Yönetsel Kontrol ve Örgütsel Düzen: Michel Foucault ve Zygmunt Bauman Ekseninde Bir Tartışma

Transkript

1 Yönetsel Kontrol ve Örgütsel Düzen: Michel Foucault ve Zygmunt Bauman Ekseninde Bir Tartışma Kerim Özcan Özet: Ana akım örgütsel yaklaşımlar düzen ve denetim olgusunu işlevselci bir bakış açısıyla yönetsel etkinlik ve etkililik kavramı etrafında incelemiş ve yönetsel rasyonellik açısından öneriler geliştirmiştir. Ne var ki, son dönemlerde yaygınlaşan eleştirel bakış açıları bu iki olguyu iktidar ilişkilerinin cenderesindeki insanın konumuyla birlikte ele almışlardır. Bu çalışma, düzen ve denetim konusunu eleştirel perspektiften incelemeyi amaçlamaktadır. Bu noktada güç, iktidar, düzen konuları üzerinde yaptıkları analizlerle büyük yankı uyandıran Foucault ve Bauman ın görüşlerine başvurulmuştur. Bir bakıma çalışma, Foucault ve Bauman ın geliştirdiği tez ve teorilerden hareketle, modern yönetsel kontrol ve düzen konusunu bir yeniden okuma çabasıdır. Bauman ın özellikle bahçıvanlık, Foucault un ise panoptikon ve pastorallik metaforu etrafında açıklamaya çalıştıkları disipline etme ve uysallaştırma pratiklerinin örgütsel alandaki izdüşümleri farklı boyut ve yönleriyle gösterilmeye çalışılmıştır. Anahtar Sözcükler: Düzen, kontrol, Foucault, Bauman, eleştirel yönetim yaklaşımı. Managerial Control and Organizational Order: A Discussion Based on the Analyses of Michel Foucault and Zygmunt Bauman Abstract: Mainstream organizational approaches have examined order and control from a functionalist point of view focusing on the managerial effectiveness and efficiency and have tried to generate suggestions for managerial rationality. However, critical views, which have been rising in recent years, examine these two concepts within the positions of employees where they are under power pressure. This paper aims to study order and control from the critical perspective. With this aim, thoughts of Foucault and Bauman are paid attention whose analyses on power, domination, and control have created a great deal of interest. In one respect, the study is an attempt to reread managerial control and order moving from the thesis and theories developed by Foucault and Bauman. The projections of the practices in disciplining and making people submissive that have been explained by Bauman especially with the metaphor of gardening and by Foucault with panopticon and pastoralism, are tried to exhibit in some aspects and dimensions in the work setting. Key Words: Order, control, Foucault, Bauman, critical management approach. Doç.Dr., Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, İşletme Fakültesi, Cinnah Cad., Ankara/Türkiye, kerimozcan1@hotmail.com. Amme İdaresi Dergisi, Cilt 47, Sayı 2, Haziran 2014, s

2 2 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 47 Sayı 2 GİRİŞ Çalışanların denetimi ve örgüt içi düzen konusu, örgütsel analizin temel inceleme alanlarından biri olarak dikkat çekmektedir. Kontrol konusunun yeni olmadığını ve yirminci yüzyılın ilk dönemine kadar gittiğini belirten Clegg (1981), o dönemlerde bu konunun kontrol hattı kavramı üzerinden tartışıldığını ve yöneticilerin kontrolü sağlamada Taylor un görüşlerine başvurduğunu dile getirir. Bununla birlikte örgütlü bir yaşamın ve yönetsel kontrolün bireyler ve toplumlar üzerindeki etkisini, ana akım yönetim kuramlarının işlevselci bakış açısından farklı olarak hatta biraz da onlara karşıt olarak değerlendiren çalışmalar son dönemde özellikle eleştirel yaklaşımlarla birlikte daha çok tartışılır hale gelmiştir. Kontrol, güç ve iktidar ilişkileri üzerinden yapılan bu tartışmalarda, düzen kurma, yönetsel kontrol oluşturma gibi örgütsel süreçlerin bir başka yönüne dikkat çekilmiştir. Yönetimci (managerialist) yaklaşımı benimseyenlerin, örgütsel süreçlere bakış açılarına yerleşmiş baskın görüşe göre düzen ve kontrol yönetsel etkinlik ve etkililik için doğal ve işlevsel birer fenomene tekabül ederken; eleştirel çalışmalar bu olguları (düzen ve kontrol) iktidar tekniklerin cenderesindeki insanın konumuyla birlikte tespit etmiştir (Alvesson - Deetz, 2000; Alvesson - Willmott, 2003, 2001, 1992; Fournier - Grey, 2000; Kelemen - Rumens, 2008). İşte bu çalışma daha az aşina olunan ikinci gruptakilerin perspektifine biraz daha yakından bakma motivasyonundan ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda, düzen oluşturma, kontrol ve devamlılık sağlama gibi yönetsel (managerial) pratikler doğrultusunda araçsallaşan teknik ve stratejileri mercek altına almada iki özel ismin, Foucault ve Bauman ın argümanlarına başvurulmuştur. Bir bakıma çalışma, Foucault ve Bauman ın geliştirdiği tez ve teorilerden hareketle, modern yönetsel kontrol ve düzen konusunu bir yeniden okuma çabasıdır. Bauman ın özellikle bahçıvanlık, Foucault un ise panoptikon 1 ve pastorallik metaforunda açıklamaya çalıştığı düzen oluşturma çabalarının, örgüt içindeki izdüşümlerinin incelenmesi ve örgütsel operasyonlarda ayıklamaayrıştırma ve disipline etme türü uygulamalarda dikkat çeken iktidar tekniklerinin irdelenmesi amaçlanmıştır. 1 İngiliz filozof Jeremy Bentham tarafından onsekizinci yüzyılın sonunda tasarlanmış mimari bir yapıdır. Yapının özelliği tek bir gözcüye, görünmeden aynı anda herkesi gözetleme imkanı sağlamasıdır. Kelimenin açılımı da bunu işaret eder: pan (herkesi), optikon (gözetleme). Böylece gözetlenenler, gözetleyeni göremedikleri için, her an gözetleniyor olma ihtimaliyle kendilerini disipline edeceklerdir (tıpkı güvenlik kamerası gibi). Foucault, bu mimari yapıyı şu şekilde tanımlar: çevrede halka halinde bir bina, merkezde bir kule; bu kulenin halkanın iç cephesine bakan geniş pencereleri vardır; çevre bina hücrelere bölünmüştür, bunlardan her biri binanın tüm kalınlığını katetmektedir; bunların, biri içeri bakan ve kuleninkilere karşı gelen, diğeri de dışarı bakan ışığın hücreye girmesine olanak veren ikişer pencereleri vardır.geriden gelen ışık sayesinde, çevre binadaki hücrelerin içine kapatılmış küçük silüetleri olduğu gibi kavramak mümkündür. Görülmeden gözetim altında tutmaya olanak veren düzenleme, sürekli görmeye ve hemen tanımaya olanak veren mekansal birimler oluşturmaktadır (Foucault, 1992: 251).

3 Yönetsel Kontrol ve Örgütsel Düzen: Michel Foucault ve Zygmunt Bauman Ekseninde Bir Tartışma 3 Uzmanlaşma, işbölümü, rol ve görev tanımları (Clegg, 1981) gibi etkinlik amacına dönük yönetsel uygulamalardan, ideolojik açıdan nötr ve apolitik kabul edilen teknolojik altyapıya kadar bir çok unsur kontrol ve düzenin birer hizmetçisi olarak görülmektedir (Clegg - Dunkerley, 1980). Bu unsurlar bir yandan da iktidar ilişkilerinin düzenleyicisi rolünü oynamaktadır. Çalışma bu unsurları bir de Foucault ve Bauman ın penceresinden görmeyi amaçlamıştır. Bu iki düşünürün seçilmesinin nedeni, her ikisinin de iktidar ilişkilerine yoğunlaşan düşünürler olarak dikkat çekmeleridir. Olguları arkeolojik ve soykütüksel olarak inceleyen Foucault (2006, 2005a, 2005b, 2003a, 2003b, 1992) sadece yüzeyde kalan kısımlarını görebildiğimiz şeylerin, tarihsel araştırmalarla köklerine inerek görünenden farklı olarak esasa ilişkin alışılmamış bilgiler sunmuştur. Diğer taraftan Bauman da (2007, 2003a, 2003b,) birçok çalışmada bakışlarını otoriter, totaliter eğilimlere yöneltmiş, otoritenin iktidarıyla, iktidarın otoritesini modernden-postmoderne düzen oluşturma biçimleri içinde ele almıştır. Betimsel bir analiz çerçevesinde planlanan çalışma, bu iki düşünürün kavram ve katkılarından hareketle düzen ve kontrol oluşturmaya dönük örgütsel süreçleri inceleyerek, her iki yazarın sunduğu katkı bağlamında farklı bir bakış açısı sunmayı hedeflemektedir. Çalışmanın sonraki bölümlerinde öncelikle kontrol konusu kavramsal olarak incelenecek; ardından Bauman ve Foucault nun konuya ilişkin analizleri ele alınacaktır. Son bölümde ise her iki düşünürün katkılarından hareketle örgütsel kontrol konusu yeni bir okumaya tabi tutularak tartışılacaktır. ÖRGÜTSEL KONTROL Kontrol, örgütsel analizin merkezi konulardan biridir. Kuramsal olarak Weber ile şöhret kazansa da kontrol olgusunun pratik olarak klasik dönemden itibaren etkin bir yönetim işlevi olarak dikkate alındığı ve uygulandığı bilinmektedir. Kontrolü önemli ve sorunlu kılan şey ise, çatışmalı bir sürecin konusu olmasıdır. Bir örgütsel düzenin varlığı astların mevcudiyetini zorunlu hale getirir; örgütün en önemli unsurlarından biri, işi bir organizasyon düzeni içinde yerine getirecek, kendi istek ve arzularını kollektif amaçların bir parçası olarak görecek olan astlardır. Öte yandan astların örgütsel amaçları gerçekleştirmesi isteniyorsa ona belirli ölçüde özerklik verilmesi zorunludur. Çalışanın bir yandan ast pozisyonunda bulunması diğer taraftan belirli düzeyde özerkliğe sahip olma durumu söz konusudur. Çalışan, ne kadar üstün emrine bağlı hale getirilecek ve ne kadar inisiyatif sahibi olacaktır? Bunun dengesinin nasıl kurulacağı kontrol olgusunu kritik bir konu haline getirir (Barker, 2005). Çalışanın örgütsel etkinlik ve etkililiğe hizmet eden bir kaynak haline dönüştürülmesi, pek çok yazarın (Clegg, Foucault, Marx, Bauman, Sennett, Alvesson, Willmott, ) ileri sürdüğü gibi kontrol süreci içinde ortaya çıkan bir özneleştirme pratiğidir. Kontrolü son dönemlerde tartışma konusu haline getiren esas nokta onun, çalışanı, otonomi ve konformizm arasında nerede konumladığından

4 4 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 47 Sayı 2 öte çalışana ne tür bir yol çizdiği, çalışanın emeğini kullanırken uyguladığı tekniklerle kimlik ve kişiliğine ne şekilde etki ettiğidir. Bu sorunun cevabını tartışmak için öncelikle örgüt içindeki kontrol biçim ve tekniklerine kısaca göz atmak gerekmektedir. Kontrol, örgütsel faaliyetleri plan, hedef ve performans standartlarındaki beklentilerle tutarlı hale getirecek şekilde düzenleyen sistematik bir süreç olarak tanımlanmıştır (Cyert - March, 1963; Perrow, 1970; Thompson, 1967; Daft, 2000: 639). Bu süreç hem davranışların hem de sonuçların izlendiği bir dizi adımı içermektedir (Ouchi, 1977; Eisenhardt, 1985; Flamholtz vd., 1985; Henderson - Lee, 1992). Kabaca sınıflandırıldığında yönetsel kontrolden temel düzeyde iki pratik seti anlaşılmaktadır: i) Gözetim ve yöneltme, ii) değerleme ve disiplin altına alma (Astley, 1985). Birincisi işlerin ne şekilde, nasıl, hangi zaman dilimleri içerisinde yapılacağına ilişkindir. İkincisi ise astın performansını değerlendirme ve yönetsel amaçlara uyumunu ödül/ceza sistemiyle disipline etme pratiklerinden oluşur. Bu noktada en genel olarak üç tür kontrol sürecinden bahsedilir (Astley, 1985). Birincisi doğrudan ya da basit kontrol denilen (Astley, 1985; Burris, 1989; Barker, 2005) doğrudan gözetim ve emir-komuta zincirine bağlı kontrol işleviyle şekillenir. Yöneticilerin çalışanları gözetlemeleri, izlemeleri, müdahale etmeleri, emir vermeleri, baskı yapmaları gibi uygulamaları içerir. Özellikle ondokuzuncu yüzyılın fabrikalarında ya da küçük aile işletmelerinde görülen patron ya da onun tarafından görevlendirilmiş yöneticiler tarafından uygulanan, işin ve çalışanın, bireysel, doğrudan ve otoriter bir şekilde denetimine dayalı kontrol biçimidir. Klasik Dönemin bilimsel deneylerinde ve onu izleyen yönetim anlayışında bunun tipik örnekleri görülür. Çalışanların başındaki gözlemciler tarafından sürekli denetlendiği ve emirlerle yönlendirildiği, üstün astlara adım adım her şeyi dikte ettiği bir kontrol biçimi söz konusudur. Ne var ki örgütler büyüdükçe bunun uygulanması zorlaşır ve bunun yerine daha dolaylı ve birey-dışı kontrol araçlarıyla kontrol işlevi gerçekleştirilir ve bunlar genellikle yapısal kontrol olarak tanımlanır (Blau - Schoenherr, 1971; Edwards, 1979; Burris, 1989; Barker, 2005). Yapısal kontrol, teknik ve bürokratik olmak üzere iki ayrı biçimde ortaya çıkar. Teknik kontrol, işlerin teknolojik ve fiziksel yapısına yerleştirilmiş olan kontrol biçimidir. Böylece çalışanlar doğrudan üstleri yerine teknoloji tarafından denetim altına alınmış olur. Mesela, montaj hattında yöneticilerin müdahaleleri olmaksızın çalışanların teknolojinin akışına yetişmek zorunda kalması veya tüm iş ortamının kameralarla izlenmesi bunun en bariz örnekleri olarak gösterilebilir. Böylece çalışan doğrudan teknolojinin denetimine girer. Bu noktada bazı yazarların (Foucault, 1992; Clegg, 1989, 1981) teknolojinin nötr olduğu ve tamamen bilimsel bir nesnelliğe dayalı olduğu yönündeki görüşlere güçlü itirazlar yöneltmesi anlamlı görünmektedir. Teknolojinin ideolojik ve teknik hedeflerin aracı haline gelme potansiyelinin olduğu yorumu dikkat çekicidir.

5 Yönetsel Kontrol ve Örgütsel Düzen: Michel Foucault ve Zygmunt Bauman Ekseninde Bir Tartışma 5 Üçüncü olarak kontrol konusunda en yaygın uygulama alanı bulan bürokratik kontrolden bahsedebiliriz. Burada ise örgütün sosyal plandaki örgütlenmesi bir kontrol mekanizmasına dönüşür. Bu da iki şekilde gerçekleşir; bir yanda yatay ve dikey bölümlerin oluşturulması; çalışanların iş tanımlarının, sorumluluk alanlarının detaylı bir şekilde tanımlanması, çalışanı yönlendiren bir kontrol aracına dönüşür. İkinci olarak da periyodik performans değerleme ve yapısal kariyer düzeni inşa etmek suretiyle çalışanı işe ve yönetsel amaçlara uymaya zorlayan bir yapı oluşturulmuş olur. Weber (1995) bürokrasiyi modern dönemin en baskın kontrol biçimi olarak görür. Bürokratik kontrolde düzen ve öngörülebilirlik arzusu büyük ölçüde kuralların rasyonelliğine odaklanır. İnsanın değil de sistemin ve kuralların hakimiyeti söz konusudur. Bürokratik ilişkiler sürekli olarak daha rasyonelleşmiş biçimlere bürünür ve daha az tartışma konusu olan yapılanmış bir kontrolle karşılaşırız. Bürokratik rasyonelleşme süreci örgütsel eylem tarafından yapılandırıldıkça, kontrol, örgüt üyeleri arasındaki ilişkilere ve kurallara gizlenerek daha az görünür hale gelir ve kişisellikten uzaklaşır. Bir önceki yüzyılda işletme sahipleri çalışanları emir vererek, yönlendirerek ya da işten atarak açık bir şekilde kontrol ederken; bürokrasi çalışanların örgütsel eylem ve etkileşimlerine ilişkin doğru yolları şekillendirerek yapar bunu. Kontrol örgütün bürokratik yapısına ve hiyerarşisine gizlenir (Barker, 2005). Dolayısıyla Weber (1995) kontrolü kural ve prosedürlerin yaratıldığı ve bunların örgüt hiyerarşisi boyunca izlendiği bir süreç olarak inceler. Kısaca özetlendiğinde, genel olarak basit, teknik ve bürokratik olmak üzere üç farklı kontrol mekanizmasından bahsedilebilir. İlki kişisel ve doğrudan sonrakiler ise dolaylı ve gayrişahsidir. Bu kavramlaştırma kontrol olgusuna ilişkin genel şemayı ortaya koyar (Astley, 1985). Ne var ki, kontrolü endüstrileşme süreci içinde yönetim teknik ve ideolojileriyle birlikte dikkate aldığımızda onun farklı formlarıyla karşılaşırız. Başka bir ifadeyle ilk Klasik Dönemde bir yönetim işlevi olarak ortaya çıkan kontrolün zamanla çeşitlendiğini görürüz. Daha çok tarihsel ve evrimsel bakış açısıyla gelişen Batı nın bilim anlayışı bunu da kronolojik bir düzen içinde analiz eder. Mesela, Burris in (1989) kronolojik analizi sanayi öncesi dönemden bugüne örgütlerin gelişimine paralel olarak altı farklı kontrol biçimini ortaya koyar. Basit, teknik ve bürokratik kontrol yukarıda değinilen şekliyle Burris in (1989) analizinde de yer alır. Ancak, Burris ilave olarak sanayi öncesi dönemin kontrol biçimi olan ustalık kontrol biçimiyle, 1950 lerden sonra gelişen profesyonel ve teknokratik kontrol biçimlerini de tespit eder. İlki kapitalist öncesi dönemin zanaatkarlığa dayalı örgütlerinde görülen kontrol biçimidir. Patriarkal ve teokratik özellikler gösteren, usta-çırak ilişkilerinin aile içi işbölümüne benzediği kontrol biçimidir. İşin adımları ve kalitesi standartlaşmış değil değişkendir. Bu kontrol biçimi, ürün ve süreç kontrolü açısından yetersiz olduğu için kapitalizmin yerleşmesiyle dönüşmüştür. Burris in (1989) örgüt içi oluşturulmuş yapılar kana-

6 6 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 47 Sayı 2 lıyla uygulanan denetime dikkat çektiği türlerden biri de profesyonel kontroldür. Profesyonel kontrolde, kontrol işlevi profesyonel statü gruplarına, etik kodlara ve formalleşmiş eğitime geçer. Teknokratik kontrol ise teknoloji yoğun örgütlerde görülen, uzmanlığa dayalı, içsel kariyer kademelerinin ve hiyerarşilerin erozyona uğradığı, yeterliliğin dışsallaştığı kontrol biçimidir. Bu son ikisi daha çok 1950 lerden sonra görülmüştür lerden sonra yönetim düşüncesindeki durumsallık yaklaşımının bir yansıması olarak kontrol konusunda da duruma dayalı stratejiler önerilmiştir. Eisenhardt (1985), Ouchi nin (1979) çalışmasından hareketle kontrol konusunda, ikisi performans değerlemeye (sonuç ve davranış odaklı) biri de insana, sosyal duruma bağlı olan (klan kontrolü), üç temel strateji tanımlar. Bunları belirlemek için de iki değişken önerir: Biri görevin programlanma düzeyi, diğeri de sonuçların ölçülebilirliği. Eğer görev tanımlanmasında ve programlanmasında belirsizlikler var ise sonuç odaklı kontrolün ideal olacağını, sonuçların ölçümü zor ise davranış odaklı stratejinin uygun olacağını, her ikisinde de belirsizlik var ise sosyalleşmenin (klan türü kontrolün) bir strateji olarak izlenebileceğini belirtirler. Klan kültürünü inşa eden örgütler kontrolü ortak değer, inanç, gelenek, felsefe ve kurum kültürü üzerine kurar. Bu kontrol biçimi çalışanlar arasında değer birliğinin ve güvenin şart olduğu durumlar için idealdir. Daft (1998) bu ayrımı bürokratik, klan ve kendi kendini kontrol şeklinde yapar. Bürokratik kontrolde kural, prensip, prosedür, politika ve hiyerarşik düzenle davranışlar standartlaştırılmaya çalışılır. Kendi kendini kontrol ise klan kültürünün grup dinamiğinin yerine bireysel değer, amaç ve standartları koyar. Çalışanın kendi değer ve amaçlarının örgütünkiyle aynı doğrultuda olması amaçlanır. Burada çalışan kendi amaçlarını belirler ve kendi kendini denetler. Bu denetim biçimine genelde herkesin tek tek sorunu tanımlama ve çözmeye katkı sağladığı öğrenen örgüt olarak tanımlanan örgüt gruplarında rastlanır lerden günümüze yaklaştıkça kontrolün daha sofistike araçlar bulduğu görülmektedir. Özellikle 1970 lerdeki sanayi ötesi dönüşümlerin yeni kontrol biçimlerinin doğuşunda etkili olduğu söylenebilir. Post-fordizm, esnekleşme, liberalleşme, küreselleşme gibi trendler bürokratik kontrol biçimlerinin yerine daha incelikli kontrol biçimleri ikame etmiştir. Bu noktada özellikle örgüt kültürü, esnek istihdam ve takım temelli yönetim anlayışına eşlik eden yeni denetim enstürmanlarının yükselişinden bahsedilebilir (Barker, 2005). Daft (2000) dünden bugüne kontrolün biçim değiştirdiğini ileri sürenlerden biridir. Önceleri bürokratik kontrolün yaygın olduğunu ancak son dönemlerde ademi merkeziyetçi bir kontrol anlayışının hakim olduğuna işaret eder. Kuralları, politikaları, yetki hiyerarşisini, ödül sistemini ve diğer formal araçları kullanarak çalışanın davranışını etkilemeyi hedefleyen ve onun performansını değerlendiren bir yaklaşım yerine örgüt kültürüne, grup normlarına, hedeflere odaklanarak örgütsel amaçlara uygun davranışın kodlandığı kontrol biçimi geçmiştir. İlkinde tepeden aşağı

7 Yönetsel Kontrol ve Örgütsel Düzen: Michel Foucault ve Zygmunt Bauman Ekseninde Bir Tartışma 7 hiyerarşi, görev temelli iş tanımları, dışsal ödüller, bireysel performans değerleme, sınırlı katılım ve güvensizlik dikkat çekerken; ikincisinde değerler, grup normları, uzmanlık gücü, esnek yetki, sonuç odaklı iş tanımları, dışsal ve içsel ödül sistemi, geniş katılım ve uyumcu (adaptive) bir kültür dikkat çeker. Kültür olgusunun giderek yükseldiği dönemin bir çıktısı olarak 1980 lerden itibaren kültürel değer ve normların çalışanın disiplininde temel araçlar olarak yerleştiği görülür. Normlara ve değerlere bağlılık yüksek performanslı, düzenli ve disiplinli çalışan ile düşük performanslı ve elenmeye müsait çalışan arasındaki farkı belirler. Çalışan artık norm ve değerlerle yüklü bir kültürü içselleştirme ve kendini normalleştirme yoluna gidecektir. Aslında sosyal çevrenin ve sosyalleşmenin araçlaştırıldığı bu tekniğin informal denetim biçimine benzediği ve ilk köklerinin Davranışçı Yönetim anlayışına kadar gittiği bilinmektedir. Sosyal bağların ve insani ilişkilerin çalışanlar arasında bir iç dinamik yaratarak ortak denetime dönüştüğü Davranışçı dönemdeki kontrol anlayışının, bunun prototipi olduğu söylenebilir. Hawthorne araştırmalarını takip eden yıllar boyunca üretilen kuramların ortak noktası, informal ilişkilerin ve değerlerin desteklediği sosyal bağlamın önemine yapılan vurgudur. Yönetim düşüncesinin evrimini inceleyen bazı çalışmalar da (Abrahamson, 1997; Barley - Kunda, 1992) evrim boyunca hem davranışçı dönemde hem de 1980 leri izleyen kültür odaklı yıllarda normatif kontrolün yükselişe geçtiğini vurgularlar. Bireylerin örgüt normları doğrultusunda sosyalleştirildiği bu süreçlerde sosyal kontrol işlevselleşir, çalışanın örgüte ve örgütsel hedeflere uyumlaştıran oryantasyon çalışmaları ve çalışanların birbirini denetlediği informal kontrol önemli bir rol oynar (Milham vd., 1972). Benzer şekilde esnekleşme uygulamalarıyla birlikte çalışanın artan insiyatif ve özerkliği onun kendini disipline etme pratiğini güçlendirmesiyle sonuçlanır. Esnekleşmenin bir çıktısı olarak çalışanlardan örgüt kültürüne bağlanmaları ve kendi kendilerini disipline etmeleri beklenir. Çalışana daha fazla özgürlük verilerek daha çok şey beklenir ve bağlılık ve sadakatle kendini adayan bir özne olması arzulanır. Esnekleşmeyi güçlendiren süreçlerden biri olan dijitalleşme kontrol süreçlerine yeni bir boyut ekler. Teknolojik dönüşümlerle ortaya çıkan intranet, internet, telekonferans, gibi yeni olanaklar çalışana hem iş ortamında hem de iş dışında yeni fırsatlar yaratarak bir yandan çalışanı rahatlatmak bir yandan da işin kısa sürede yapılmasını sağlamak suretiyle faydasını ortaya koyar. Çalışanı mekansal mecburiyetlerden kurtaran, ona uzaktan iş yapma imkanları sunarak her gün ofise gitmeyi hayatından çıkaran dijital teknoloji aynı zamanda onu her an takip eden gizli bir göze dönüşür. Çalışanı iş ortamından bağımsız çalışmaya teşvik eden enformasyon teknolojisi hem ofiste hem de ofis dışında esneklikle birlikte kontrolün alanını genişletir. Çalışanın enformasyon teknolojisine bağlı esnekliği panoptik gözetimin evlerin içine girmesine kadar uzanan yeni bir de-

8 8 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 47 Sayı 2 netim biçimine zemin hazırlar. Yeni teknoloji çalışanda her an gözetleniyor olma endişesi yaratarak kendi kendini disipline etmeyi kaçınılmaz bir davranışa dönüştürür. Tek tek bireyler yerine takımlar oluşturularak onlara yetki devredilmesi de yine post-bürokratik dönemin tekniklerinden biri sayılır. Böylece hiyerarşisiz bir yapı içinde kontrol amirsiz kalır ama herkes amir rolü oynayabilir. Takım içindeki herkesin birbirini denetlediği daha interaktif bir denetim biçimi hayata geçer (Barker, 2005). Özetlemek gerekirse postbürokratik kontrol, sosyalleştirme, kültürleştirme, kimlikleştirme teknikleriyle karakterize olan normatif biçimlerden oluşur (Sthyre, 2008). Alvesson un da (2004) ifade ettiği gibi yönetsel kontrol teknokratik olandan normatif olana doğru kaymıştır. İlkinde ya rutinleri ve iş sürecini ya da sonuçları denetleyerek gerçekleştirilen bir kontrol söz konusudur. İkincisin de ise çalışanın kendi kendini gözetmesi ve denetlemesi sağlanır. İlki çalışanın doğrudan davranışını denetlemek ister ikincisi ise çalışanın inancını. Bu yüzden ikincisine sosyo-ideolojik kontrol de denir (Alvesson, 2004; Alvesson - Willmott, 2002; Robertson - Swan, 2003). Reed (1992:205) bunu baskıcı kontrolden, ayartıcı kontrole geçiş olarak yorumlar. Clegg vd. (2006) Tablo 1 de görüldüğü gibi yüzyılın başından sonuna doğru (soldan sağa doğru) kontrol pratiğinin göreceli bir içerik değişikliği geçirdiğini ortaya koyar. Tablo 1. İktidar Biçimleri Etkinlik Disiplin Bağlılık Rekabet Bedenin kontrolü Ruhun kontrolü Ilımlı baskılar Üretkenlik baskısı Hiyerarşi Poliarşi Kaynak: Clegg vd., 2006: 18. En basit biçimde ele alındığında bu, hiyerarşi temelli tekil iktidar biçimlerinden poliarşiye 2 bir kayma olarak görülmektedir. Klasik dönemde bedeni disipline eden teknikler, Davranışçı dönemde ruha hitap eden yaklaşımlar bir hiyerarşi düzeni içinde ortaya çıkarken; yüzyılın ikinci yarısından sonra sadakati vurgulayan ya da rekabeti ön plana çıkaran katılımcı, kültür odaklı ve takım bazlı olarak nitelendirilen karar merkezini genişleten kontrol enstürmanları baş gösterir. Clegg vd. (2006) bunun, bugüne özgü kontrol biçimlerinin geçmiştekileri gölgede bırakacağı anlamına gelmediğini belirtir. Kontrolün esasını oluşturan şey, örgütsel amaçlara etkin ve etkili bir şekilde ulaşmaktır. Bu yüzden geçmişteki kontrol biçimleri de bugünküler de aynı motivasyona hizmet eder. 2 Poliarşi ilk kez Robert A. Dahl (1972) tarafından kullanılan politikayla ilgili bir kavramdır. Bir kişinin yönetimine dayalı demokratik sistem yerine daha demokratik olduğuna inanılan ve daha çok kişinin paylaşılan iktidarına işaret eden bir yaklaşımı betimler. Bu yüzden monarşinin karşıtı olacak şekilde kavramlaştırılmıştır. Bu tabloda poliarşinin işaret ettiği şey ise gücün ve yetkinin merkezileştiği tipik hiyerarşik yapılar yerine, yetkinin paylaşıldığı karaların ortak alındığı yapılardır.

9 Yönetsel Kontrol ve Örgütsel Düzen: Michel Foucault ve Zygmunt Bauman Ekseninde Bir Tartışma 9 Etkinliğin güç konusundan bağımsız değerlendirilemeyeceğini, onun nötr ve nesnel bir ölçüm biçimi olmadığını belirten yaklaşımlar (Clegg vd., 2006; Fournier - Grey, 2000) kimin için etkinlik sorusuyla birlikte statü farklılaşmasının, karşıt pozisyonların, hiyerarşinin, güç asimetrisinin ve nihayet kontrolün bulunduğu noktaya varacağımızı varsayarlar. Başka bir ifadeyle, biçimleri, içerikleri, kullandıkları araçlar değişse de etkinlik ve etkililiği hedefleyen yönetsel pratikler, kontrolü, hiyerarşik pozisyonlarla, güç ve statü farklılaşmalarıyla işleyen bir fonksiyon haline getirir. Örgütün bir güç ve baskı konusu olarak incelenmesi büyük ölçüde bu nedene ilişkilidir ve bu yüzden örgütler baskı mekanizmaları olarak değerlendirilir (Leflaive, 1996; Aldrich, 1999). Bu bağlamda bakıldığında öncekilerle sonrakiler arasında işleyen iç mantık açısından bir fark yoktur. Tüm eleştirel yaklaşımların vurguladığı şey son kertede bunun insanın kontrolüne dönüştüğü ve birey üzerinde bir iktidar kurduğu yönündedir. Bu pek tabiî ki kanıksanan ve öyle olması beklenen, eleştirel söylemin kavramlarıyla söylemek gerekirse doğallaştırılan bir şeydir. Ne var ki kontrol işlevinin bireysellikleri dönüştürdüğü, çalışanı hedeflenen doğrultuda özneleştirdiği, iş yaşamı içinde kapitalist güdülere göre kalıba giren kendilikler yarattığı vurgusu dikkat çekici bir tespittir. İş ortamında, üretim süreçleri içinde ortaya çıkan bu iktidar biçimlerinin göz ardı edilen etkiler yarattığı ve bunun toplumun genelini ilgilendiren sonuçlar doğurduğu bilinmektedir. Bauman ın ve Foucault nun görüşleri bu eleştirileri irdelemek için oldukça derinlikli ve çarpıcı çözümlemeler sunar. BAUMAN VE DÜZEN Hem modernite hem de postmodernite üzerine yazdıklarıyla bilinen Bauman nın belki de en dikkat çeken çözümlemesi, modernizmin yasalaştırma, uysallaştırma, kontrol etme ve düzen kurma eğilimiyle ilgili analizleridir (Ritzer, 1997). Modern dünyanın düzen kurma ve kontrol etme konusundaki aşırı motivasyonunu, Bauman, modernlikle ortaya çıkan belirsizlik korkusuna bağlar (Bauman, 2003a, 2003b; Ilcan, 2006; Schiel, 2005). Aydınlanmadan beri bilimsel keşiflerle her şeyi bilinir kılma, her şeyin köklerine erme, karanlığı ortadan kaldırma, hakikati tespit etme yoluna girmiş olan Batı dünyası, aklın ve bilimin öncülüğünde denetlenebilir bir dünya düzeni kurmaya odaklanmıştır. Modernite, olumsallığın, çeşitliliğin, belirsizliğin, dikbaşlılığın ve ayrıksılığın yeminli düşmanıydı ve onları imha etmeyi aklına koymuştu İnsan faaliyetlerini, her türlü kendiliğindenlik ve bireysel inisiyatifi sınırlı tutulup, zihinsel yetenekler kullanılmaksızın tartışmasız ve mekanik biçimde izlenmesi gereken basit, rutin ve genellikle önceden tasarlanmış hareketlere indirgeyen Fordist fabrika; memurların kimliklerinin ve toplumsal bağlarının, şapkalar, şemsiyeler ve paltolarla birlikte vestiyere bırakıldığı, böylece sadece emir ve talimatlar kitabının, içerdekilerin eylemlerine orada kaldıkları sürece rehberlik edildiği, en azından doğal eğilimi bakımından Max Weber in ideal modelini andıran bürokrasi; gö-

10 10 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 47 Sayı 2 zetledikleri kişilere asla güvenmeyen, her an uyanık sakinleri ve gözetleme kuleleriyle panoptikon; asla uyumayan, sadakat göstereni ödüllendirmek ve sadakatsiz olanı cezalandırmak için daima hızlı ve aceleci olan Büyük Birader modernitenin başlıca ikonlarını oluşturuyordu. (Bauman, 2005: 128) Bauman a göre (2003b: 50-64) modern çağın eşiğindeki dünyayı betimleyen şey Lucien Febvre nin her zaman korku, her yerde korku sözüydü. Savaşlar, salgın hastalıklar gibi zamana özgü olmayan insani korkuların yanı sıra zamana özgü olan belirsizlik korkusu çok belirgindi. Bunun temel nedeni daha önce küçük topluluklar halinde yaşayan toplumun yoğun sosyallikleri sayesinde dayanışma içinde dünyanın tehlikelerine karşı birlikte durmaktı. Ne var ki modernlikle birlikte yok olmaya başlayan bu küçük sosyal çevrelerin ürettiği denetim araçları etkinliğini yitirir. Birbirini karşılıklı görmeye dayalı bir denetim sistemine dayalı cemaat yaşantısının karşısında kent yaşantısı bu tür bir denetimi zorlaştırır. Kentlerde artan nüfusla birlikte toplumsal denetim karmaşıklaşır. Aylaklar eski cemaat toplumlarında olduğu gibi kontrol edilememektedir. Artık bu noktada devreye devlet girer, yasa koyucu bu efendisiz insanlar ın görünürlüğünü artırmak için yasa çıkarmaya başlar. Ortaçağda esirgenen kullar olarak görülen fakir ve işsizler daha sonra tehlikeli addedilmeye başlanır. Bu noktadan sonra Foucault un belirttiği kapatma hareketi başlar. Aslında gözetim yeni değildir ama modern dönem gözetimini öncekilerden farklı kılan şey, gözetimin karşılıklı olmaktan çıkmasıdır, gözetim artık tek taraflıdır. Bir denetim asimetrisi oluşur: izleyenler ve izlenenler. Tek yönlü izleme sürekli hale geldiğinden insanlar istenilen kalıba sokulur, düzenli hale getirilir. Buradaki ikinci yenilik, izlenenin nesneleştirilmesi sayısal bir varlık haline getirilmesidir. Çünkü bu tek yönlü gözetimin eğilimi, nesneler arasındaki niteliksel farklılıkları silerek nicel olarak ölçülebilen bir tekbiçimliliği getirmektir. Gözetim sürekli hale gelince bu işi yapacak bir uzmanlar sınıfı lazımdır. Böylece toplumu eğitecek, onu yönlendirecek uzmanlar ortaya çıkar: öğretmenler, yöneticiler, askerler, psikiyatrisiler, doktorlar, uzmanlar vs. Bu biçimlendirmeden doğan iktidarın önde gelen iki niteliği bahçıvanlık ve yönlendiriciliktir. Aslında her ikisi de Hıristiyanlıkta vardır ama modernliktekinin farkı, tekniklerin laikleştirilmesidir. Ayrıca bunlar daha önce hiç olmadığı kadar iddialı ve kapsamlı bir hale gelir. Bauman (2003b: 65-85) bu üstün denetim pratiklerini bahçıvanlık metaforuyla açıklarken denetim altındaki toplumları işlenmiş topraklara benzetir. Ona göre vahşi kültürler kendilerini bir kuşaktan diğerine özel bir tasarım ve nezaret olmadan aktarırlarken; işlenmiş ya da bahçe kültürleri ancak okumuş uzmanlaşmış kişilerce yürütülebilir. Bahçe kültüründe üst düzeyde nezarete ve tasarıma ihtiyaç vardır. Aksi takdirde bahçenin her yanını yabani otlar kaplayabilir. Vahşi kültürün bahçe kültürüne dönüşmesi, bahçıvanlık rolünün ortaya çıkışı demekti. Modernlik akıl üzerinde kurulduğundan doğayı temsil eden tutkunun

11 Yönetsel Kontrol ve Örgütsel Düzen: Michel Foucault ve Zygmunt Bauman Ekseninde Bir Tartışma 11 karşısında yer alıyor; doğal olanın yani işlenmemiş olanın ya temizlenmesine ya da ehlileştirilmesine yöneliyordu Bahçecilik, kültür ü ya da bir başka deyişle yetiştirip eğitmeyi gerektirir. Kültür köken itibariyle yetiştirmek anlamına geliyordu ve bu yüzden de bir kültür inşa etmenin yolu bahçıvanlıktı. Bir bahçecilik kavramı olan kültür, toplumsal yeniden üretimin yeni mekanizmaları için işlev görmeye çok uygundu. Kültür, toprağı ekmek, işlemek ve sağlıklı ürünü sağlamak için gerekli tüm işlemleri yerine getirmek demekti. Tıpkı yabani otların sardığı bir toprak parçası gibi insan yaşamı ve davranışı da, kabul edilemez ve toplumsal düzene zararlı şekillere bürünmesin diye biçimlendirilmesi gereken bir şey olarak görülüyordu (Bauman, 2003b: 115). Bauman, modern dünyanın kurumlarının bu bahçıvanlık rolünü oynadığını gözlemlemektedir. Müphem görünen her şeyin bilinir ve öngörülebilir hale getirilmesi için gözetleme, yetiştirme, ayıklama ve eğitme bu rolün sergileniş biçimleridir. Toplumsal yaşam, düzenin inşası için denetim ve yönetime muhtaçtır. Bauman ın kendi sözleriyle ifade edecek olursak: içinde yaşadığımız modern zamanlarda, düzen bütün pratik niyetler ve amaçlar bakımından, denetim ve yönetimle özdeşleştirildi; bu da pratiğe ilişkin yerleşmiş bir kod ve bu koda itaat etmeye zorlama yeteneği anlamına geliyordu (Bauman, 2005: 107). Foucault gibi Bauman da (2001: 145) yönetme ve denetleme görevini üstlenen, bahçıvanlık yapan tün bu kurumları panoptik kurumlar olarak adlandırır. Bauman a göre panoptik kurumlar -okullar, hastaneler, hapishaneler, fabrikalar, kışlalar- düzenin fabrikalarıdır. Bütün fabrikalar gibi bunlar da, tasarlanan bir ürünü elde etmek için girişilen maksatlı etkinliklerin mekânıdır. Bu düzen fabrikalarının amacı, kesinliği sağlamak, rasgeleliği ortadan kaldırmak ve kendi sakinlerinin davranışlarını düzenli, kurallı ve öngörülebilir-belirlenmiş- kılmaktır. Asli işlevleri yönetmek ve denetlemek olan örgütler ve onların modern dünyadaki en yaygın karşılığı sayılan bürokrasiler, bu düzen fabrikalarının en tipik örnekleridir. Hatta öyle ki, Bauman a göre, modernlik boyunca Holocaust benzeri kıyımlarda bile bu yönetsel kurumların izleri görülür. Bauman, fabrika sistemi, kitle üretimi ve bürokratik rasyonalizasyon ile yaşanan kıyımların mantığı arasındaki paralelliğe dikkat çekerken, örgütleri ve bürokratik ilkeleri bahçıvanlık yapan panoptik kurumların tam bir temsilcisi olarak görmektedir (Bauman, 2007: 33). Modernliğin kurumlarında görülen bahçeci pratik en başta bir güç farklılaşmasına dayanır. Denetlenecek ve gözetlenecek olan taraf, düzen açısından düzeltilmesi, bir kültüre tabi tutulup yetiştirilmesi gereken taraf olarak kabul edildiğinden aralarında a priori olarak asimetrik bir ilişki doğar. Denetleyen, özellikleri itibariyle kontrol etmesi gereken taraftır; kontrol edilen ise sapma göstermesi muhtemel olduğu için sınırları içinde tutulması gereken taraftır. Bu

12 12 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 47 Sayı 2 asimetrik ilişki yüzünden Bauman tüm örgütsel yapılarda denetleme ve düzenlemenin, denetlenen ve düzenleneni açıp çözerken; denetleyeni ve düzenleyeni mistik, müphem ve ulaşılmaz kılmaya devam ettiğini belirtir: herhangi bir örgütlü kollektivitede yönetici konum, dışarıdakiler karşısında kendi durumlarını geçirimsiz ve eylemlerini anlaşılması imkânsız kılarken dışarıdakileri saydam tutan, belirsizlikten uzak, sürprizlere karşı emniyetli birimlere aittir. Modern bürokrasiler dünyasının tamamında her sektörün stratejisi kendi elini kolunu bağlayan şeylerden kurtulup örgüt içindeki diğer herkesin tutum ve davranışlarına katı ve kesin kurallar dayatma baskısından ibarettir (Bauman, 2006: 42). Buna göre şeyleri düzene sokmak için atılan her adım olayların gerçekleşme olasılıklarını manipüle etmeye varır. İktidardaki insanlar için, daha düzenli ve kestirilebilir kılınmak istenecek olan daima öteki taraftır; bu yüzden öteki tarafın adımları hep rutinleştirilmek, tüm olumsal ve sürpriz unsurlarından arındırılmak istenir. Başka bir ifadeyle düzenleme faaliyeti büyük ölçüde monotonluk, tekrarlanabilirlik ve belirlenim dayatmakla ilgilidir (Bauman, 2001: 191; 2005: 47-48). Bu bağlamda örgüt içindeki rutinleştirilmiş ve standartlaştırılmış iş ve faaliyetlerin etkinlik amacının yanında böyle bir işlevi de yerine getirdiği görülmektedir. Özellikle aşırı uzmanlaşmaya dayalı kitle üretimi yapan örgütlerin rutinlerle sarılmış üretim biçimi, bu önerme kapsamında düşünülmesi gerek kontrol formları yaratır. Bauman a göre toplumsal örgütlenmenin büyük bir kısmı, yorumu ve belirsizliği azaltacak sistematik çabalardır. Bunun da en önemli yollarından biri bölgesel ve işlevsel ayrımlardır (Bauman, 2003a: 79). Büyük düzen vizyonu, izlenen bu yollarla, çözülebilir küçük sorunlara bölünür ve uzmanlıklar oluşur (Bauman, 2003a: 24). Uzmanlık, bireylere, belirsizlik ve müphemlikten kurtulmanın, dolayısıyla da yaşamı denetlemenin araç ve yetkilerini sunar. Bauman ın bu tespitlerinin örgütsel tasarım içindeki karşılıkları en bariz haliyle gözlemlenmektedir. Örgüt içi departmanlaşmalar, yatay ve dikey ayrışmalar, sıkı sıkıya tanımlanmış görev bölümleri, küçük parçalara bölünmüş sorumluluklar ve keskin uzmanlıkların etkin olmayı hedefleyen bir motivasyondan öte belirliliği artırmak ve denetimi kolaylaştırmak gibi amaçları vardır. Hem davranışın hem de sonucun izlenmesi açısından bu türden keskin ayrımlar iktidar pozisyonundakilerin işlerini kolaylaştıracaktır. Bauman, bir düzen fabrikası olan örgüt içindeki denetim tekniklerinin çalışanı iktidar karşısında pasif bir üretim faktörüne dönüştürdüğünü düşünür. Yönetsel iktidar karşısında kendi güçsüzlüğünü gören, rutinlerle soyutlama yeteneği elinden alınan, uzmanlıklarla sorumluluğu kısıtlanan, cezalandırılan ve sürekli gözetlenen birey istese de istemese de bahçenin düzenine uyan özne olmaya yönelir. Bunu sağlayan unsurlardan biri örgüt içi kuralların, disiplini mit gibi yüceltmesidir. Bauman, disiplin idealinin kişinin tümüyle örgütsel bir kimlik kazan-

13 Yönetsel Kontrol ve Örgütsel Düzen: Michel Foucault ve Zygmunt Bauman Ekseninde Bir Tartışma 13 masına yol açtığını ve kişinin gerektiğinde kendi ayrı kimliğini yok etmeye hazır hale geldiğini ileri sürer. Örgütsel ideolojide böylesine özverili olmak ahlaksal bir erdem olarak ifade edilir. Ve bu ahlaki erdem olarak söylemleştirilen şey, diğer tüm ahlak ilkelerinin yerine geçer (Bauman, 2007: 38). Bu durumda ast konumundaki kişi, otoritenin gerekli gördüğü eylemleri yerine getirmedeki başarısına bağlı olarak utanç ya da gurur duyar. Kişinin değer ölçüsü eylemlerin iyiliği ya da kötülüğünden, otoriter sistem içinde kendisine verilen görevin ne denli iyi ya da kötü yerine getirildiği saptamasına kayar (Milgram dan Aktaran Bauman, 2007: 216). Ahlaksal değerlerden ilgiyi kesme yalnızca kurallara dayalı disiplinin değil aynı zamanda bürokratik davranış modeli için çok önemli olan titiz bir işbölümüyle ahlaksal sorumluluğun yerine geçen teknik sorumluluğun ürünüdür. İşbölümü kolektif etkinliğin sonucuna katkıda bulunan kişilerin çoğunluğu ile sonuç arasında bir uzaklık yaratır. Herkes kendi sorumlu olduğu göreve odaklandığından ortaya çıkan sonuçla kendi eylemi arasındaki bağıntıyı göremez ve kendini sorumlu tutmaz (Bauman, 2007: 137). Bauman, örgütsel ilkelerle işleyen Holocaust kıyımında bunun açık örneklerini teşhir eder. Uzmanlaşma uygulamasının çalışanda etik sorumluluğu nasıl ortadan kaldırdığını şu sözcüklerle ifade eder: Görev açısından uzmanlaşmış eylemlerin çoğu, uzak sonuçlarından soyutlandıktan sonra, ahlaksal testi ya kolayca geçer, ya da ahlakla ilgisiz hale gelir. Eylem, ahlaksal kaygıların engelinden kurtulunca da, salt mantıksal temelde değerlendirilebilir ancak. Artık önemli olan, eylemin varolan en iyi teknik know how a uygun şekilde yapılıp yapılmadığı ve sonucun maliyetinin hesaplı olup olmadığıdır. Ölçütler gayet nettir ve kullanması kolaydır. (Bauman, 2007: 140) Örgütsel düzenin çalışandan istediği emir-komuta zinciri içinde ondan isteneni yapmasıdır. Bauman a göre çalışanı bu düşünce çizgisinin dışına çıkmaktan alıkoyan şey bürokrasinin vazettiği ahlak dilidir. Örgütsel sistemlerde ahlakın dili sadakat, görev, disiplin gibi üstleri en büyük ahlaksal otorite olarak gösteren kavramlarla doludur. Burada sadakatin anlamı, görevin, disiplin kurallarınca belirlendiği şekilde yerine getirilmesidir. Bu durumda çalışanın sorumluluğu, verilen görevin yerine getirilmesiyle bir tutulmaktadır. Sorumluluk, eylemi yapan kişinin üsttekinin emir verme hakkına razı olmasıyla kaydığı zaman eylemi yapan kişi bir temsilci statüsüne düşer. Sorumluluk kaymasının genel sonucu bir yüzer-gezer sorumluluktur; böyle bir durumda örgütün her üyesi bir başkasının emrinde olduğuna inanır ve sorumluluğu taşıdığı söylenen kişi de sorumluluğu yine bir başkasına atar. Böylece örgüt tümüyle bir sorumluluk silme aracı haline gelir (Bauman, 2007: ). Bunun açık sonucu çalışanın ahlaki bir özne olmaktan çıkarılması, örgütsel sistem içinde duyarsızlaşması ve mekanikleşmesidir. Görüldüğü gibi Bauman, kontrol olgusunu modernliğin düzen yaratma idealiyle gelişen bahçıvanlık güdüleriyle açıklar. Düzen yaratmak içinde yabani ot-

14 14 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 47 Sayı 2 ların, hastalıkların, sorunların bulunmadığı bir bahçe dizayn etmek demektir. Bunun için izleme, gözleme, yetiştirme, ayırma zorunlu pratiklerdir. Çalışanı tanımlı hale getirmek, onun erişim noktalarını kısıtlamak, küçük bir alana ve göreve hapsetmek, onu görevin rutinleriyle meşgul etmek, itaati öğretmek, ahlaki anlayışını değiştirmek onu düşünmeden yapan bir özneye dönüştürmek bu bahçenin düzenini devan ettirecek ana pratikler olarak göze çarpmaktadır. Çalışan, düzenin ahengine uygun hareket etmeye devam ettiği sürece bahçede kalmaya devam edecektir. Düzenin bir parçası olup olmadığı sürekli gözlenecek, düzenin içinde tutulabilmesi için yukarda bahsedildiği gibi görev ve uzmanlığının ayrılmasından ideolojik bir ahlakın öğretilmesine kadar bir dizi adım izlenecektir. Tüm bu adımları bazı başka kavram ve analitik araçlarla inceleyen Foucault da benzer görüşleri iktidar çözümlemesi içinde dile getirir. FOUCAULT VE İKTİDAR Bilgi/iktidar, dil/söylem ve etik konuları üzerine söyledikleriyle geniş bir ilgi uyandıran Foucault, çalışmalarında modernliğin kapsamlı bir eleştirisini sunar. Bir iktidar filozofu olarak bilinen Foucault, nun çalışmalarına kronolojik olarak baktığımızda üç dönemin olduğunu görürüz. İlk dönem insan bilimlerine yönelerek bilgi sistemlerini incelediği arkeolojik araştırmalardan oluşur. Bu çalışmalarında daha çok bilimsel disiplinlerin ortaya çıkışını ve söylem düzenlerini araştırır. Soykütük araştırmaları olarak tanımlanan ikinci döneminde iktidar biçimlerine yönelir. Bilgi/iktidar ilişkileri bağlamında iktidarın söylem üzerinden pratikleştirilmesini araştırır. Nietzche yi takip eden Foucault, bilgiyi, hakikat arayışı (will to truth) olarak söylemleştirilen geleneğe karşın bilginin doğasındaki güç istencini (will to power) ortaya koymaya çalışır. Soykütüğü (geneology) iktidarla söylem arasındaki ilişkinin tarihsel bir analizidir. Foucault nun çalışmalarını ilgi çekici kılan şeylerden biri araştırmalarında yöneldiği bu arkeolojik ve soykütüksel yöntemlerdir. Bu iki inceleme biçimi tarihi dönemleri bir yeniden okuma yöntemi olarak görülebilir ve bu yöntemlerin birbirinden farklı olmaktan öte tamamlayıcı oldukları kabul edilir. Arkeolojinin insan bilimlerinin doğuşunu modern episteme ve insan figürü bağlamında kuramlaştırdığı noktada, soykütüğü bunların ürettiği iktidar ilişkilerine ve etkilerine dikkati çeker. Son dönemde ise Foucault, cinsellik olgusu etrafında etik konulara yönelir ve kendilik tekniklerini mercek altına alır (Urhan, 2010; Tekelioğlu, 2003; Ritzer, 1997, Best - Kellner, 1998). Foucault tüm bu araştırmalarını sistemleştirirken kendine özgü yöntemiyle belirlediği üç dönemi mercek altına alır: İlk dönemi Rönesans (onaltıncı yüzyıldan onyedinci yüzyıl ortasına kadar), ikinci dönemi Klasik Çağ ( ) ve üçüncü dönemi Modern Çağ ( ) olarak ayırır (Urhan, 2010; Best - Kellner, 1998: 54-56).

15 Yönetsel Kontrol ve Örgütsel Düzen: Michel Foucault ve Zygmunt Bauman Ekseninde Bir Tartışma 15 Foucault modernliğin, Klasik Çağda başlayan ve Modern Çağda zirvesine ulaşan çeşitli tahakküm kipleri yarattığı görüşündedir ve bunu iktidar teknikleri içinde çözümlemeye çalışır. Foucault ya asıl şöhreti getiren, çalışmalarını sosyal bilimlerin en çok başvurulan eserleri haline getiren analizleri, disiplinci iktidarla ilgili olanlardır. Foucault, modernlik boyunca Batı nın toplumun belirli kesimlerini hizaya sokmak için ürettiği denetim mekanizmalarını inceler. Fakat ilk dönem çalışmalarında öncelikle bu iktidar tekniklerini yaratan bilgi sistemlerini/söylemleri incelemeye yönelir. Bu anlamdaki iki önemli çalışmasından biri olan Bilginin Arkeolojisi nde Foucault (1999), bir alanın tarihsel olarak öncül açıklamalarını inceleyerek bir söylemi ortaya çıkaran, onu mümkün hale getiren koşulları ortaya çıkarmayı amaçlamıştır. Bir bilim dalını ya da disiplini şekillendiren şeylerde özne merkezli bir etkiden ziyade belirli bir zaman ve uzam kesitindeki söylemsel koşul ve uygulamalara dikkat çekmeyi hedeflemiştir. Söylemi, söyleyenin işlevi olarak değil, onu hazırlayan koşulların bir işlevi olarak görür (Ritzer, 1997; Urhan, 2010). Kelimeler ve Şeyler de (Foucault, 2006) ise görünenler (şeyler) ile söylenenler (kelimeler) arasındaki ilişkiyi inceler. Ona göre gözün işlevi olan görmek ile dilin işlevi olan söylemek arasındaki ilişkide, şeylere verilen özel adlar ile konuşulan mekândan bakılan mekâna geçme olanağı elde edilir. Söylemin işlevi şeyleri adlandırmak olduğundan görüneni bilmek demek onu söyleme dönüştürmek demektir. Söylenen ile görünen arasında birbirine egemen olma eğilimi olduğunu düşünen Foucault (Urhan, 2010: 14) bir bakıma şeylerin düzenindeki söylemi (order of things) ya da şeylerin söylemle nasıl düzenlendiğini araştırır: Foucault, Kelimler ve Şeyler de, esas amacının Batı kültürünün kendisini bir düzen olarak hangi biçimde ortaya koyduğunu, ekonomik anlamdaki alışverişin hangi yasalara göre gerçekleştiğini, canlı varlıkların nasıl bir düzen içinde bulunduklarını, kelimelerin bağlantı ve temsil değerlerini söz konusu düzendeki değişmelere hangi anlamda borçlu bulunduklarını göstermekten ibaret olduğunu ifade eder (Urhan, 2010: 17). Söylemin kuramsal bir oluşum olmakla birlikte gücü/iktidarı içerdiğini de düşünen Foucault buradan soykütüksel çalışmalarına geçerek bilgi/iktidar ilişkilerini inceler. Bu noktada Foucault nun görünür hale getirdiği denetim pratiklerine aşina olmaya başlarız. Foucault, bilginin başkaları üzerine abanan bir iktidar olduğunu, buna bağlı olarak da başkalarını tanımladığını öne sürer. Ona göre bilgi, özgürleşmenin önünü keserek gözetlemeye, disipline etmeye yönelik bir kip halini alır (Urhan, 2010; Şaylan, 2006; Townley, 1993; Rosenau, 2004; Sarup, 2004: 101). Basitçe söylersek, bir bilgi kategorisini içeren söylem ortaya koyduğu değerlerle normatif ayrımlara yönelir. Bu tür ayrımlar normun dışladığını tahakküm altına alır. Klasik dönemden itibaren egemen olan akılcılık söylemi düzen kurma yönünde yeni bir tahakküm biçimi yaratır. Foucault nun analizi bu noktada Bauman ınkiyle kesişmektedir. O da Bauman gibi Batı aklının düzen uğruna tahakküme giriştiğini düşünür.

16 16 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 47 Sayı 2 Klasik çağda uyanan akıl (reason), her yerde kaos ve düzensizlikle karşılaşır ve toplumsal dünyayı rasyonel bir şekilde düzenlemeye girişir. Akıl, tüm yaşantı biçimlerini bilgi ve söylemin sistematik bir şekilde inşa edilmesi yoluyla sınıflandırmaya ve kurallara bağlamaya yönelir. Bu yaşantılar, rasyonalist ve bilimsel referans çerçeveleri içerisinde söylemsel olarak oluşturulur ve böylelikle yönetilmeye ve denetlenmeye elverişli hale getirilir (Best - Kellner, 1998: 57). Foucault, Batı nın bunu daha çok sorunsallaştırılmış insan yaşamları (deliler, hastalar, suçlular, aylaklar vs.) ya da bir başka ifadeyle usun dışladıkları (Sarup, 2004) üzerinden yaptığı görüşündedir. Foucault nun insanın özneye dönüştürülmesini tarif ederken kullandığı sorunsallaştırma kavramı, insanların belli varlık veya davranış biçimlerinin tarihin belirli anlarında sorun olarak kabul edilip bazı söylemsel pratikler ile söylemsel olmayan pratiklerin nesnesi haline getirilmesidir. Söz konusu varlık veya davranış biçimlerinin bu sistemler içinde üretilmiş söylem ve bilgi üzerinden tanımlanması aynı zamanda onların belli insan deneyimleri olarak yeniden kurulması ve sınıflandırılmasıdır. İnsanların bunlara inanması, bu söylemleri kendilerine dair hakikatler olarak görmesi, o deneyimlerin öznesi olmayı kabullenmeleri demektir. Bu durumda insanlar, öznesi haline geldikleri deneyimlere ilişkin bilimsel, ahlaki, hukuki ya da siyasi normlara göre hareket eder ve kendini sınırlar. Bu tür sorunsallaştırmaların gerektirdiği söylemsel pratikler akıl hastalığı, hastalık, ya da suç gibi varlık biçimleri üzerine nesnel anlamda doğru olma, yani hakikat iddiası taşıyan önermeler üreten psikiyatri, psikoloji, pataloji, psikopatoloji, pedagoji, kriminoloji gibi bilimsel araştırma alanları; söylemsel olmayan pratikler ise bu araştırma alanları için gereken ortamı sağlayan hastane, akıl hastanesi, hapishane, kışla, okul gibi tecrit kurumlarıdır (Keskin, 2005a: 15-16). Foucault, bu özneleştirmenin izlerini öncelikle Deliliğin Tarihi nde (Foucault, 2000) arar. Delilik Rönesans döneminde akıl ile aynı dili konuşmaktadır ve akıl ile delilik arasında bir diyalog vardır. Klasik çağda delinin toplumdan uzaklaştırılması ve kapatılması, akıl diliyle delilik dili arasındaki diyalogun bozulduğunu gösterir. Bu dönemde akıl delilik üzerine baskı kurmaya başlar çünkü akıl deliden farklıdır ve normaldir. Modern çağda ise artık akıl ile deli arasındaki bağ tamamen kopar ve akıl artık tamamen delilik üstünde bir baskı aracına dönüşür. Psikiyatri biliminin doğuşu deliyi tımarhanelere kapatır. Psikiyatri sadece sağlıkla ilgili değil aynı zamanda ahlakla ilgili bir söylem üretmeye başlar. Psikiyatrinin norm üretmeye başlaması delinin tamamen baskı altına alındığı bir döneme denk düşer. Böylece psikiyatri ve klinik akıl ile delilik arasındaki sınırı tekrar tanımlayarak beden üzerindeki kontrol alanını genişletir (Ritzer, 1997; Urhan, 2010; Sarup, 2004; Best - Kellner, 1998). Foucault, Hapishanenin Doğuşu nda (1992) aklın politik iktidarını gündelik yaşam alanlarına kadar genişleten, bedeni disipline etme pratiklerini incelemeye devam eder. Bedenin iktidar ve egemenlik ilişkileri tarafından kuşatılmasının

17 Yönetsel Kontrol ve Örgütsel Düzen: Michel Foucault ve Zygmunt Bauman Ekseninde Bir Tartışma 17 nedeni büyük ölçüde, üretim gücü olmasından kaynaklanmaktadır. Bu da Batı nın modern tasarımına göre oldukça akılcı 3 görünmektedir. Çünkü delilerle birlikte diğer normal dışı kabul edilenleri (suçlular, eşcinseller, aylaklar vs.) kapatmanın iki işlevi birden yerine getirmesi bekleniyordu; öncelikle kriz anında aç kalan işsizlerin ve aylakların başkaldırısı önlenmiş olacak; ikinci olarak da onların orada ucuz ve denetlenebilir bir işgücüne dönüşmesini sağlanacaktı. Fakat bununla birlikte bedenin işgücü olarak oluşması ancak onun bir tabiiyet ilişkisi içine alınması halinde mümkündür. Beden ancak hem üretken beden, hem de tabi kılınmış beden olduğunda yararlı güç haline gelebilmektedir (Foucault, 1992: 31). Foucault, gücün rasyonelleştirilmesi ve tüm topluma nüfuz etmesi, daha etkili, daha baskın ve daha yaygın hale gelmesi olarak yorumladığı bu halini disiplinci iktidar olarak tanımlar. Disiplin beden üzerinde uygulanan pek çok pratiği içerir. Hastaneler, eğitim kurumları, işyerleri ve askeri örgütler disiplinin uygulandığı kurumlardır. Foucault disiplinci iktidarın, üç genel enstürmanını tanımlar: i) Birincisi hiyerarşik gözlemdir. Tek bir gözle kontrol altında olanların bütün olarak gözetlenmesine dayanır, ii) ikincisi normalleştirici normlar oluşturmak ve ihlal edilenlerin disipline maruz bırakılmasıdır. Mesela işin gecikmeli olarak tamamlanması (zamansal norm), dikkatsiz davranmak (eylemle ilgili), saygıda kusur etmek (davranışla ilgili) gibi örneklerin tamamı disipline maruz bırakılır. Bu normalleştirici normlar sayesinde bireyler karşılaştırılır, farklılaştırılır, hiyerarşi içinde yerleştirilir ve nihayet gerekirse dışlanır. Üçüncüsü ise denetlemedir, bu diğer ikisini de içerir. Hem hiyerarşik gözlem hem de normalleştirme süreçleri bunun içinde yer alır. Bireyler üzerindeki denetim, onları görünür hale getirerek hem diğerlerinden ayırma hem de haklarında hüküm verme pratiklerini içerir. Okul, hastane ve işyeri denetimin açıkça görüldüğü yerlerdir. En önemli özelliklerinden biri kişiler hakkında kayıt tutmayı içeriyor olmasıdır. Böylece birey bilgi/iktidar ilişkisi içinde hem bilginin hem de kontrolün bir nesnesi haline gelir. Çünkü disiplin bir dizi prosedürü içerir; bireyleri dağıtma belli yerlere tahsis etme, mekanla sınırlama, sınıflama, onlardan maksimum düzeyde zaman ve enerji alabilme, bedenlerini eğitme, davranışlarını kodlama, onları gözetim mekanizmalarıyla görünür hale getirme, kayıtlarını tutma bunlar arasındadır. Tüm bu pratikler normallik ve ahlaklılık gibi tanımlarla birlikte hayata geçer. Böylece normallik ve anormallik eğitimcilere, psikiyatricilere, yöneticilere doğru genişler. Beden tamamen bilginin nesnesi haline gelir. Bu giderek genişleyen sistem, ucuz, etkili ve etkin kontrol mekanizmaları gerektirmektedir ve bu ilkeler panoptikon ilkesinden çıkarılmıştır. Bu yeni kontrol araçları fabrikada ürün imalatında, okulda bilgi üretiminde, hastanede sağlık üretiminde, askeriyede güvenlik hizmetinin üretiminde kullanılmaktadır (Ritzer, 1997: 54-62). 3 Burada akılcılık (rationality) düşünce, insan ve kaynakların araçsal etkinlik adına sistematik organizayonu (hesaplanmış, planlanmış) (Smelser, 1998) olarak ele alınmıştır.

18 18 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 47 Sayı 2 Disiplinci iktidar özneyi kendi içinde bölen ve başkalarından ayırıp koparan bir söylemsel norm geliştirir. Akıllı ile deli, sağlıklı ile hastalıklı, suçlular ile iyi çocuklar birbirinden ayrılır. Böylece belli bir deneyimin parçası olan insanlar bilimsel, ahlaki, hukuki ve siyasi normlara göre hareket eder, kendi disiplinlerini kurarlar. Beden panoptikonun arzuladığı noktaya gelir, söylemsel olmayan alanlarda sürekli izleniyor olma ihtimaliyle başlayan öz-denetim söylemsel alanlarda bunun bir norma dönüşmesiyle kendi kendini denetlemeye başlar. Bir başka ifadeyle denetim bedenden ruha kayarak, kendi bedenini denetleyecek bir özneleşme sürecini başlatır (Foucault, 2005a). Foucault nun disiplinci iktidarın görüngülerine ilişkin analizi, diğer disiplin kurumlarında olduğu gibi örgütlerde de denetime ilişkin kapsayıcı bir perspektif sunmaktadır (Foucault, 1992). Foucault, disiplinin adımlarını eylemin mekan içinde dağıtılması yani mekanın zaptedilmesi (hücresel denetim), faaliyetlerin kodlanması ve denetlenmesi (organik ve zamansal denetim), oluşumların örgütlenmesi ve güçlerin birleştirilmesi şeklinde dört ana başlık altında inceler. Eylemi mekân içine dağıtmak ve mekanı zaptetmek üzerine verdiği şu örnek dikkat çekicidir: Foucault, onsekizinci yüzyılda fabrikaların, işçi lojmanlarını da tesis eden bir mekansal tasarımla yeni bir denetim tarzı geliştirdiğine işaret eder: Fabrika açık bir şekilde manastıra, kaleye, kapalı bir kente benzemektedir; muhafız kapıları ancak işçiler girerken açacaktır ve çalışmaların başladığını bildiren zil çaldıktan sonra bundan bir çeyrek saat sonra kimsenin içeri girme olanağı olmayacaktır; gün bitiminde atelye şefleri anahtarları manüfüktürün kapıcısına teslim etmek durumundadırlar, o da bunun üzerine kapıları yeniden açmaktadır. Bunun böyle olmasının nedeni, üretim güçlerinin yoğunlaşmalarının ölçüsünde, bu durumdan en çok avantajı sağlamanın ve bu yoğunlaşmanın sakıncalarını önlemenin (hırsızlık, çalışmanın kesilmesi, karıştırıcı faaliyetler ve komplolar) malzeme ve aletleri korumanın ve emek gücüne egemen olmanın söz konusu olmasıdır. Sağlanması gereken düzen ve asayiş, manüfaktürün yöntemiyle görevli ortağın işçilerin içine sızabilecek suistimalleri önleyebilmesi ve bunlara çare bulması ve bunların gelişmelerini daha ilkesinden itibaren durdurabilmesi için, tüm işçilerin aynı çatı altında toplanmaları gerekmektedir. (Foucault, 1992: 176) Modernliğin akılcı medeniyetinin en önemli karakteristiklerinin mekânı ve zamanı rasyonel biçimde tasarlamak olduğu bilinmektedir (Urry, 1999: Giddens, 1998; Harvey, 2003). Yukarıdaki alıntı Foucault ya göre bedeni mekanla disipline etmeyi hedefler. Aşağıdaki örnekte ise Foucault, Oppenheim imalathanesi geçici yönetmeliğinden alıntılar yaparak faaliyetlerin kodlanarak bedenin nasıl zamanın kullanımıyla disipline edildiğini göstermeye çalışır: Ücretli emeğin yaygınlaşması zamanın sıkı bir çerçevelenişine yol açmıştır. Aynı zamanda, kullanılan saatin nitelikli olması da sağlanmaya çalışılmaktadır: kesintisiz denetim, gözetmenlerin baskısı, rahatsız edecek veya dikkat dağıtacak her şeyin iptali Bütünsel olarak yararlı bir zaman oluşturmak söz konusudur: ça-

19 Yönetsel Kontrol ve Örgütsel Düzen: Michel Foucault ve Zygmunt Bauman Ekseninde Bir Tartışma 19 lışma sahasında kalfaları hareketlerle veya başka bir şekilde eğlendirmek, hangisi olursa olsun oyun oynamak, yemek yemek, uyumak, hikaye veya komiklikler anlatmak, bilhassa yasaktır ve hatta yemek molasında bile hiçbir söylev çekilmeyecek, öykü veya macera anlatılmayacak veyahut işçileri çalışmalarından uzaklaştıracak herhangi başka bir görüşme yapılmayacaktır; işçilerin hangi bahaneyle olursa olsun, manüfüktüre şarap getirmeleri ve atölyelerde içmeleri bilhassa yasaktır. Ölçülen ve ücret ödenen zaman, ayrıca hiçbir saf olmayan yanı ve hatası olmayan bir zaman, iyi kaliteden bir zaman olmalı, beden onun bütünleşmesi boyunca, faaliyetine karşı titizlik göstermelidir. Kesinlik ve titizlik, düzenlilikle birlikte disipline yönelik zamanın temel erdemleridir. (Foucault, 1992: 187) Foucault nun göstermeye çalıştığı şey, mekana ve zamana ilişkin düzenlemelerin bedeni terbiye etmeye dönük disiplinci iktidarın araçları olarak kullanılmasıdır. Bununla birlikte Foucault (1992: 28-29) disiplinin 19. yüzyıldan itibaren bedenden ruha kaydığını dile getirir. Yeni disiplin süreçleri hukukçuların, piskologların, uzmanların, eğitmenlerin, yöneticilerin de rol alarak epistemolojik olarak meşrulaştırdığı yeni bir iktidar biçimi doğurmuştur. İnsan bedeninin kontrolüne ilişkin günden güne artan bilimsel söylem ve disiplinler her bir taraftan bedeni kuşatmıştır. Bilimsellik niteliği, bir değere dönüştüğünden her bilimsel söylem belirleyici bir norm gibi işlev görmüştür. Artık beden dışardan gelen bir disiplinci dayatma yerine bilimsel söylemlerin değer vazeden normları doğrultusunda kendi kendini disipline etmeye yönelir. Bu yüzden Foucault, yasanın iktidarının gerilemek yerine daha genel bir iktidara dahil olduğu norm toplumundan bahseder (Foucault, 2003a). Foucault, bireyin kontrolüne dönük iktidar ilişkilerinin tüm nüfusu kapsar hale gelmesini biyo-iktidar olarak tanımlamaktadır. Bu iktidar biçiminde 17. yüzyıldan itibaren yasaklama, sınırlandırma temeline dayalı negatif iktidar modelinin yerine yaşama temeline dayalı bir iktidar biçimi dikkat çeker. Biyoiktidar yaşama iki şekilde müdahale eder: birincisi disiplinci iktidardır. Foucault nun bedenin anatomi-politiği olarak adlandırdığı bu biçimin amacı, insan bedenini disipline etmek, yeteneklerini geliştirmek, daha verimli ve uysal kılmak, ekonomik denetim sistemleriyle bütünleştirmektir. İkincisi ise nüfusun biyo-politiği dir. Burada iktidar, bedene doğal bir tür olarak yaklaşır ve nüfusu düzenleyici bir denetim getirir. Biyo-iktidar burjuva toplumlarının büyük buluşlarından biridir ve kapitalizmin gelişmesinde vazgeçilmez bir unsur olmuştur. Çünkü kapitalizm bedenin üretim sürecine denetimli bir şekilde girmesini ve nüfusun ekonomik süreçlere uygun kılınmasını gerektirir (Keskin, 2005b: 16-17). Foucault, biyo-iktidarı klasik dönemin disiplinci iktidarından farklı olarak modern dönemin türün yaşamına yönelmiş iktidar biçim olarak görür. Biyo-iktidar, disiplinci iktidarı ortadan kaldırmadan içine yerleşerek varolur. Disiplinci iktidar insan bedenine yönelirken biyo-iktidar türün yaşamına yönelir. Bincisinde insan bedeni, gözetlenme, eğitme, cezalandırılma gibi uygulamalara maruz kalır. Biyo-

20 20 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 47 Sayı 2 iktidar ise insanları, toplu bir nüfus olarak yaşama, hastalık, ölüm gibi süreçler karşısındaki durumuyla gözetir. İlki anatomi-politik, ikincisi ise biyo-politiktir. Biyo-iktidar, disiplinleştirici değil de düzleştirici bir karakter taşır. Bu yüzden nüfusu yakından ilgilendiren doğum, hastalık, ölüm ve bazı biyolojik yetersizliklerin oranı biyo-iktidarın müdahale zeminine girer. İlki bireyselleştirme yöntemiyle iktidar kurarken, ikincisi yığınlaştırıcı bir iktidar kurar. Biri disiplinleştirici diğeri düzenleştirici olan bu iki mekanizmanın, birbiri üzerine eklemli oldukları söylenebilir. Bir yanda disiplin öte yanda düzenleme teknolojilerinin birlikte işleyişleri yoluyla organik olandan biyolojik olana, bedenden nüfusa varan ve bütün yüzeyi kaplamayı başaran bir iktidar ağı söz konusudur. (Urhan, 2010: 82-85) Özetlemek gerekirse, Foucault, bilgi/iktidar ilişkisi içinde analiz ettiği denetim biçimlerinin özellikle klasik dönemden itibaren yeni bir şekle büründüğünü iddia eder. Önceki dönemlerin bedeni cezalandırmaya dönük iktidar kipi yerine yaşama ilkesine göre tasarlanmış yeni bir denetim biçimi egemen olur. Modern Batı, sanayileşen kent yaşamı ve onun yeni düzenine uyumlu bireylere ihtiyaç duymaktadır ve bunu sağlamak için bedeni terbiye etmenin yollarını arar. Bu anlamda disiplinci iktidar, disipline etme enstürmanlarını (mekanı ve zamanı düzenleme, örgütleme, güçleri birleştirme, koordinasyon sağlama) iktidar kurumlarında (okullar, hapishaneler, örgütler vs.) hayata geçirir. Asimetrik gözetlemeye dayalı panoptik teknikler bedensel terbiyenin önemli bir sembolü haline gelir. Sürekli gözetlenme ve denetlenme kaygısı bireyleri kendi kendini düzenleyen öznelere dönüştürür. Böylece Batı düşüncesinin uzun yıllar iddia ettiği bilinçli özne profili, Foucault nun tezlerinde iktidar sürecinden geçen disipline edilmiş bölünmüş özneler olarak yer alır. Ondokuzuncu ve yirminci yüzyılda bilimsel disiplinlerin çoğalarak söylem arenasını genişletmeleri disiplinci iktidarla birlikte biyo-iktidarın filizlenmesine yol açar. Psikoloji, hukuk, psikiyatri, tıp, yönetim gibi tüm disiplinler ürettikleri bilgiyle gözetimin ve denetimin alanını genişletip bedeni daha fazla kuşatan, onu kapitalist üretimin ve oluşan yeni düzenin uyumlu bir parçası kılmayı hedefleyen biyo-iktidarı inşa ederler. Her bir disiplinin kendine özgü epistemik söylemleri içinde dile getirilen gerçekler öznelerin oluşumuna rehberlik eden ilkelere dönüşür. Hastane sağlıklı kişinin, okul iyi öğrencinin, örgüt yararlı çalışanın tanımlarını vererek arzu edilen özneyi tarif ederler. Örgütler, birer iktidar kurumları olarak bedeni ve ruhu ele geçirmeye dönük denetim pratiklerini uygulamada önemli bir rol üstlenir.