SORUMLU İŞ YÖNETİMİ VE OECD ÇOK ULUSLU ŞİRKETLER REHBERİ

Transkript

1 SORUMLU İŞ YÖNETİMİ VE OECD ÇOK ULUSLU ŞİRKETLER REHBERİ Bir sabah kahvenizi içerken Financial Times ta, şirketinize yatırım yapılmaması gerektiğine dair tam sayfa bir ilan görseydiniz ne yapardınız? İşte bu 3 Mart 2014 sabahı SOCO nun yöneticilerinin başına gelen şeydi. WWF, bir süredir Afrika nın en eski ulusal parkı Virunga da sondaj yapmaya hazırlanan Birleşik Krallık merkezli petrol şirketi SOCO yu engellemek için mücadele veriyordu. Virunga, Demokratik Kongo Cumhuriyeti nde bulunan ve UNESCO tarafından dünya mirası alanı (World Heritage Site) ilan edilen bir yer. WWF in mücadelesi Ağustos 2013 te başladı ve Haziran 2014 te tartışmasız şekilde başarıyla sonuçlandı. SOCO, Virunga da ki faaliyetlerini bitirme kararı aldı ve bir daha da Virunga dahil başka bir dünya mirası alanında herhangi bir faaliyette bulunmayacağını taahhüt etti. Gerçekte SOCO nun geri adım atmasının sebeplerinin irdelenmesi gerekiyor. SOCO nun WWF den veya bir dağ gorili çetesinden çekindiğini veya Virunga daki faaliyetlerinin çevreye olası olumsuz etkilerini baştan değerlendiremediğini düşünmek saflık olurdu. Peki WWF, SOCO nun milyarlarca dolarlık projesinde geri atmasını nasıl sağladı? SOCO, bu yatırıma girişirken neyi yanlış hesap etti? Tüm bu soruların cevabı, OECD nin uzun yıllardır geliştirdiği ve son şeklini 2011 yılında verdiği Çok Uluslu Şirketler Rehberi nde gizli. OECD nin Çok Uluslu Şirketler Rehberi (REHBER) 2011 güncellenmesi ile birlikte daha uygulanabilir, pratik ve çözüme yönelik bir hal aldı. Türkiye dahil, rehbere uyum sağlamayı ve rehberi uygulamayı taahhüt eden ülkelerdeki şirketler, ticari faaliyetleri yürütürken rehbere uyum sağlamak zorunda. Aksi halde müeyyideler, şirketleri risk altına sokuyor. Bu yazıda özellikle finansal sektörde çok uluslu kuruluşlar (Multinational Enterprises) ve bu kuruluşlar ile iş, ticaret yapan yerli kuruluşların rehberden kaynaklanan sorumluluklarını incelemeye çalışacağız. GİRİŞ OECD, rehberdeki 2011 güncellemesinden sonra Sorumlu İş Yönetimi (Responsible Business Conduct) konusunda yeni standartlar belirledi. Şirketlerin rehber kapsamında yapmaları gerekenler rehberin Genel Politikalar başlığı altında belirlenmiş durumda. Bu politikalar kapsamında şirketler, genel olarak sürdürülebilir kalkınmaya yönelik olarak ekonomik, sosyal ve çevresel faaliyetlerde bulunmak, yürüttükleri faaliyetler esnasında yerel ve evrensel Hukuk kurallarına riayet etmek, insan haklarına ve İş Hukuku ndan kaynaklanan haklara uygun hareket etmek, çevreye ve insanlara olası olumsuz etkilerden kaçınmak zorundalar. Rehbere göre çok uluslu kuruluşlar ve dolaylı olarak bu kuruluşlarla iş, ticaret yapan yerli kuruluşlar; 1. Faaliyetleri aracılığıyla Rehberde yer alan konularda olumsuz etkiler yaratmaktan ya da buna yol açmaktan kaçınacaklar ve bu tür etkiler oluştuğunda müdahale edeceklerdir. 2. Oluşmasında pay sahibi olmasalar da iş ilişkileri nedeniyle faaliyetleri, ürünleri ya da hizmetleriyle doğrudan bağlantısı olan olumsuz etkileri önlemeye ya da etkisini hafifletmeye çalışacaklardır. İş ilişkileri nedeni ile faaliyetleri, ürünleri ya da hizmetleriyle doğrudan bağlantısı olan olumsuz etkileri önlemeye ya da etkisini hafifletmeye çalışacaklardır. ifadesi 2011 revizyonu ile gündeme gelmiş olup, tedarikçiler ve taşeronlar da dahil olmak üzere tüm iş ortaklarını rehber kapsamına dahil etmektedir. Daha açık ifade ile çok uluslu bir şirket, tedarikçilerinin, taşeronlarının veya bir konu sınırlaması olmaksızın herhangi bir

2 şekilde iş ilişişi içerisinde olduğu diğer kişi ve kurumların rehbere aykırı faaliyetlerinden dolayı sorumluluğu doğmaktadır. Şirketlerin rehber kapsamında sorumluluklarının daha iyi anlaşılması için olumsuz etki, olumsuz etkiye neden olmak, katkı yapmak, doğrudan bağlantılı olmak gibi ifadelerin daha detaylı incelenmesinde fayda vardır. OLUMSUZ ETKİ, NEDEN OLMAK, KATKI YAPMAK, DOĞRUDAN BAĞLANTILI OLMAK TERİMLERİ Talimatlarda açıkça aksi belirtilmediği sürece, olumsuz etki kavramı, iş operasyonlarının ve yönetim süreçlerinin temelde insan hakları, çalışma hayatından kaynaklanan haklar ve diğer haklara (örneğin çevre hukukundan kaynaklanan haklara) olan negatif etkisini açıklamak için kullanılmaktadır. Eğer operasyonlar, ürünler, kurumsal hizmetler ile olumsuz etki arasında illiyet bağı varsa, olumsuz etkiye kuruluş neden olmuş demektir. Nedensellik, eylem ve ihmalle veya herhangi bir konuda pasif kalma yolu ile de ortaya çıkabilecektir. Olumsuz etkiye Katkı yapmak, başka bir kurum, kişi kuruluşun olumsuz bir etkiye sebep olan davranışını teşvik etmek, bu davranışı onaylamak veya izin vermek şeklinde ortaya çıkabilir. Bir işletmenin operasyonları, ürünleri veya hizmetleri, bir iş ilişkisi nedeni ile olumsuz bir etki ile doğrudan bağlantılı olabilir. Bu türden doğrudan bağlantılara, en çok tedarik zincirlerinde rastlanılmaktadır. Şirketlerin tedarik zincirlerinde bulunan, mal ve hizmet üreten firmaların rehber kapsamında bir olumsuz etki yaratması, örneğin çalışan haklarına riayet etmemesi durumunda bu firmadan tedarik sağlayan çok uluslu şirketler de rehber kapsamında sorumlu olabileceklerdir. Olumsuz etki ile doğrudan bağlantılı olma durumu özellikle finansal sektör açısından hayati öneme sahiptir. Zira sermaye fonları, yatırım fonları, emeklilik fonları, bankalar gibi finansal kurumlar, yatırım yaptıkları şirketlerin sebep oldukları olumsuz etkiler nedeni ile rehber kapsamında sorumlu tutulabileceklerdir. Bu nedenle finansal kurumların yatırım, kredi kullandırma ve sair operasyonlarına dair kriterlerini yeniden gözden geçirmeleri, gerektiğinde iş ilişkisine girecekleri şirketler hakkında finansal ve hukuki açıdan due diligence yaparken OECD rehberine uyum konusunu da değerlendirmeleri uygun olacaktır. Aynı tavsiyeyi finansal sektör haricinde faaliyet gösteren çok uluslu şirketler için de vermek doğaldır. Gerek tedarik zincirlerindeki şirketlerin gerekse herhangi bir şekilde iş ilişkisi içerisinde oldukları işletmelerin olası olumsuz etkilerinden zarar görmemeleri açısından bu konulardaki denetimlere ağırlık vermeleri gerekecektir. Bu konudaki en çarpıcı örnek 24 Nisan 2013 tarihinde Bangladeş te yıkılan bir tekstil atölyesinde hayatını kaybeden kişi nedeni ile bu atölyede üretim yaptıran Avrupalı ve Amerikalı markaların rehber kapsamındaki sorumluluğudur. Kaza sonrasında OECD mekanizmaları işlemiş ve bugün itibarı ile, çöken atölyeden tedarik sağlayan firmalar 40 milyon Euro nun üzerinde bir tazminat fonuna katkıda bulunmak durumuna gelmişlerdir. Çöken bina enkazında hayatını kaybeden tekstil işçilerinin yanında görüntülenen marka ve etiketleri de ayrı bir reputasyon kaybına sebep olmuştur. Burada dikkat edilmesi gereken bir diğer konu da olumsuz etkinin yerel hukuk ile uyumlu olmasının rehber kapsamındaki sorumluluğu ortadan kaldırmadığıdır. Örneğin çok uluslu bir şirketin olumsuz etkiye sebep olan faaliyetleri, faaliyet gösterdiği ülkede Hukuka uygun sayılsa dahi rehber gereği sorumluluğu doğabilecektir. Açıklanan nedenlerle rehber kapsamında sorumlulukların ortadan kaldırılması ve en aza indirgenmesi amacı ile denetimin gerekli olduğunu düşünüyoruz. Sadece uluslararası finansal kuruluşlar örneğin yabancı sermayeli bankalar - ve çok uluslu şirketler değil, aynı zamanda bu kuruluşlarla iş yapan domestik işletmelerin de

3 faaliyetlerini yürütürken bu standartları sağlamaları gerekecektir. Aksi halde, iş ilişkileri, örneğin kredi ilişkileri sıkıntıya girebilecektir. Olumsuz etkinin tespitinden sonra rehberde ne gibi prosedürlerin belirlendiği üzerinde durmakta fayda görüyoruz. ŞİKAYET MEKANİZMASI Rehbere uyum taahhüdünde bulunan her ülke, rehberle ilgili tanıtım, bilgilendirme farkındalık uyandırma konularında ve ayrıca muhtemel şikayetleri ele alma ve soruturmalarını yürütmekle görevli olmak üzere Ulusal Temas Noktaları (UTN) kurmuştur. Bazı ülkeler UTN lerini özerk kuruluşlar olarak düzenlemiş, bazı ülkeler ise UTN lerini mevcut bürokratik kadroları arasından tayin etmiştir. Türkiye, UTN yetkililerini Ekonomi Bakanlığı bünyesinde yetkilendirmiştir. Rehbere göre herhangi bir kişi, kuruluş, sivil toplum kuruluşları ve sendikalar talimatların ihlallerine karşı UTN lere şikayet başvurusunda bulunabilir. Çok uluslu bir şirketin, neden olduğu, katkıda bulunduğu veya doğrudan bağlantılı olduğu bir olumsuz etki nedeni ile yapılacak başvuru ihlalin olduğu ülkedeki UTN ye ve çok uluslu şirketin merkezinin bulunduğu ülkedeki UTN ye yapılabilecektir. UTN ler gerektiğinde birbiri ile iletişime geçerek konsültasyon yapabileceklerdir. Bu konulardaki yetkileri oldukça esnek tanımlanmıştır. Rehber, 12 ay içerisinde tamamlanması gereken üç aşamalı bir şikayet süreci tanımlamaktadır; 1. İlk Değerlendirme 2. Arabuluculuk 3. Nihai Rapor/ Açıklama İLK DEĞERLENDİRME Bir şikayet üzerine ulusal temas noktasının kontrol etmesi gerekenler; 1. Çok uluslu kuruluş ile şikayetin konusu arasında bir bağlantının olup olmadığı, 2. Şikayetinin konusunu talimatların kapsayıp kapsamadığı, 3. Çok uluslu kuruluşun merkezinin bu talimatlara bağlı bir ülkede olup olmadığı, 4. Davanın ulusal irtibat noktasının yargı yetkisine girip girmediği, 5. Şikayet edenin bunda meşru bir çıkarının olup olmadığı, 6. Şikayetin iyi niyetle yapılıp yapılmadığı, Olarak sıralanabilir. Aynı olumsuz etkiye bağlı olarak yürütülmekte olan derdest davalar ya da bununla birlikte süren adli/idari soruşturmalar ulusal temas noktasının şikayeti ele almasına bir engel değildir. UTN, yapacağı ilk denetim üzerine dosyayı bir ileri safhaya taşıma konusunda karar verecektir. Şayet yukarıdaki koşullar gerçekleşmişse UTN, tarafları arabuluculuk işlemleri için davet edecektir. ARABULUCULUK Durum UTN tarafından kabul edildikten sonra arabuluculuk aşaması başlar. Bu aşamada UTN; 1. Elçiliklerin, işletmenin temsilcilerinin, sivil toplum örgütlerinin, sendikaların ve bunlar gibi uzman kuruluşlardan görüş ve tavsiye alabilir,

4 2. Dosyayla alakalı diğer UTN lere danışabilir, 3. Taraflarla birlikte ön arabuluculuk toplantısı yapabilir, 4. Arabuluculukta ele alınacak konuları netleştirir, 5. Arabuluculuk sırasında gizli tutulması gereken her türlü sorunu tespit eder (işçilerin kimlikleri gibi), 6. Arabuluculuk yapılacak tarafları tespit eder, 7. Her iki taraf için de kabul edilebilir bir arabulucu tayin eder, 8. Takvimi belirler, 9. Arabuluculuk için her iki tarafın da yazılı onayını ister, 10. Taraflardan gizlilik beyanı talep eder, 11. Maliyetleri hesaplar ve gereken fonu ayarlar, Birleşik Krallık ve Birleşik Devletler gibi bazı ulusal irtibat noktaları dışarıdan profesyonel bir arabulucuyu arabuluculuk için tayin etmektedir. Almanya, Norveç ve Hollanda gibi diğer bazı ulusal irtibat noktaları ise arabuluculuk faaliyetlerini kendileri yürütürler. Rehberde arabuluculuk için takip edilmesi gereken zorunlu bir usul yoktur. Diğer arabuluculuklar gibi rehberde tanımlanan arabuluculuk faaliyetlerinin de sonucu ve başarısı garanti değildir. Her iki tarafta arabuluculuk için bir araya gelmeyi reddedebilir. Ayrıca taraflar arabuluculuk için bir araya gelse de bir anlaşmaya varamayabilirler. Ancak, taraflar bir araya gelmeyi reddetse ve / ya da arabuluculuk başarısız olsa bile ulusal irtibat noktaları, rehberin ihlal edilip edilmediğini sorgulamak ve tespit etmek konusunda yetkili olup bu konuda teşvik edilmektedir.. Arabuluculuk usulü zorunlu değildir. Ancak, arabuluculuk süreci başarılı olsun olmasın UTN lerin soruşturmayı yürütme ve sonuçlandırma yetkileri olduğundan, çok uluslu kurumsal şirketlerin arabuluculuk sürecini takip ederek en azından kontrolü bırakmamak eğiliminde oldukları söylenebilir. Talimatlar soruşturmaların nasıl yürütülmesi hakkında bir bilgi içermez. Mevcut uygulamada UTN ler delil tespiti işlemlerini gerçekleştirebilmekte, şikayetçiden ve çok uluslu kuruluştan ek bilgi isteyebilmekte, diğer UTN lere, hükümet yetkililerine, bilirkişilere başvurabilmekte ve tanıkların ifadesini alabilmektedir. NİHAİ RAPOR / AÇIKLAMA Şikayet mekanizmasının son aşamasında ulusal irtibat noktalarının nihai rapor/ açıklamalarını vermeleri gerekir. İçerik tarafların anlaşmaları veya arabuluculuğun başarısız olması sonucu ulusal irtibat noktalarının yaptığı soruşturmaya göre değişir. Tüm durumlarda, sonuç ne olursa olsun, ulusal irtibat noktalarının raporu ve açıklaması halkın erişimine açık olmalıdır. Ayrıca ulusal irtibat noktaları rapor ve sonuçları hakkında ilgili hükümet yetkililerine bilgi vermeleri için teşvik edilmiştir. Yukarıda belirtildiği gibi arabuluculuk prosedürü zorunlu değildir. Ancak nihai raporun kamuya açıklanması ve sonucun yetkililere bildirilmesi çok uluslu kuruluşun arabuluculuğa katılarak şikayetçiyle anlaşması konusunda bir baskı unsuru olacağı açıktır. Ticari itibarına ve reputasyonuna önem veren şirketlerin UTN ler ile işbirliğine razı olması gerektiği açıktır. Zira UTN lerin kamuya açıklanan raporları bu şirketlerin kurumsal yatırımcıları tarafından da izlenerek dikkate alınacağı kuvvetle muhtemeldir. Zira söz konusu yatırımcılar da olumsuz etkiyle doğrudan bağlantılı olduklarından rehber kapsamında sorumlulukları bulunmaktadır. Şikayetçiler, kurumsal yatırımcıları raporlarla bilgilendirebilir ve olumsuz etki ile doğrudan bağlantılı olan bu yatırımcılar hakkında da başkaca şikayette bulunabileceklerdir.

5 SONUÇ Yukarıda izah edilen konular birlikte değerlendirildiğinde, finansal ve ekonomik açıdan giderek daha entegre olan dünyamızda şirketlerin iş yapış metotlarını tekrar gözden geçirme gerekliliğini görmek mümkündür. Zira ticari hayatta hemen her işletme çok uluslu bir şirket ile herhangi bir şekilde bağlantı kurmakta ve iş yapmaktadır. Gerek müşterilerinin gerekse kendilerinin zarar görmemesi açısından rehberde bahsi geçen konulara hassasiyetle eğilmek ve gereken denetimleri zaman geçirmeden yapmak zorunlu hale gelmektedir. Selçuk Argun ITA Legal & Advisory