Murat Daı (Uak) Yöresinde Yayılı Gösteren Aaç Türlerinin (Kızılçam, Karaçam ve Sarıçam) Verimliliini Etkileyen Kimi Ekolojik Etmenlerin Aratırılması

Transkript

1 Geli Tarihi: Murat Daı (Uak) Yöresinde Yayılı Gösteren Aaç Türlerinin (Kızılçam, Karaçam ve Sarıçam) Verimliliini Etkileyen Kimi Ekolojik Etmenlerin Aratırılması Lokman ALTUN * Emin YILMAZ ** Alkan GÜNLÜ * lker ERCANLI * Ayhan USTA *** Murat YILMAZ **** Murat BAKKALOLU ***** * K.T.Ü. Orman Fakültesi, Orman Müh. Bölümü,TRABZON ** Çevre ve Orm. Bakanlıı, Trabzon Orm. Böl. Müd., TRABZON *** Dou Karadeniz Orm. Aratırma Müdürlüü, TRABZON **** Düzce Üniversitesi, Orm. Fak., Orman Müh. Böl., DÜZCE ***** Çevre ve Orman Bakanlıı, Orköy Gen. Müd., ANKARA ÖZET Bu çalıma, ülkemizin asli aaç türlerinden olan sarıçam (Çs), karaçam (Çk) ve kızılçam (Çz) ın aynı yetime ortamı içerisindeki verimliliklerinin nasıl bir deiim gösterdiini ve bu deiim üzerinde etkili olan faktörlerin neler olduunu ortaya koyabilmek amacıyla gerçekletirilmitir. Bu amaçla her bir aaç türünün yayılı alanının büyüklüü, bakı ve yükselti dikkate alınarak seçme örnekleme yöntemine göre Çz 15, Çk 15 ve Çs ise 20 adet olmak üzere toplam 50 adet örnek alan alınmıtır. Her bir örnek alanda konum özellikleri (enlem-boylam, bakı, yükselti eim vb. gibi), aaç türlerine ilikin özellikler (çap, boy, ya ölçümleri) yapılmıtır. Ayrıca, her bir örnek alanda açılan 50 adet toprak profilinden genetik horizonlara (Ah, Ael, AB, Bts, Cv) göre 186 adet bozulmu toprak örnei alınmıtır. Alınan toprak örnekleri üzerinde tekstür, ph, organik madde, faydalı su kapasitesi (FSK), fosfor (P 2 O 5 ) analizleri yapılmıtır. Elde edilen veriler ile her bir aaç türünün verimlilii (BE) arasındaki ilikiler istatistiksel olarak incelenmitir. Sonuçta; kızılçamın BE ile toz (r=0.34), kil (r= 0.30), FSK (r=0.36), organik madde (r=0.49) arasında pozitif (p 0.001), kum (r= ) ile ise negatif ilikiler bulunmutur. Verimlilik üzerinde (BE) karaçam yetime May-2007 Vol:7 No:1 ISSN Journal of Forestry Faculty, Kastamonu Uni.-Kastamonu 71

2 ortamlarında kum (r=0.28), kil (r=0.29), toz (r= -0.32) ve ph (r= -0.33); sarıçam yetime ortamlarında ise organik madde (r= -0.32), FSK (r=0.40), P 2 O 5 (r=0.29) ve ph (r=0.29) nın etkili olduu belirlenmitir. Anahtar Kelimeler: Murat Daı, Bonitet endeksi, Karaçam, Sarıçam, Kızılçam, Yetime ortamı faktörleri Investigations on Some Ecological Factors Afecting Productivity of Some Pine Species (Pinus sylvestris L., Pinus nigra L. and Pinus brutia Ten.) In Usak Murat Mountain ABSTRACT In this study, productivity of scots pine (Pinus sylvestris L., Çs), Crimean pine (Pinus nigra L. Çk) and red pine (Pinus brutia Ten., Çz), important species in Turkey, in same site was investigated, and ecological variables affecting productivity of these species were determined. In this aiming, 20 plots in Çs, 15 in Çz and 15 in Çk, total 50 plots, were sampled occasionally by aspect, elevation and areas. In each plots, physiographic (latitudelongitude, aspect, elevation, etc.) and tree attributes (height and ages) were measured. Also, 186 soil samples from 50 soil profiles were collected according genetic pofiles (Ah, Ael, AB, Bts, Cv). Soil textures, ph, organic matter, water holding capacity (FSK), phosphorus (P ) were determined in soil samples. The relationships between site index and ecological factors for each tree species were istatistically investigated. Consequently, positive relations between site index and silt (0.34), clay (0.30), water holding capacity (0.36), and organic matter (0.49), and negative correlation with sand (r=-0.35) in red pine. The positive relations between site index and sand (0.28), clay (0.29), and negative correlation with silt (r=-0.32) and ph (r=-0.33) in Crimean pine. The positive relations between site index and water holding capacity (0.40), P (0.29), ph (r=0.29) and negative correlation with organic matter (r=-0.32) in scots pine. Keywords: Murat mountain, Site index, Crimean pine, Scots pine, Red pine, Site factors, GR Bu çalımanın amacı, Murat Daı (Uak) yöresinde doal olarak yayılı gösteren kızılçam, karaçam ve sarıçam mecerelerinin verimliliini etkileyen kimi ekolojik etmenlerin neler olduunu ortaya koymaktır.orman yetime ortamlarının toprak ve fizyografik özellikleri ile verimlilik güçleri arasındaki ilikilerin incelenmesi, May-2007 Vol:7 No:1 ISSN Journal of Forestry Faculty, Kastamonu Uni.-Kastamonu 72

3 ormanların nerelerde yetitirilmelerinin daha uygun ve ekonomik olacaı ile hangi koullarda, hangi verimlilikte bir ormanın yetiecei veya ormanın verimliliinin arttırılmasında ne gibi koulların deitirilebilecei hakkında yararlı bilgiler verir (1). Yetime ortamının kalitesi, verimi ve bu ortamda yetien ormanların yaam koulları, geliimleri ve hasılat durumları tamamıyla canlı ve cansız karakterdeki tüm yetime ortamı koulları arasındaki karılıklı etki ve ilikilere balı bulunmaktadır (2). Orman Yetime Ortamı; Corafi konumun belli yerde orman bitkilerinin yaamını salayan ve onları devamlı olarak etkisi altında bulunduran koulların oluturduu, bu koullar arasındaki karılıklı bir dengenin ve dinamik ilikilerin bulunduu bir ortamdır (3, 4). Orman aaçlarının geliimiyle yetime ortamı özellikleri arasındaki ilikileri ortaya koyabilmek amacıyla birçok çalıma yapılmıtır. Çepel ve ark. tarafından Türkiye nin önemli yetime bölgelerindeki saf sarıçam ormanlarının geliimi ile bazı edafik ve fizyografik etmenler arasındaki ilikiler incelenmitir. Sarıçamın saf olarak yayılı gösterdii alanlarda yamaç üst kenarından olan uzaklık, denizden yükseklik, azot (%), hacmen ince toprak aırlıı, organik madde (%) ve iskelet hacmi (%) nin sarıçamın büyümesi ve gelimesi üzerinde önemli etkilerinin olduunu ortaya koymulardır (5). Alada (Bolu) orman ekosistemlerinde sarıçamın boy artımı ile reliyef ve toprak özellikleri arasındaki ilikileri incelemilerdir. Aratırmada rezerv deerler ve fizyografik etmenlerin boy geliimi üzerindeki etkileri çou regresyon denklemleri ile incelenmi ve farklılıkların olduunu belirlemilerdir (6). Eruz (7), Balıkesir orman bölge müdürlüündeki saf sarıçam ormanlarında boy geliimi ile bazı edafik ve fizyografik özellikler arasındaki ilikileri aratırmıtır. Yamaç üst kenarından olan uzaklık ile boy geliimi arasında ilikinin olduu saptanmıtır. Zech ve Çepel. (8) Güney Anadolu daki bazı kızılçam ormanlarının geliimi ile toprak ve reliyef özellikleri arasındaki ilikileri incelemilerdir. Bu bölgede yayılı gösteren kızılçam ormanlarının boy geliimi üzerinde yamaç üst kenarından olan uzaklık ve su kapasitesinin önemli düzeyde olduunu ortaya koymulardır. Yukarıdaki çalımalarda farklı bölgelerde doal olarak yayılı gösteren tek bir aaç türüne ilikin çalımalar gerçekletirilmitir. Bu çalımalarda orman aaçlarını boy May-2007 Vol:7 No:1 ISSN Journal of Forestry Faculty, Kastamonu Uni.-Kastamonu 73

4 geliimini etkileyen faktörlerin neler olduu ortaya konulmutur. Bu çalımada ise aynı yetime ortamında (Murat Daı Yöresinde) yayılı gösteren Türkiye nin asli aaç türlerinden Kızılçam (Çz), Karaçam (Çk) ve Sarıçam (Çs) ın verimliliini etkileyen yetime ortamı özelliklerinin neler olduu belirlenmeye çalıılmıtır. 2. MATERYAL VE YÖNTEM 2.1. Aratırma Alanının Tanıtımı Bu çalıma Türkiye nin Ege Bölgesi nde, Uak linin Murat Daı yöresinde 29 o o dou boylamları ile 38 o o kuzey enlemleri arasında gerçekletirilmitir. Çalıma alanının ortalama yükseklii 1586 m olup, jeomorfolojik açıdan yüksek dalık arazi özellii taıdıı görülmektedir. Aratırma alanı yükselti iklim kuakları yönünden 3 ana [Kızılçam ( m), Karaçam ( m), Sarıçam ( m) ] ve 2 ara [Kızılçam +Karaçam ( m) ve Karaçam +Sarıçam ( m) ] kuaa ayrılmaktadır. Aratırma alanında, ikim özelliklerinin yükselti ve bakı farklarına göre incelenmesini salayacak uygun bir meteoroloji aı mevcut deildir. Çalıma alanına en yakın olarak uzun süreli gözlem ve ölçümlerin yapıldıı Uak Meteoroloji stasyonu ( 919 m) bulunmaktadır. Bu veriler aratırma alanındaki orman toplumlarının bulunduu yerlere enterpole edilmilerdir. Enterpolasyonda her bir orman toplumunun yayılı gösterdii alanın ortalama yükseltisi esas alınarak hesaplamalar buna göre yapılmıtır. Elde edilen verilerden yararlanılarak aratırma alanındaki her bir orman toplumu için Thornthwaite ve Erinç yöntemlerine göre iklim tipleri ortaya konulmutur. Thornthwaite yöntemine göre çalıma alanındaki her üç aaç türünün yayılı gösterdii yetime ortamlarında çok nemli iklim tipinin hâkim olduu ortaya çıkmıtır. Erinç yöntemine göre yapılan iklim analizinde ise benzer ekilde çok nemli orman tipinin yaygın olduu belirlenitir (9). Kızılçam, karaçam ve sarıçam yetime ortamlarında ortalama yıllık yaılar sırasıyla mm, mm ve mm iken, sıcaklıklar 10.7 o C, 8.1 o C ve 6.0 o C arasında deimektedir (Çizelge 1). May-2007 Vol:7 No:1 ISSN Journal of Forestry Faculty, Kastamonu Uni.-Kastamonu 74

5 Çizelge 1. Aratırma alanında aaç türlerinin yetime ortamındaki iklim verileri (Uak 919 m Meteoroloji stasyonu verilerinden enterpole edilmitir) Çz Çk Çs AYLAR Yıllık I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII S Y S Y S Y Aratırma alanı ülkemizin üç büyük flora alanından IR- TUR (C.A) (ran Turan) Bölgesinin ç Anadolu flora kesiminde (10) ve Davis (11) karelaj sistemine göre B2 karesi içerisinde yer almaktadır. Kızılçamın yayılı gösterdii m yükseltiler arasında bakı ve toprak yapısına balı olarak Palamut Meesi (Quercus ıthaburensis ssp. macroepis), Orman Sarmaıı (Clematis viticella), Yabani Gül (Rosa canina), Kızılcık (Cornus mas) ve Kadran Ardıcı (Juniperus oxycedrus) Kızılçam elik etmektedir. Karaçamın saf olarak yayılı gösterdii m yükseltilerde Beyaz Söüt (Salix caprea), Boylu Ardıç (Juniperus excelsa), Adi Gürgen (Carpinus betulus), Ova Akçaaacı (Acer campestre), ran Akçaaacı (Acer hycanum), Defne (Laurus nobilis) Yapraklı Laden (Cistus launfolius), Kayı Kıran (Anonis spinosal), Tarak Otu (Dipsacus fullonum) Derici Sumaı (Rhus coriaria), Siline italica, Beyaz Dam Koruu ( Sedum album), Ereltiler yayılı göstermektedir. Sarıçamın yayılı gösterdii m yükseltilerde Titrek Kavak (Populus tremula), Dou Kayını (Fagus orientalis), Boylu Ardıç (Juniperus exelsa) ve Saçlı Mee (Quercus cerris) aaç tabakasında yer alırken, Veronica (Veronica chamaedrysden), Gelincik (Papaver stictum), Gazal Otu (Lotus corniculatus), Fi (Vicia cracca), Böürtlen (Rhus canescens), Geven (Astragalus angustifoliu), Sütleen (Euphorbia kotscyana), Kekik, Çidem (Mor, sarı), Sümbül, Papatya, Isırgan ve Kedi Kuyruu gibi otsu türlerde alanda yer almaktadır. Çalıma alanında 3 jeolojik yapı mevcuttur. Bunlar neojen tatlı su fasiyesi (konglomera, marn), metamorfik olmayan istler (ist) ve Alüvyon (kum taı, kil taı ve çakıl) eklinde sınıflandırılmıtır (12, 13,14). May-2007 Vol:7 No:1 ISSN Journal of Forestry Faculty, Kastamonu Uni.-Kastamonu 75

6 Aaç türlerinin yayılı durumu dikkate alındıında Kızılçamın bulunduu yerlerde kumtaı, kil taı, çakıl, konglomera ve marn yaygın olarak yer alırken, Karaçam (Çk) ve Sarıçam (Çs) ın yayılı alanlarında ise ist, gnays, konglomera ve marn bulunmaktadır Arazi Yöntemleri Arazi çalımaları iki farklı yılda (2002 yazı ile 2003 yılı Haziran Eylül dönemi) gerçekletirilmitir. Bu çalıma kapsamında her bir aaç türünün (Çz, Çk ve Çs) saf olarak yayılı gösterdii yükseltiler arasında seçme örnekleme yöntemine göre örnek alanlar (Örnek alanların yerlerinin belirlenmesinde aaç türü, bakı ve yükselti gibi özelliklere dikkat edilmitir) alınmıtır. Araziden alınan örnek alanların koordinatları GPS yardımı ile 1/ ölçekli topografik haritalara aktarılmıtır. Orman yetime ortamı faktörleri ile orman aaçlarının verimlilii arasındaki ilikilerin ortaya konulması için yapılan çalımalarda; konum özellikleri, toprak özellikleri ve bitki toplumlarına ilikin özelliklerin incelenmesi gerektii ifade edilmektedir (15). Yukarıdaki açıklamaların ııı altında araziye yönelik olarak her bir örnek alanda; konum özellikleri (Enlem-boylam, yükselti, bakı, eim, yeryüzü ekli) horizon kalınlıkları, anakaya, dı toprak durumu, humus tipleri, geçirgenlik, balılık, nem durumu, kök younluu (16) ve bitki örtüsüne ilikin özellikler (Bitki türü, kapalılık, örtme derecesi, öbekleme (17), çap/boy ve ya gibi) ( 17) belirlenerek daha önceden oluturulan etüt çizelgelerine kaydedilmitir Laboratuarda Yapılan Çalımalar Araziden alınan bitki ve toprak örnekleri üzerinde gerekli çalımalar yapılmıtır. Bunun için laboratuara getirilen bitki örnekleri kurutulmu tehisleri KATO da yapılmıtır. Toprak örnekleri ise laboratuara serilmi hava kurusu hale geldikten sonra usulüne uygun olarak porselen havanda öütülmü daha sonra 2 mm lik elekten geçilerek ince ve iskelet kısmı olarak ayrılarak analize hazır hale getirilmitir. Analize hazır hale getirilmi topraklar üzerinde; higroskopik nem tekstür organik madde ph (19) FSK(20) fosfor (21) tayinleri yapılmıtır Yetime Ortamı Verimliliinin (Bonitet Endeksi) Belirlenmesi Yetime ortamı verimliliinin göstergesi olarak, aaçların ya-üst boy ilikisine dayanan metot kullanılmıtır. Bu yöntemde, aaçların standart yataki üst boyu (Bonitet Endeksi), yetime ortamı verimliliinin ölçüsü olarak kabul edilmektedir. Bu amaçla, örnek alanlarda; hektarda 100 aaç yöntemine göre belirlenen sayıdaki May-2007 Vol:7 No:1 ISSN Journal of Forestry Faculty, Kastamonu Uni.-Kastamonu 76

7 üst katmandaki aaçlarda ya boy ölçümü yapılmıtır. Elde edilen ya ve üst boy deerleri kullanılarak, her bir tür için bonitet endeksleri, Sarıçam için; Alemda, 1967 (21), Karaçam için; Kalıpsız, 1963 (22) ve Kızılçam için; Yeil, 1999 (23) tarafından gelitirilen bonitet endeks tabloları kullanılarak hesaplanmıtır Verilerin statistik Analize Hazır Hale Getirilmesi Bu çalımada temel amaç, aaç türlerinin geliimine etki eden yetime ortamı etmenlerinin neler olduunu tespit ederek, bu etmelerin meçerelerin verimliliini hangi oranda etkilediini saptayabilmektir. Belirlenen etmenler içerisinde ham olanlardan bakı yeryüzü ekli, dı toprak durumu humus formu, geçirgenlik balılık deikenleri istatistik analize uygun hale getirilmitir ( 25, 26) Kullanılan statistik Yöntemler Sarıçam, Karaçam ve Kızılçam aaç türlerinin yetime ortamı verimlilii (Bonitet endeksi) üzerinde etkili olan yetime ortamı özelliklerini belirleyebilmek amacıyla SPSS 12.0 paket programı kullanılarak korelasyon analizi yapılmıtır. Korelâsyon analizi ile yetime ortamı verimliliinin ölçüsü olarak kabul edilen bonitet endeksi ile çeitli yetime ortamı özellikleri arasındaki ilikiler istatistiksek olarak ortaya konulmutur (24). 3. BULGULAR ve TARTIMA Orman aaçlarının yaamasını ve geliimini etkisi altında bulunduran yetime ortamı deikenleri ile verimlilik ölçüsü olan bonitet endeksi (BE) arasındaki ilikiler basit korelasyon analizi ile ortaya konulmutur. Sonuçta; kızılçamın BE ile toz (r=0.34), kil (r= 0.30) (p 0.05), FSK (r=0.36), organik madde (r=0.49) arasında pozitif, kum (r= ) ile ise negatif ilikiler bulunmutur. Verimlilik üzerinde (BE) karaçam yetime ortamlarında kum (r=0.28), kil (r=0.29), toz (r= -0.32) ve ph (r= -0.33); sarıçam yetime ortamlarında ise organik madde (r= -0.32), FSK (r=0.40), P 2 O 5 (r=0.29) ve ph (r=0.29) nın etkili olduu belirlenmitir. Buna karın fizyografik deikenlerle Murat Daı yöresinde yayılı gösteren Kızılçam, Karaçam ve Sarıçam meçerelerinin verimlilik endeksi arasında herhangi bir iliki belirlenememitir (Çizelge 2). Ayrıca çalıma alnındaki örnek alanların bonitet sınıflarının; eim, bakı, arazi yüzü ekli, talılık ve toprak derinlik sınıflarına daılımı Çizelge 3-8 de verilmitir. May-2007 Vol:7 No:1 ISSN Journal of Forestry Faculty, Kastamonu Uni.-Kastamonu 77

8 Çizelge 2. Aaç türlerine göre bonitet endeksi ile yetime ortamı özellikleri arasındaki istatistiksel ilikiler Yetime Ortamı Korelasyon Katsayısı (r) Özellikleri Kızılçam Karaçam Sarıçam Kum ** 0.28* Kil 0.30* 0.29** Toz 0.34* * Organik Madde 0.49** * FSK 0.36** 0.40** ph * 0.29* P 2 O * ** % 1 önem düzeyi ile anlamlı; * % 5 önem düzeyi ile anlamlı Çizelge 3. Aaç türlerine göre örnek alanların yükselti iklim kuakları ve verimlilik sınıflarına daılımı Verimlilik Sınıfı (Bonitet Endeksi) Miktar Yükselti Kuaı I II III IV V Ad. % Kızılçam ( m) - 37,40, 45,50 36, 38, 39, 42, 43, 44, 46, 47, 48, Karaçam ( m) ( m) Sarıçam ( m) Toplam (% 33) (% 67) , 25, 26, (80) (%20) , 29, 30, 31 22, 28, 32, 34, (% 40) (% 40) (%20) - 9, 13, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 11, 12, , 15 16, 17, 18, 19, 20 (% 20) (% 80) Adet % Çizelge 3 ncelendiinde kızılçamın yayılı gösterdii I. Yükselti kuaında ( m) yer alan 15 adet örnek alanın 4 tanesi ( % 33) II. Verimlilik sınıfında, 10 tanesi (% 67) ise III. Verimlilik sınıfında yer almaktadır. Kızılçamda üç bonitet sınıfı ayrıldıından IV. ve V. Verimlilik sınıfında örnek alan bulunmamaktadır. Sarıçamın yetime Ortalarındaki örnek alanların verimlilik sınıflarına daılımı incelendiinde 4 adedi (% 20) II. Verimlilik sınıfında ve 16 adedi (% 80) ise III. Verimlilik sınıfında yer almaktadır. Karaçam yetime ortamlarında örnek alanlar daha çok m ler arasında younlamaktadır. Bu kısımdaki örnek alanların 4 adedi III. Verimlilik sınıfında, 4 adedi IV. Verimlilik sınıfında ve 1 adedi ise V. Verimlilik sınıfında bulunmaktadır. Türkiye nin yeryüzü ekli özellikleri ve bunların çeitlilii ülke iklimini de etkilemektedir. Yeryüzü ekli iklim ilikisi, birbirinden farklı corafya bölgelerinin ve bu bölgeler içinde farklı bölümlerin ortaya çıkmasına sebep olmutur. Bu bölgesel farklar bitkilerin May-2007 Vol:7 No:1 ISSN Journal of Forestry Faculty, Kastamonu Uni.-Kastamonu 78

9 yayılıını ve bitki toplumlarının tür bileimini kuvvetle etkilemektedir. Aynı ekilde bölgesel iklim farkları ülke topraklarının bölgesel özellikleri üzerinde de önemli etkiler yapmaktadır. Bütün bu bölgesel yeryüzü ekli, iklim, toprak farkları aynı sınıftaki bir arazide bölgeye göre farklı bitkilerin yetimesine ve farklı verim alınmasına sebep olmaktadır (2). Çalımanın yürütüldüü Ege Bölgesi nde da silsilelerinin kıyı eridine dik uzanması nedeniyle, kızılçam içerilere kadar uzanmıtır. Özellikle Bozda silsilesinin kuzeyi boyunca kızılçam douda Uak ve Denizli nin dousuna kadar sokulabilmitir. Çalımanın yapıldıı Çatak Orman letme eflii sınırları içerisindeki Murat Daı yöresinde Kızılçam, Karaçam ve Sarıçam ile birlikte yer almaktadır. Çalıma alanındaki aaç türlerinin yayılı gösterdii yükselti kuakları için Thornthwaite ve Erinç yöntemlerine göre yapılan iklim analizlerinde iklim tipinin Çok nemli orman nitelii taıdıı görülmektedir. Her üç yükselti-iklim kuaında Temmuz-Austos aylarında çok az bir su açıına rastlanmaktadır. Bu yetime bölgesinde orman toplumlarının dikey yayılıını yaıtan çok sıcaklıın etkiledii anlaılmaktadır. Çizelge 4. Aaç türlerine göre örnek alanların eim ve verimlilik sınıflarına daılımı Eim Sınıfları Verimlilik Sınıfı (Bonitet Endeksi) Miktar I II III IV V Ad. % Kızılçam Hafif 40 36, 39, 41, 42, 43, 44, (%6,6) (%46.8) Orta 37, 45, 50 (%20) 38, 46, 48, 49 (% 26.7) Dik Karaçam Hafif 21,29, 30 (% 20) 22, 26, 27 24, (%20) (%13.3) Orta (%6.6) 23, 25, 28, 32, 34, 35 (%40.1) Dik Sarıçam Hafif 9, 13, 1, 2, 5, 6, 7, 8, 10, 11,1 6, , 15 17, 18, 20 (%60) (% 20) Orta 3, 4, 12, 19 (%20) Toplam Dik Adet % Hafif eim % 0 16; Orta Eim % 16 32; Dik eim 32 den büyük May-2007 Vol:7 No:1 ISSN Journal of Forestry Faculty, Kastamonu Uni.-Kastamonu 79

10 Çizelge 4 incelendiinde; kızılçamın ve karaçamın yayılı gösterdii yetime ortamlarında yer alan 15 er adet örnek alanın 8 adedi hafif ve 7 adedi ise orta eim sınıfında yer alırken, sarıçam yetime ortamındaki 20 adet örnek alanın 16 adedi hafif, 4 adedi ise orta eim sınıfında bulunmaktadır. Her üç aaç türünün yetime ortamlarının daha çok hafif eim sınıflarında bulunduu ortaya çıkmıtır. Bu eim sınıfındaki örnek alanların çounluunun III. Verimlilik sınıfını tercih ettii anlaılmaktadır. Eim, bir arazideki yetime ortamlarının günelenme iddeti ve süresini, yaı sularının yüzeysel akıını ve buna balı olarak erozyon durumunu, toprakların derinliini, iskelet içeriini, besin ve su ekonomilerini etkilemektedir. Sonuç olarak eim; her hangi bir yetime ortamındaki verimlii üzerinde etkili olurken, aynı zamanda bu alanın arazi kullanma eklini de belirlemektedir (16). Eimin, orman yetime ortamlarının verimliliini ne ekilde etkiledii konusuna açıklık getirmek amacıyla birçok çalıma yapılmıtır. Bu konuda çeitli aaç türleri üzerinde yapılan çalımalarda; eim ile verimlilik arasında herhangi bir iliki bulunmazken (5,6,7), önemli ve anlamlı negatif ilikiler bulunmutur (27). Dier taraftan Günlü ve ark.(28) dou ladini üzerinde yapmı oldukları çalımada eim (r= ) ile verimlilik arasında negatif ilikinin var olduunu ortaya koymulardır. Yılmaz (29) tarafında dou kayını üzerinde yapılan çalımada eim (r=- 0.41) ile verimlilik arasında negatif iliki olduunu belirlemitir. Bunun ekolojik anlamı ise eim arttıkça verimliliin azalmasıdır. Bizim çalımamızda her ne kadar aaç türlerinin verimlilii ile eim arasında istatistiksel anlamda bir iliki bulunmamı olsa da, Çizelge 4 incelendiinde hafif eimli alanların daha çok iyi orta verimlilik sınıfı içerisinde yer aldıkları görülecektir. Çizelge 5 incelendiinde; Kızılçamın yayılı gösterdii yetime ortalarında yer alan 15 adet örnek alanın 7 tanesi Kuzey bakı grubunda (KBG), 8 tanesi ise güney bakı grubunda (GBG) yer almaktadır. Kuzey bakı grubundaki örnek alanların 1tanesi II., 6 tanesi III., GBG daki örnek alanların 3 tanesi II., 5 tanesi ise III. Verimlilik sınıfında yer almaktadır. May-2007 Vol:7 No:1 ISSN Journal of Forestry Faculty, Kastamonu Uni.-Kastamonu 80

11 Çizelge 5. Aaç türlerine göre örnek alanların bakı ve verimlilik sınıflarına daılımı Kızılçam Karaçam Verimlilik Sınıfı (Bonitet Endeksi) Miktar Bakı I II III IV V Kuzey BG 40 (%6.6) 39, 41, 42, 46, 47, 49 (%40.9) Güney BG 37,45, 50 36, 38, 43, 44, (%20) (%33,3) Kuzey BG 21, 29 (%13,3) 25, 26, 27 (%20) Güney BG 30, 31 (%13,3) 22, 23,, 28, 32, , 35(%53.4) Sarıçam Kuzey BG 9 (%5) 2, 4, 5, 8, 16, 17, 19, 20 (% 40) Güney BG 13, 14, 15 1, 3, 6, 7, 10, 11, 12, (%15) 18 (%40) Toplam Adet % Karaçamın yayılı gösterdii yetime ortalarında yer alan 15 adet örnek alanın 6 tanesi KBG, 9 tanesi ise GBG yer almaktadır. Kuzey bakı grubundaki örnek alanların 2 tanesi III., 3 tanesi IV. Ve 1 tanesi V., GBG daki örnek alanların 2 tanesi III., 6 tanesi IV ve 1 tanesi ise V. Verimlilik sınıfında yer almaktadır. Sarıçamın yayılı gösterdii yetime ortalarında yer alan 20 adet örnek alanın 9 tanesi KBG, 11 tanesi ise GBG yer almaktadır. Kuzey bakı grubundaki örnek alanların 1tanesi II., 8 tanesi III., GBG daki örnek alanların 3 tanesi II., 8 tanesi ise III. Verimlilik sınıfında yer almaktadır. Yukarıdaki açıklamalardan da anlaılacaı üzere, her üç aaç türünün yayılı gösterdii alanlarda KBG da 22 ve GBG da ise 28 örnek alan yer almaktadır. Örnek alanların daha çok güney bakı grubunda younlatıı görülmektedir. Genel bir deerlendirme yaptıımızda her iki bakı grubunda yayılı gösteren Kızılçam ve Sarıçam ormanları daha çok III. Verimlilik sınıfında bulunurken, Karaçam ormanları daha çok IV. Verimlilik sınıfında yayılı göstermektedir. Bilindii gibi orman toplumlarının geliimini etkileyen çok sayıda yetime ortamı özellii vardır. te orman toplumlarının geliimi, çok sayıdaki bu deikenlerin birlikte etkisinin bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Ülkemizde Kuzey bakı grupları güney bakı gruplarına göre daha serin ve daha çok yaı almaktadır. Bu nedenle, KBG da evapotranspirasyon az olmakta ve toprak nemi devamlı yüksek May-2007 Vol:7 No:1 ISSN Journal of Forestry Faculty, Kastamonu Uni.-Kastamonu 81

12 bulunmaktadır. Dolayısıyla orman toplumlarının geliimi bakımından kuzeyli bakıların güneyli bakılara göre daha iyi yetime ortamı koullarına sahip olacaı ifade edilmektedir (26, 27). Çalımamızda bakı ile aaç türlerinin verimlilii arasında istatistiksel anlamda herhangi bir iliki bulunmamıtır. Zech ve ark. (8) in yapmı oldukları çalımada bakı ile mecere üst boyu (BE) arasında bir iliki bulunmazken, Çepel ve ark. ( 5) ç Anadolu da sarıçam mecerelerinin kuzey bakı grubu içerisinde daha iyi geliim yaptıını ortaya koymutur. Ancak, aynı aratırmada Karadeniz ve Dou Anadolu Bölgesi ndeki Sarıçam mecerelerinin geliimi ile bakı arasında bir iliki bulunmadıını ifade etmilerdir. ngiltere de White (30) güne radyasyonunun topografik deikenler (bakı, yükselti, eim reliyef) ile iliki gösterdiini, dolayısıyla topografik deikenlerin de aaç büyümesi için çok önemli olduunu ortaya koymutur. Çizelge 6. Aaç türlerine göre örnek alanların yeryüzü ekli ve verimlilik sınıflarına daılımı Kızılçam Karaçam Sarıçam Toplam Verimlilik Sınıfı (Bonitet Endeksi) Miktar Yeryüzü ekli I II III IV V Ad. % Üst 41, 42, 43, 44, 47, 48 (%45,1) 6 40 Orta 37, 50 36, 38 (%13,3) (%13,3) Alt - 40, 45 39, 46, 49 (% 15) (%13,3) Üst 21 (% 6,6) 22, 35 (%13,3) 3 20 Orta 25, 26, 34 (% 20) (%6,6) Alt 29, 30, 31 (%15) 23, 27, 28, (%30,9) (%6,6) Üst 9, 14, 15 1, 2, 3, 5, 13, 16, 17, (%15) (%40) Orta 4, 6, 7, 8, 12, 18, (%35) Alt 10, 11 (% 10) 2 10 Adet % Çizelge 6 ncelendiinde Kızılçamın yetime ortamında örnek alanların üst, orta ve alt yamaçlara daılımı dengelidir. Bu daılım içerisinde III. Verimlik sınıfının aırlıı daha fazladır. Karaçam yetime ortamında örnek alanlar daha çok orta ve alt yamaçlarda younlamıtır. Bu alanlardaki örnek alanların büyük bir kısmı IV. Ve V. Verimlilik sınıfında bulunaktadır. Sarıçam yetime ortamlarındaki örnek May-2007 Vol:7 No:1 ISSN Journal of Forestry Faculty, Kastamonu Uni.-Kastamonu 82

13 alanların büyük çounluu üst ve orta yamaçta yer almaktadır. Bu örnek alanların % 75 i III. Verimlilik sınıfında yer alırken, % 15 i II. Verimlilik sınıfındadır. Yeryüzü ekli bir yetime ortamının özellikle besin ve su ekonomisi ile ilgili toprak özellikleri üzerinde önemli derecede etkili olmaktadır ( 5). Özellikle sırt ve sırta yakın yamaç kısımlarında topraklar iskelet bakımından zengin, sı ve besin maddesi bakımından ise fakirdir (16). Bu konuda yapılan çalımalarda yeryüzü ekli ile verimlilik arasında istatistiksel bakımdan sıkı ve önemli pozitif ilikiler bulunmutur (5, 7, 8, 26, 27). Ayrıca Yılmaz (29) tarafından dou kayını üzerinde yapılan çalımada yeryüzü ekli (r= 0.32) ile verimlilik arasında pozitif iliki olduunu belirlemitir. Tarafımızdan yapılan çalımada ise aaç türlerinin verimlilikleri ile reliyef arasında herhangi bir iliki belirlenememitir. Çizelge 7. Aaç türlerine göre örnek alanların talılık ve verimlilik sınıflarına daılımı Kızılçam Karaçam Sarıçam Toplam Verimlilik Sınıfı (Bonitet Endeksi) Miktar Talılık I II III IV V Adet % Az 37 36, 39 (%13,3) (%6,6) Orta 40, 50 38, 41, 42, 46, 47, 48, (%13,3) (%46,9) Çok , 44 (%13,3) (%6,6) Az (%6,6) Orta 21, 30, 31 (%20) 34 (%6,6) 4 20 Çok (%6,6) 22, 23, 25, 26, 27, , 32, 35 (%53,6) (%6,6) Az 1, 4, 8, 11, 19 (%25) 5 25 Orta 9,14 2, 3, 7, 10, 12, 13, 17, (%10) (%40) Çok 15 (%5) 5, 6, 16, 18 (%20) 5 25 Adet % Çizelge 7 incelendiinde, Kızılçam yetime ortamında yer alan 15 adet örnek alanın 3 tanesi az, 9 tanesi orta ve 3 tanesi ise çok talı özellik göstermektedir. Kızılçam yetieme ortamlarındaki örnek alanların orta derecede talı alanlarda ve III. Verimlilik sınıfında younlatıı görülmektedir. May-2007 Vol:7 No:1 ISSN Journal of Forestry Faculty, Kastamonu Uni.-Kastamonu 83

14 Karaçam yetime ortamında yer alan 15 adet örnek alanın 1 tanesi az talı, 4 tanesi orta derecede ve 10 tanesi ise çok talı özellik göçermektedir. Çok talı olan örnek alanların büyük çounluu (% 60,2) IV. ve V. Verimlilik sınıfında yer almaktadır. Sarıçam yetime ortamında yer alan 20 adet örnek alanın 5 tanesi az, 10 tanesi orta ve 5 tanesi ise çok talı özellik göstermektedir. Sarıçamın yayılı gösterdii alanlarda az talı ve orta derecede talı örnek alanlar çounluktadır. Bunların büyük bir kısmı III. Verimlilik sınıfında yer almaktadır. Aaç türlerinin yetime ortamları genel olarak deerlendirildiinde; orta derecede talı alanlar Kızılçam sahasının % 60.2 sini, Karaçamın % 26.6 sını ve Sarıçam ise % 50 sini, çok talı alanlar ise Kızılçam alanlarının % 19.9 unu, Karaçam alanlarının % 66.8 ini ve Sarıçam alanlarının ise %25 ini kapladıı görülecektir. Yukarıdaki Çizelge 7 den da görülecei üzere Sarıçam ve Karaçamın orta derecede talı ve çok talı yetime ortamlarında yayılı gösterdii görülmektedir. Bu yayılı alanı içerisinde kalan Sarıçam ormanlarının II. ve III. Verimlilik, Karaçam ormanlarının ise IV. Ve V. Verimlilik sınıfında yer aldıkları görülmektedir. Kantarcı (31) e göre topraın talılıı, topraklamanın derecesi hakkında fikir vermektedir. Dier taraftan talılık, topraın su tutma kapasitesini, geçirgenliin, havalanmasını ve besin ekonomisini önemli derecede etkilemektedir. Talılık dercesine göre toprakların biriktirmi oldukları su miktarı deiim göstermektedir (28). Tarafımızdan gerçekletirilen çalımada aaç türlerinin verimlilikleri ile toprak talılıı arasında istatistiksel anlamda dorudan bir iliki bulunamamıtır. Ancak, Karaçam yetime ortamlarında talılıın fazla olduu yerlerde verimliliin düük (IV ve V) olduu görülmektedir (Çizelge 7). Aratırma alanındaki topraklar talılık yönünden deerlendirildiinde orta derecede talı ve çok talı sınıfındadırlar. Bu yapı toprakların biriktirecei su miktarını da deitirmektedir. Talılık oranının artmasına paralel olarak FSK nın azalacaı ifade edilmektedir (32) Nitekim, Yılmaz (29) tarafından dou kayını üzerinde yapılan çalımada talılık ile verimlilik arasında negatif iliki olduunu belirlemitir. FSK nın artı gösterdii Kızılçam ve Sarıçam yetime ortamlarında verimliliin FSK tarafından olumlu yönde etkilendii görülmektedir (Çizelge 2). Buna karın Karaçam yetime ortamlarında ise tersi bir durum söz konusudur. Zira bu alanlarda toprakların talılıı fazla olduundan FSK olumsuz yönde etkilenmektedir. May-2007 Vol:7 No:1 ISSN Journal of Forestry Faculty, Kastamonu Uni.-Kastamonu 84

15 Çizelge 8. Aaç türlerine göre örnek alanların toprak derinlii ve verimlilik sınıflarına daılımı Kızılçam Karaçam Sarıçam Toplam Verimlilik Sınıfı (Bonitet Endeksi) Miktar Derinlik I II III IV V Sı 41 42, 44 (%20) 3 20 Orta 38, 43 (%13,3) Derin Derin 40, 45, 50 (%20) 36, 46 (%13,3) Pek - 37 (%6,6) 39, 47, 48, 49 (%26,8), Derin Sı Orta 21, 30, 31 (%20) 22 (%6,6) Derin Derin 28, 34, (%20) Pek 29 (%6,6),23, 25, 26, 24, Derin 27, (%33,4) (%13,3) Sı Orta 1, 2, 3, 6, 7, 16 (%30) 6 30 Derin Derin 14,15 (%10) 5, 12, 13, 18, 20 (%25) 7 35 Pek 9 (%5) 4, 8, 10, 11, 17, 19 (%25) 7 35 Derin Adet % Çizelge 8 incelendiinde Kızılçam yetime ortamında yer alan 15 adet örnek alanının 3 tanesi sı, 2 tanesi orta derin, 5 tanesi derin ve 5 tanesi ise pek derin topraklar üzerinde yer almaktadır. Sı topraklar üzerindeki örnek alanlar III. Verimlik sınıfında bulunmaktadır. Kızılçamın yayılı alanlarındaki örnek alanların % 66,6 sı derin ve pek derin topraklar üzerinde yer almakta olup, bunların % 40.1 i III. Verimlilik sınıfı içerisindedir. Karaçam yetime ortamında sı topraklar üzerinde örnek alan bulunmamaktadır. Orta derin topraklar üzerinde 4, derin topraklar üzerinde 3 ve pek derin topraklar üzerinde ise 8 örnek alan yer almaktadır. Orta derin topraklar üzerinde yer alan 4 örnek alanın 3 tanesi III. 1 tanesi ise IV., derin topraklar üzerindeki 3 örnek alanın 3 tanesi de IV. verimlilik sınıfında bulunurken, pek derin topraklardan 1 tanesi III. 5 tanesi IV. Ve 2 tanesi de V. verimlilik sınıfında yer alır. Sarıçamın yayılı gösterdii alanlarda ise orta derin topraklar üzerinde 6 tane örnek alan yer almaktadır. Bunların hepsi III. Verimlik sınıfındadır. Derin topraklar May-2007 Vol:7 No:1 ISSN Journal of Forestry Faculty, Kastamonu Uni.-Kastamonu 85

16 üzerinde 7 örnek alan yer almakta olup, bunların 2 tanesi II., 5 tanesi III., verimlilik sınıfındadır. Pek derin topraklar üzerinde ise 7 örnek alan yer almaktadır. Bunların 1 tanesi II. 6 tanesi ise III. Verimlilik sınıfında bulunmaktadır. Yukarıdaki açıklamalar dikkate alındıında her üç aaç türünün yayılı alanlarımda derin ve pek derin topraklar hâkim durumdadır. Kızılçam ve Sarıçamın yayılı gösterdii bu topraklar üzerinde II. Ve III. Verimlilik sınıfının hâkim olduu görülürken, Karaçam yetime ortamlarında ise daha çok IV. Ve V. Verimlilik sınıfının hâkim olduu anlaılmaktadır. Karaçam alanlarındaki toprak talılıının yüksek olması verimlilik üzerinde olumsuz etki etmi olabilir. Toprak derinlii, aaç köklerinin geliebilecei toprak hacmini, bu toprakta tutulan su ile besin kapasitesini etkilemektedir. Bu nedenle, toprak derinlii ile yetime ortamının verimlilik ilikisini ortaya koyabilmek amacıyla çalımalar yapılmıtır. Bu konuda yapılan çalımalarda, toprak derinlii ile verimlilik arasında önemli ilikiler bulunmutur ( 5, 26, 28 33, ). Dier taraftan Günlü ve ark (28). Yapmı oldukları çalımada, toprak derinlii (r= 0.34) ile verimlilik arasında pozitif ilikinin var olduunu ortaya koymulardır. Bunu ekolojik anlamı ise, derin toprakların daha fazla su ve besin maddesi depolayarak, orman aaçlarının beslenme ortamlarını genilettiidir. Tarafımızdan yapılan bu çalımada aaç türlerine ait verimlilik deerleri ile toprak derinlii arasında istatistiksel anlamda iliki bulunamamıtır. Ancak, Çizelge 8 incelendiinde bütün aaç türlerinde örnek alanların büyük bir çounluunun derin ve pek derin topraklar üzerinde yer aldıı görülür. Derin ve pek derin topraklar üzerindeki ormanların iyi (I, II) ve orta derece (III) verimlilik sınıfları üzerinde younlamı olmaları toprak derinliinin verimlilii olumlu yönde etkilediinin bir göstergesi olarak kabul edilebilir. Kızılçamın yayılı gösterdii alanlardaki kil (r=0.30), toz (r=0.34) FSK (r= 0.36) ve organik madde (r=0.49) ile verimlilik arasında istatistiksel olarak anlamlı pozitif bir iliki bulunurken, kum miktarı (%) ile verimlilik arasında (r= -0.35) negatif bir iliki ortaya çıkmıtır. Kum ile verimlilik arasında böyle bir ilikinin ortaya çıkması beklenen bir sonuçtur. Çünkü toprakların kum miktarı arttıkça toprakta depolanan su ve besin maddesi miktarı azalmakta, buna balı olarak boy büyümesi (bonitet) düü göstermektedir. Zira kum, elektriksel yük bakımından nötr özellik göstermektedir. Kum suyu yüzey gerilimi ile tutmaktadır. Bu yüzden bitkiler bu May-2007 Vol:7 No:1 ISSN Journal of Forestry Faculty, Kastamonu Uni.-Kastamonu 86

17 sudan yararlanamamaktadır. Elektriksel yük bakımından nötr olan kumun bitkisel besin maddelerini tutması mümkün deildir. Bu nedenle toprakların kum miktarı arttıkça kızılçamın verimlilii olumsuz yönde etkilenmektedir. Bu konuda yapılan bir çalımada kum (r= ) ile verimlilik arasında negatif iliki bulmulardır (28). Topraın ince kısmı içerisinde yer alan kil, elektriksel yük bakımından negatif yüklüdür. Bu özelliinden dolayı, katyonları ve toprak suyunu kolaylıkla tutabilmektedir. Aynı zamanda, tutmu olduu katyonları toprak çözeltisine verme eilimindedir. Bu yüzden, bitkilerin beslenmesinde önemli bir görev üstlenmektedir. Kızılçamın yayılı gösterdii alanlarda verimlilik ile kil arasında pozitif iliki bulunu olması yukarıda belirtilen sebeplere dayandırılabilir. Kızılçamın yayılı gösterdii alanlarda kil ile verimlilik arasında mevcut olan ilikiye Karaçamın yetime ortamlarında da rastlanmaktadır. Yani verimlilik ile kil (r= 0.29) arasında pozitif iliki vardır. Nitekim Altun ve ark.(32) yapmı oldukları çalımada kil (r= 0.45) ile verimlilik arasında pozitif iliki bulmulardır. Topraktaki toz miktarı ile Kızılçamın verimlilii arasında önemli pozitif bir iliki (r=0.34) bulunmutur. Yani, toprakların ince kısmı içerisinde yer alan toz oranı arttıkça, verimlilik artı göstermektedir. Her ne kadar toz, suyu ve besin maddelerini tutuma yönünden kum gibi özellik göstermi olsa da, bitkilerin toz tarafından tutulan sudan belli ölçüde yararlandıklarını göstermektedir. Nitekim Yılmaz (29) tarafından yapılan çalımada da benzer sonuçlar elde edilmitir (26). Kızılçamın yer aldıı alt kuakta sıcaklık ve yaı yönünden hemen hemen uygun koullar hâkim durumdadır. Mikroorganizmaların organik maddeyi ayrıtırması kolay olmaktadır. Ayrıan organik madde suyun etkisiyle toprak derinliine doru inmekte, bu ise Ah horizonunun kalınlıının artmasına sebep olmaktadır. Organik madde su ve besin maddelerini (anyon ve katyonları) tutarak bitki beslenmesinde önemli faydalar salamaktadır. Ayrıca organik madde topraın ince kısmını birletirerek boluk kısmının artmasına sebep olmaktadır. Bu ise, toprakların havasu ekonomilerinin düzelmesine yardımcı olmakta ve köklerin beslenmesini kolaylatırmaktadır. Faydalanılabilir su kapasitesi (FSK) bitki beslenmesi, organik madde üretimine katılması ve birçok biyokimyasal olayların temelini oluturması bakımından orman aaçları için vazgeçilmez bir doal kaynaktır. Toprakta depolanan su ile FSK arasında dorusal bir iliki olduu söylenemez. te toprakta depolanan sudan May-2007 Vol:7 No:1 ISSN Journal of Forestry Faculty, Kastamonu Uni.-Kastamonu 87

18 bitkilerin yararlanması toprakların çeitli özelliklerine göre deiim göstermektedir. Bu deiim toprakların tane yapısı, türü, kil minerallerinin cinsi, organik madde miktarı, talılık yanında orman aaçlarının köklenme derinliine ve sıklıına, gözenek hacmine ve gözeneklerin büyüklüüne balı bulunmaktadır. Çalımamızda Kızılçam ve Sarıçamın yayılı gösterdii alanlarda FSK ile verimlilik arasında pozitif (r=0.36) ve (r= 0.40) bir iliki bulunmutur. Günlü ve ark. (28) tarafından yapılan çalımada dou ladinin verimlilii ile FSK arasında pozitif iliki elde edilmitir. Bu sonucun ince toprak miktarı içerisinde artı gösteren toz ve kil miktarı yanında kum miktarının azalmasına balı olarak ortaya çıktıı anlaılmaktadır. Zira topraklarda kil ve tozun belli bir miktarda artması FSK yıda artırmaktadır. Buna dayanarak Kızılçamın boy büyümesi üzerinde, baskın etkinin toprak nemine balı olarak ortaya çıktıı söylenebilir. Karaçamın yayılı gösterdii alanlardaki kum (r=0.28) ve kil (r=0.29) miktarı (%) ile verimlilik arasında pozitif, toz (r= -0.32) ve ph (r= ) ile verimlilik arasında ise istatistiksel olarak anlamlı negatif bir iliki bulunmutur. Topraın mineral kısmı içerinde yer alan toz miktarının artması toprakların cıvıklamasına ve aynı zamanda da gözeneklerin tıkanmasına sebep olmaktadır. Bu olgu toprakların hava su ekonomilerini olumsuz yönde etkilemekte, geçirgenliklerini azaltmakta ve kök solunumunu sekteye uratmaktadır. Sonuç olarak bitkilerin geliimi zarar görmektedir. Karaçam yetime ortamlarında kum ile verimlilik arasında pozitif ilikinin varlıını u ekilde açıklanabilir; yukarıda da ifade edildii gibi toz toprakların hava-su ekonomilerini olumsuz yönde etkilemektedir. Kum ise mineral kısım içerisinde en iri olandır. Toz ve kil arasına girerek topraın gözeneklilik kazanmasına yardımcı olmaktadır. Dolayısıyla toprakların fiziksel özelliklerini olumlu yönde etkilemektedir. Bu yönde yapılan etkiler su- hava besin dengesini salayarak bitkilerin beslenmesini kolaylatırmaktadır. Bu yüzden kum Karaçamın yayılı alanında pozitif yönlü bir iliki göstermi olabilir. Kızılçam yetime ortamlarında ph ile verimlilik arasında her hangi bir iliki bulunmazken, Karaçam yetime ortamlarında negatif (r= ) ve Sarıçam yetime ortamlarında ise pozitif (r= 0.29) iliki bulunmutur. Kızılçam yetime ortamında ortalama ph = 7.7; karaçam yetime ortamında 7.0 ve sarıçam yetime ortamında ise 6.5 dir. Toprakların fizikokimyasal özellikleri arasında yer alan ph; anakaya, May-2007 Vol:7 No:1 ISSN Journal of Forestry Faculty, Kastamonu Uni.-Kastamonu 88

19 organik maddelerin ayrıma seyri, bitki örtüsü, iklim, yer deitirebilir katyonlar, yüzey ve yüzey altı su akıı ve asit yaılara balı olarak deiim göstermektedir. Dolayısıyla ph orman yetime ortamlarının verimliliinde ve bitki beslenmesinde önemli etkiler yapmaktadır. Aratırma alanında kızılçamın yetime ortamlarında aktüel asitlik 7.0 ile 8.4; karaçam yetime ortamlarında 5.7 ile 8.3 ve sarıçam yetime ortamlarında 5.0 ile 8.0 arasında deiim göstermektedir. Yukarıdaki deeler göz önüne alındıında en yüksek ph ların Kızılçam yetime ortamlarında olduu, bunu Karaçam ve Sarıçam yetime ortamlarının izledii görülecektir. Karaçamın yayılı gördüü bu alanlarda ph 5.7 den 8.3 e doru çıkarken verimliliin azaldıı sarıçamın yetime ortamında ise ph 5.0 dan 8.0 a doru çıkarken verimlilikte artı olmaktadır. Yapılan çalımada üç aaç türü ph yönünden ayrı ayrı deerlendirildiinde; Kızılçam yetime ortamlarında ph ile verimlilik ilikili bulunmazken, Karaçam yetime ortamlarında iyi bonitetlerden düük bonitetlere doru gidildikçe ph artmaktadır. Bunun yanında Sarıçamın bulunduu alanlarda ise kötü bonitetlerden iyi bonitetlere doru gidildikçe ph artı göstermektedir. Eruz (7) tarafından Karaçam üzerinde yapılan çalımada ph (arı suda) 5,3 ile 8.7 ararsında tespit edilmi. Kalay ın (27) dou ladini üzerinde yapmı olduu çalımada ise ph (arı suda) 4.2 ile 6.0 arasında bulunmutur. Dier taraftan Karaçam üzerinde yapılan bir çalımada toprak ph sı toz, kum, toz, kil ile verimlilik arasında önemli ilikilerin olduu ortaya konulmutur (34). Sarıçamın yetime ortamında ise organik madde ile verimlilik arsasında negatif ve P 2 O 5 arasında ise pozitif ilikiler bulunmutur. Sarıçamın yetime ortamlarında P 2 O 5 deiimi 0.5 ile 48.7 ppm arasındadır. Toprak tepkimesinin 5-6 (arı su) deerlerinde iken kalsiyum fosfatların çözünürlüklerinin arttıı, bu ph sınırlarında bitkiler tarafından alınabilir fosfat miktarının en yüksek düzeye çıktıı, bunun yanında toprak reaksiyonunun daha fazla asitlemesi durumunda kalsiyumun yıkanmasına sebep olacaı ifade edilmektedir (Kantarcı, 2000). Sarıçamın yetime ortamlarında ortalama ph 6.5 civarındadır (30). Toprak reaksiyonun bu seviyelerde olması P 2 O 5 in toprakta bulunuunu ve alımını etkilemi olabilir. P 2 O 5 ile verimlilik arasında pozitif ilikinin çıkmı olmasının ekolojik anlamı; P 2 O 5 nın en alt sınırı olan 0.5 ppm den en yüksek sınırı olan 48.7 ppm e doru çıktıkça Sarıçamın verimliliinde artı olmaktadır. May-2007 Vol:7 No:1 ISSN Journal of Forestry Faculty, Kastamonu Uni.-Kastamonu 89

20 4. SONUÇ VE ÖNERLER Bulgular ve tartıma bölümündeki iliki ve yorumlara göre, Kızılçam, Karaçam ve Sarıçam mecerelerinde verimlilik yetime ortamı özelliklerine balı olarak az veya çok deimeler göstermektedir. Verimlilikteki bu deiimleri bir veya birkaç özellie balamak doru deildir. Ancak, elde edilen sonuçların, tüm yetime ortamı özelliklerinin bir fonksiyonu olarak ortaya çıktıı unutulmamalıdır. Bu çalımada Uak ili Murat Daı Bölgesi nde yayılı gösteren Kızılçam, Karaçam ve Sarıçam mecerelerinin bonitet endeksi ile bazı edafik ve fizyorafik faktörler arasındaki ilikiler istatistiksel olarak incelenmitir. Buna göre korelasyon analizi bulgularına dayanarak yapılan açıklamalardan da anlaılacaı gibi, toprak neminin yeterli olması kouluyla, Kızılçam verimliliinin kum, toz, kil, organik madde ve FSK; Karaçamın verimliliinin kum, toz, kil ve ph ve Sarıçamın verimliliini ise organik madde, FSK ve P 2 O 5 tarafından etkilendii belirlenmitir. Mecere üst boyu, verimliliin göstergesi olarak kabul edilmesine karın, bazı durumlarda potansiyel verim gücünü yansıtmamaktadır. Bu durumda çok sayıda yetime ortamı faktörü dikkate alınarak gerçek verim gücünü ortaya koyan orman yetime ortamı haritalarının yapılmı olması gerekmektedir. Bunun için öncelikli olarak ekolojik arazi sınıflaması yapılmalı, bunu takiben yetime ortamı haritaları ortaya konulmalıdır. Sayısal ortamda hazırlandıkları için kolayca güncelletirilebilen bu haritalar, ormancılık uygulamalarında (Aaçlandırma projelerinin yapımında, amenajman, silvikültür planlarının yapımında, erozyon kontrolü projelerinde vb. gibi) veri tabanı olarak kullanılmalıdır. KAYNAKLAR 1. Saraçolu, Ö., Deiik Yalı Göknar Mecerelerinde Bonitet ve Yetime Ortamı Özellikleri Arasındaki likiler,.ü.orman Fakültesi Dergisi, Seri A, Cilt 39, Sayı 2, stanbul. 2. Kantarcı, M.D., Türkiye de Arazi Yetenek Sınıfları ile Arazi Kullanımının Bölgesel Durumu, st. Üniv. Orman Fakültesi Yayınları,.Ü. Yayın No: 350, stanbul. 3. Kantarcı, M.D., Orman Ekosistemleri Bilgisi,.Ü.Yayın No: 4594, Orman Fak. Yayın No: 488, stanbul. 4. Çepel, N., Orman Yetime Ortamının Pratik Esasları ve Orman Yetime Ortamı Haritacılıı, stanbul. May-2007 Vol:7 No:1 ISSN Journal of Forestry Faculty, Kastamonu Uni.-Kastamonu 90

21 5. Çepel, N. Günel, A., Dündar, M., Türkiye nin Önemli Yetime Bölgelerinde Saf Sarıçam Ormanlarının Geliimi le Bazı Edafik ve Fizyografik Etkenler Arasındaki likiler. TÜBTAK Yayınları No: 354. Ankara. 6. Çepel, N., Dündar M., Alada (Bolu) Orman Ekosistemlerinde Sarıçamın Boy Artımı le Reliyef ve Toprak Özellikleri Arasındaki likiler,.ü.orman fakültesi Dergisi Seri A, Sayı 1. stanbul. 7. Eruz, E., Balıkesir Orman Bamüdürlüü Bölgesindeki Saf Karaçam Meçerelerinin Boy Geliimi le Bazı Edafik ve Fizyografik Özellikler Arasındaki likiler,.ü. Yayın No: 3244, Orman Fak. Yayın No: 368, stanbul. 8. Zech, W., Çepel, N., Güney Anadolu daki Bazı Pinus brutia Meçerelernin Boy geliimi ile Reliyef Özellikleri Arasındaki likiler,.ü. Yayın No: 1753, Orm. Fak. Yayın No: 191, stanbul Erinç, S., Klimatoloji ve Metotları.. Ü. Yayın No: 3278, Deniz Bil. ve Corafya Enst. Yayın No:2. Gür-Ay Matbaası, stanbul. 10. Anin, R., Türkiye nin Flora Bölgeleri ve Bu Bölgelerde Yayılan Asal Vejetasyon Tipleri, KTÜ Orman Fakültesi Dergisi, 6 (2), Trabzon 11. Davis, P.H Flora of Turkey and The East Aegoeon Islands, Vol II, Edinburg. 12. Yavuz, E., Metamorfik Petrografi H.Ü. Müh. Fak. Yayın No: 28, Ankara. 13. Abdülselamolu, M.., Tortul Kayaç Petrografisi,.T.Ü. Matbaası, Gümüsuyu, stanbul. 14. Koçak, S., Doan, N., Banaz Havzası Orman Aaçlandırma, Erozyon Kontrolü ve Mera Islahı Etüdü ve Avan Projesi O.B., AG Proje No: 312, Ankara. 15. Kantarcı, M.D., Belgrad Ormanı Toprak Tipleri ve Orman Yetime Ortamı Birimlerinin Haritalanması Esasları Üzerine Aratırmalar..Ü. Yatın No: 2636, Orman Fak. Yayın No: 274, stanbul. 16. Çepel, N., Orman Ekolojisi,.Ü. Yayın No: 3518, Orman Fak. Yayın No: 399, stanbul. 17. Braun-Blanquet, J., Pflanzensoziologie. Grundzüge Der Vegetationskunde Dritte Auflage, Springer-Verlag, Wien-New York. 18. Eraslan,., Orman Amenajmanı,.Ü. yayın No:1645, Orman Fak. Yayın No:169, stanbul. 19. Gülçür, F., Topraın Fiziksel ve Kimyasal Analiz Metotları,.Ü. Yayın No: 1970, Orman Fak. Yayın No: 201, stanbul. 20. Çepel, N., Toprak Su-Bitki likileri,.ü. Yayın No: 3794, Fen Bilimleri Enstitüsü Yayın No: 5, stanbul. May-2007 Vol:7 No:1 ISSN Journal of Forestry Faculty, Kastamonu Uni.-Kastamonu 91

22 21. Alemda,., Türkiye deki sarıçam Ormanlarının Kuruluu, Verim Gücü ve Ormanların letilmesinde Takip Edilecek esaslar, Ormancılık Aratırma Enstitüsü Yayınları, Teknik Bülten Serisi, No: 20, Ankara. 22. Kalıpsız, A., Türkiye de Karaçam Mecerelerinin Tabi Bünyesi ve Verim Kudreti Üzerine Aratırmalar, O.G.M. Yayını, stanbul, 141 sayfa, 23. Yeil A., Deiik Sıkılık ve Bonitetteki Kızılçam Mecerelerinin Yaa Göre Geliimi,.Ü., Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora tezi, stanbul. 24. Batu, F., Uygulamalı statistik Yöntemler, KTÜ, Orman Fakültesi Yayın No: 22, Trabzon. 25. Carmen, W. H., Black Oack Site Quality In Relation To Soil And Topography In Southeastern Ohio. Soil Sci. Soc. Amer. Proc Dademir,., Türkiye deki Dou Ladini (Picea orientalis (L.) Link.) Ormanlarında Yetime Ortamı Faktörleri Verimlilik likisi, Ormancılık Ar. Enstitüsü. Muhtelif yayınlar No: 64, Ankara. 27. Kalay, H. Z., Trabzon Orman Bölge Müdürlüü Mıntıkasındaki Saf Dou Ladini (Picea orientalis (L.) Link.) Büklerinin Geliimi ile Bazı Toprak Özeliklerinin Denel Olarak Aratırılması, Doçentlik Takdim Tezi, Trabzon. 28. Günlü, A., Yılmaz, M., Altun L., Ercanlı., Küçük M., Artvin Genya Daı Bölgesinde Saf Dou Ladini (Picea orientalis (L.) Link.) Meçerelerinin Verimlilii ile Bazı Edafik ve Fizyografik Faktörler Arasındaki likiler, Süleymen Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi Seri A, sayı 1, Yıl. 2006, ISSN: , Sayfa: 1-10, Isparta 29. Yılmaz, M., Dou Kayını (Fagus orientalis Lipsky) Ekosistemlerinde Kimi Etmenlerin Kayının Geliimine (Verimliliine) Etkileri Üzerine Aratırmalar, KTÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, Ekim 2004, Trabzon. 30. White, E.J., ngiltere de Sarıçam (Pinus sylvestris L.) nin Boy Büyümesi le Yetime Ortamı Faktörleri Arasındaki likiler.ü. Orman Fakültesi Dergisi, Seri B, 33, 1, stanbul. 31. Kantarcı, M.D., Toprak lmi,.ü. Yayın No: 4261, Orman Fak. Yayın No: 462, stanbul. 32. Altun L., Günlü A., Yılmaz, M., Usta A., Genya Daı (Artvin) Yöresinde Ayırt Edilen Ekolojik Toprak Serileri ile Verimlilik Arasındaki likilerin ncelenmesi, SDÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, Isparta (Submitted). 33. Atasoy, H., Tekin E., Küçük M., Meryemana Aratırma Ormanının Toprak Özellikleri ve Haritaları, Ormancılık Aratırma Enstitüsü Teknik Bülten Serisi No: 154, Ankara. 34. Yavuz H., Mısır, N., Mısır M., Karaçam Aaçlandırmalarına likin Büyüme Modellerinin gelitirilmesi, TÜBTAK, TOGTAV-2747 Nolu Proje, Ankara. May-2007 Vol:7 No:1 ISSN Journal of Forestry Faculty, Kastamonu Uni.-Kastamonu 92