerileri ve iģ piyasasına katkılarına iliģkin toplum farkındalığını arttırmak için kitlesel medyayla iģbirliği geliģtirmek, i. istihdam oranını arttırmak için kanun tarafından tanınan kamu ve özel kuruluģları ve dini kurumlarla ortaklaģa programlar ve projeler tasarlamak ve uygulamak, j. iģverenler için, özürlü kiģilerin becerilerine iliģkin farkındalık kampanyaları yönetmek. 3 Temelde, engelli kiģiler için eriģime açık iģyerleri tipleri açısından kısıtlamalar yoktur olmamalıdır örneğin lokomotor ya da bazı (nöro-) lokomotor engelliliğine sahip kiģiler diğer konumlara hareket etmeden, bir masa/ kürsü/ tezgah vs. önünde çalıģma içeren çeģitli iģyerleri için uygundur. Örnekler: Bilgisayar/ BT meslekleri alanındaki tüm iģ tiplerinin yanı sıra, telefon/ çağrı merkezi operatörleri, satıģ yapan telefon operatörleri, yardım masası sorumluları/ danıģma memurları, halkla iliģkiler memurları, bilgisayar operatörleri. Günümüzde, Romanya da, sokaklarda ya da evlerde anketler yapan birçok reklamcılık firmaları, anket kuruluģları vs. vardır. Bu veriler, iģlenmeleri için, bilgisayara girilmelidir. Birçok durumda, bu iģler, fiziksel engelleri olan kiģiler tarafından yapılır. 17 ĠĢitme sorunu olan kiģiler ahģap ve ahģap sunta marangozu, hizmetli, elle paketleme yapanlar, fırıncı, terzi, temizlikçi, masör, diģ teknisyeni ya da aģçı yardımcısı, görsel yetersizliği olan kiģiler elle paketleme yapanlar, arģiv asistanı, bedensel sorunları olan kiģiler satıģ ya da çağrı merkezi operatörü ve zihinsel engelliler temizlikçi, iģçi 30

32 Ġlk bakıģta, engelli kiģiler için eriģilemez görünen birçok çalıģma alanı vardır, ancak, daha dikkatli bir analizden sonra, kiģi, engelli kiģilerin iģlevsel sınırlamalarına uyan iģyerleri keģfedebilir. Örneğin, bir yayınevi/matbaada, engelli kiģiler Ģu faaliyetleri yapabilir: bir el yazısındaki metnin bilgisayara aktarımı, bilgisayar ile çeviri, düzeltme, düzenleme. Dijital bir matbaada, engelli kiģiler (engelliliklerine bağlı olarak) aynı zamanda baskı aygıtlarını da çalıģtırabilirler. Günümüzde birçok modern dergi, ambalajında, çeģitli promosyon nesneleri ile dağıtılıyor. Bu hediyeleri dergilerle birlikte paketleme faaliyeti engelli kiģiler tarafından yapılabilir. ĠĢ piyasasında son zamanlarda ortaya çıkan ve engelli kiģilerin kolayca eriģebildiği yeni bir alan promosyon materyallerinin (dergiler, ilanlar vs.) dağıtımıdır. ĠnĢaat, ağır ya da hafif endüstri, nakliye ya da ticaret alanlarında dahi, tüm büyük Ģirketler, çeģitli engelleri olan kiģiler için kolayca düzenlenebilecek iģyerlerine sahiptir: ürün/servis resepsiyonisti, tedarikçi, fotokopi makinesi operatörü, muhasebeci, telefon operatörü, sekreter, kasiyer/ mağaza asistanı. Dahası, fiziksel olarak engelli kiģiler, eğitim ile ilgili/mesleki becerilerine ve entelektüel performanslarına bağlı olarak, herhangi bir seviyede, ve fiziksel engellilik kriterlerine dayanan engeller kanun tarafından katı bir Ģekilde yasaklanmıģtır danıģmanlık ya da liderlik/ üst düzey yöneticilik pozisyonlarına gelebilir. Özellikle ressamlık ve mankenlik alanlarında sanatsal yeteneklere sahip engelli kiģiler vardır. Bu beceriler, elle cilalama ile yapılan iģlemler için kullanılabilir seramik, cam, metal, ahģap, deri vs.den yapılmıģ çeģitli nesnelerin süsleme, tebrik kartları, küçük hediyeler, mumlar, March tılsımları, benzersiz ya da küçük nesne dizileri hazırlama. Görme engelli kiģilerin iģyerlerinde tam bir düzene ihtiyaçları vardır bir avantaj olarak aydınlatma için elektrik üretmeden üçüncü vardiyada (geceleri) çalıģabilirler. Teknoloji tarafından desteklenen görme engelli bir kiģi, ekran bilgilerini ses bilgilerine çeviren bir ekran okuyucusu ile bilgisayar iģi içeren herhangi bir iģyerinde çalıģabilir. Bu engelli kiģi kategorisinin çok iyi performans gösterebileceği baģka bir alan tıbbi rehabilitasyondur: bazı fizyoterapi, terapötik ve/ya da profilaktik masaj (prosedürleri). ĠĢitme engelli kiģiler, bu engele sahip olmayan kiģiler için genellikle çok stresli olan gürültülü iģ ortamlarında iyi performans gösterirler. Bu tür engelli kiģiler neredeyse tüm faaliyet alanlarında iyi performanslara sahip olabilirler: mekanik, hafif endüstri (kıyafet), ahģap iģleme vs. 31

33 Uygun bir eğitim ve değerlendirmeden sonra, entelektüel engellilikleri olan kiģiler uzun rutinler içeren görevler yapabilir. Bu kiģilerin istihdamı taģıyıcıda uygulanan çeģitli, basit ve tekrarlanan iģlemlerde baģarılı olmuģtur. Engelli kiģiler için uygun olan iģyeri tipine iliģkin evrensel bir reçete yoktur. Her kiģinin engeline bağlı olarak doğru yerde doğru kiģi tanımlanabilir. En önemli etken istektir: bir yanda iģverenin iģyerlerini eriģilebilir kılma isteği ve diğer yanda, engelli kiģinin tüm engellere karģın, iģle bütünleģme isteği te, <<Engelli kiģilerin toplumsal katılımı ile ilgili Ulusal Strateji Bireyin rehabilitasyonun dan toplumsal reforma sosyal politikalar>> 4 ile ilgili proje geliģtirildi ve onay beklemektedir. Romanya nın sürdürülebilir geliģimi için daha geniģ bir çerçevenin bir parçası olarak, <<Ulusal Strateji >> 4, nihai Ģeklinde kabul edildiğinde, tüm karar seviyelerinde yıllık planlar ve programlar içeren Ulusal Planın temeli olabilir. 1 Engelli kiģilerin istihdamına iliģkin güncel politikalara göre, iģ piyasasıyla bütünleģmek ya da yeniden bütünleģmek isteyen herhangi bir özürlü kiģi, yaģına ve özürlülüğün tipine/derecesine bakılmaksızın, mesleki değerlendirme ve rehberliğe özgürce eriģebilir. Dahası, özürlü kiģi, eğitimli ise ve uygun yaģtaysa, iģsizse ve mesleki deneyime sahip değilse ve hatta çalıģıyorsa ancak yeniden mesleki düzenleme istiyorsa, kariyer ile ilgili tavsiye alabilir. Özürlü kiģi ya da bazı durumlarda ailesi veya yasal temsilcisi mesleki rehberlik konusunda ana karar vericilerdir. Özürlü kiģilerin mesleki eğitimi, baģlama, yeterlilik, yeniden yeterlilik kazanma, daha fazla yeterlilik ve uzmanlaģma programları ile düzenlenir. Bir iģyeri arayıģında olan ya da halihazırda çalıģmakta olan özürlü kiģiler aģağıdaki haklara sahiptir: Mesleki eğitim kursları; ĠĢyerinin makul bir Ģekilde düzenlenmesi; Staj döneminin yanı sıra, istihdamdan önce ve sonra, iģ arabuluculuğunda uzmanlaģmıģ bir rehber tarafından verilen rehberlik; En az 45 iģ günü için ücretli staj dönemi; 18 locul%20de%20munca%20a%20persoanelor%20cu%20handicap.pdf 32

34 BaĢkasına yüklenemeyen nedenlerle, iģverenin inisiyatifine göre, bireysel iģ sözleģmesinin feshinden itibaren en az 30 iģ günü boyunca ücretli bildirim; Mevzuat uyarınca ve bu bağlamda, değerlendirme komisyonunun tavsiyesi üzerine yarı zamanlı çalıģma olasılığı; Vergiden muaf/ ücretler. Özürlü kiģiler, özürlü kiģilerin haklarını koruma ve teģvik etmeye iliģkin özel hükümlerin yanı sıra, iģ mevzuatının hükümleri uyarınca çalıģma ve bir gelir elde etme hakkına sahiptir. Özürlü kiģiler, BükreĢ il ya da ilçe belediyeleri/ sektörleri değerlendirme komisyonu tarafından yayınlanan bir özürlülük derecesine göre sınırlandırma sertifikası ile onaylanan mesleki eğitim ve iģ kapasitelerine göre istihdam edilebilirler. Özürlü bir kiģinin istihdamı açık iģ piyasasında, evde ya da koruyucu yollarla yapılır. Koruyucu yollar yetkili korumalı birimlerde yer alan korumalı iģyerlerinde bulunur. Korumalı birimler engelli kiģilere iģveren gerçek ya da tüzel kiģiler, kamu ya da özel kurumlar olarak düzenlenen/ bu kurumlar tarafından temsil edilen kuruluģlardır. Korumalı birimler hukuki kiģiliğe sahip olabilir ya da olmayabilirler, öz yönetim ile yönetilebilirler, sadece ekonomik operatörler / kamu kurumları, sivil toplum kuruluģlara bağlı bölümler, çalıģtaylar ya da diğer yapılar olabilirler ya da mevzuat tarafından öngörüldüğü gibi, bağımsız bir iģletme yönetebilen bağımsız ve yetkili bir engelli kiģi tarafından düzenlenebilirler. 19 Romanya Anayasası nın 2, 46. maddesinde öngörüldüğü gibi, özürlü kiģilere özel koruma verilir. Devlet, ebeveynlerin ve eğitmenlerin haklarını ve görevlerini gözetirken, özürlü kiģilerin korunma, tedavi, rehabilitasyon, eğitim öğretim ve toplumsal bütünleģmesinin geliģtirilmesini mümkün kılar.. Evrensel Ġnsan Hakları Beyannamesi nin 7. maddesine göre (10 Aralık 1948 de BirleĢmiĢ Milletler örgütü B.M. tarafından kabul edilen) 20, Kanun önünde herkes eşittir ve hiçbir ayrımcılık olmaksızın, kanunun eşit korumasından istifade hakkına haizdir. Herkesin işbu beyannameye aykırı her türlü ayrımcılığa karşı ve böyle bir ayrımcılık için yapılacak her türlü kışkırtmaya karşı eşit korunma hakkı vardır. Ayrıca aynı uluslararası sözleģmenin 23. maddesinde Ģunlar öngörülmüģtür: Her şahsın çalışmaya, işini serbestçe seçmeye, adil ve 19 Ulusal Engelliler Ġdaresi ĠĢ, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı Bakanlığı - YazıĢma no. 5665/DPPD/