ÇUKUROVA ARAŞTIRMALARI DERGİSİ

Transkript

1 ISSN: DOİ Number: s GİULİO MONGERİ NİN BANKA TASARIM İLKELERİ-ZİRAAT BANKASI ADANA ŞUBESİ ÖRNEĞİ Duygu Saban 1 Özet I. Ulusal Mimarlık akımının ülkemizdeki önemli temsilcilerinden olan Giulio Mongeri nin Sainte Antoine Kilisesi, Maçka Palas, Taksim Anıtı Kaidesi, Tekel Başmüdürlüğü gibi çeşitli türlerde yapıları bulunmaktadır, ancak İtalyan mimarın tasarladığı banka yapıları sayıca diğer yapı türlerine baskındır. Mongeri nin Ankara da inşa edilmiş olan Osmanlı Bankası, Ziraat Bankası ve İş Bankası binaları başkentin oluşturulmasına ve Erken Cumhuriyet Dönemindeki banka tasarımına önemli katkılar sağlamış yapılardır. Mongeri aynı zamanda Anadolu nun farklı kentlerinde Ziraat Bankası için şube binaları tasarlamış, özellikle beş kentteki şube binalarının (Aydın, Manisa, Kütahya, Eskişehir ve Adana) tip proje oldukları iddia edilmiştir. Bu çalışmada Giulio Mongeri tarafından tasarlanmış olan banka binalarının tasarım ilkeleri Ankara daki Osmanlı Bankası ve İş Bankası binaları ile Adana da inşa edilmiş olan Ziraat Bankası şube binası üzerinden incelenmiştir. Yapılara ait özgün çizimlerde, fotoğraflarda ve rölövelerde yapılan inceleme sonucunda köşe parsellerde yer alan banka binalarında giriş ile ana müşteri holünün bağlantısı, cephe süslemeleri, girişlerin vurgulanması vb. hususlarda Mongeri nin ortak tasarım ilkeleri geliştirdiği anlaşılmıştır. Ziraat Bankası Adana şube binasının ise köşeden verilen girişi, cephe süslemeleri ve mimari detaylarıyla Mongeri nin banka tasarımının ana ilkelerini yansıttığı ve 1. Ulusal Mimarlık Akımının başarılı örneklerinden birisi olduğu tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Giulio Mongeri, banka tasarımı, Erken Cumhuriyet Dönemi, Adana BANK DESIGN PRINCIPLES OF GIULIO MONGERI-CASE OF ZİRAAT BANK ADANA BRANCH Abstract Giulio Mongeri who was one of the important representatives of the First National Movement in Turkey designed various types of buildings such as St Anthony of Padua Church, Maçka Palace, Taksim Memorial s Plinth and Tekel Headquarters, however bank buildings designed by the Italian architect were dominant in number. Ottoman Bank, İş Bank and Ziraat Bank buildings in Ankara designed by Mongeri had contributed to the built environment of the new capital and bank design during the Early Republican Period. The Italian architect also designed bank branches for Ziraat Bank, of which buildings in five cities (Adana, Aydın, Manisa, Kütahya and Eskişehir) were argued to be similar. This study investigates Mongeri s design principles for bank buildings through Ottoman Bank and İş Bank buildings in Ankara and Ziraat Bank building in Adana. It is revealed as a result of the examination on the original drawings, photographs and surveys that, Mongeri developed common 1 Doç. Dr., Çukurova Üniversitesi, e-posta: fduygu@cu.edu.tr

2 116 DUYGU SABAN design principles for bank buildings located on corner plots such as the relationship between the main entrance and the central customer hall, façade ornamentation and emphasis on entrances. It is also revealed that Ziraat Bank Adana branch reflects the design principles of Mongeri and is a fine example of the 1 st National Movement with the entrance designed from the corner, façade ornamentation and architectural details. Keywords: Giulio Mongeri, bank design, Early Republican Period, Adana GİRİŞ Bankacılık tarihinin insanoğlunun yerleşik hayata geçmesi ve ticari aktivitelere başlaması kadar eski olduğu söylenebilir. Milattan önce 2. binyılda Babil ve Antik Mısır a kadar uzandığı ifade edilen bankacılık faaliyetlerinin buğday hasadının merkezi antrepolarda depolanması ihtiyacı sonucu oluştuğu ve kısa sürede metal para ve değerli metallerle çalışan özel bankaların kurulduğu savunulmaktadır (Davies, 1994). Bankacılık faaliyetleri Ortaçağ da yaygınlaşmaya başlamış, 1397 de Giovanni Medici tarafından İtalya da kurulan Medici Bankası başarısıyla Avrupa ya açılmış ve Londra dâhil olmak üzere çeşitli kentlerde Medici Bankası nın şubeleri açılmıştır (Goldthwaite, 1995). Bankalar 17. yüzyıldan itibaren Avrupa da (Davies, 1994), 18. yüzyıldan itibaren de Amerika Birleşik Devletleri nde ekonominin önemli bir parçası hâline gelmiştir (Klebaner, 1974). Modern bankacılık sistemi ise 19. yüzyılda sanayileşme ve sermayenin bireysel yatırımcılar tarafından karşılanamaması nedeni ile ortaya çıkmıştır. Bu dönemde inşa edilen banka binaları oranları ve simetrik tasarımlarıyla tarihi dönemlere, özellikle Antik Yunan yapılarına öykünen nitelikte (bk. Resim 1), müşterilerini güvenilirlikleri açısından ikna edebilmek amacıyla zengin süslemeler barındıran neoklasik üslupta yapılardır (Vandeweghe, 2013). Neoklasik üslup 19. yüzyılın ikinci yarısında terk edilmiş ve bankalar sağlamlıklarını vurgulamak ve finansal kurumların devamlılığını simgelemek amacıyla Rönesans saraylarına benzer şekilde (bk. Resim 2) tasarlanmaya başlanmıştır (Vandeweghe, 2013). Resim 1 ve 2. (sol) Birinci Ulusal Banka, Philadelphia, ABD, 1791, Tasarım: Samuel Blodgett (Url 1), (sağ) İskoçya Kraliyet Bankası, Bishopsgate, Londra, 1877, Tasarım: Thomas Chatfield Clarke (Url 2) Bankalar ve banka yapıları Avrupa da 17. yüzyıldan itibaren önem kazanmışken, o dönemde Osmanlı İmparatorluğu nun finansal sistemi Batı daki örneklerinden farklılık göstermiştir. Bununla birlikte, batılılaşma hareketinin etkisinin görüldüğü 19. yüzyılda yeni bir dönem başlamış ve yüzyılın ikinci yarısında banka yapıları gibi yeni bina türleri İmparatorluk topraklarında inşa edilmeye başlanmıştır. Bu süreçte Osmanlı yönetimi tarafından oluşturulan ilk banka olan Osmanlı Bankası 1856 da ve ardından Ziraat Bankası 1888 de kurulmuştur.

3 GİULİO MONGERİ NİN BANKA TASARIM İLKELERİ-ZİRAAT BANKASI ADANA ŞUBESİ ÖRNEĞİ 117 Osmanlı Bankası nın Alexandre Vallaury tarafından tasarlanarak 1890 da inşa edilen İstanbul daki ilk yapısının sokak cephesi neoklasik üslupta, arka cephesi ise oryantalist bir anlayışla düzenlenmiştir (Aktemur, 2005). Yapının plan şeması zemin katta merdiven kovası, servis bankoları ve bürolar ile üst katta bir galeri boşluğunun etrafında yerleştirilmiş olan bürolardan oluşmaktadır (bk. Resim 3, 4, 5 ve 6). Yapının caddeye bakan ana cephesi dikkate alındığında Avrupa daki banka binaları örnek alınarak Rönesans saraylarına benzer şekilde tasarlanmış olduğu söylenebilir. Resim 3 ve 4. İstanbul daki Osmanlı Bankası Binası (Fotoğraf: Cemal Emden, Url 3) Resim 5 ve 6. İstanbul daki Osmanlı Bankası Binasının Zemin Kat Planı (Sol) ve Birinci Kat Planı (Sağ) (Aktemur, 2005: 9, 10) Diğer yandan Ziraat Bankası nın Oseb Kalfa tarafından 1891 de tasarlanmış olan İstanbul daki ilk binası (bk. Resim 7), simetrik cephe düzeni ile Osmanlı Bankası binasına kıyasla daha mütevazı bir anlayış sergilemektedir (Hazar, 1986: 266). Yapının plan şeması ise geleneksel Osmanlı konutlarında sıklıkla görülen orta sofalı, giriş kapısı ile merdiveni karşılıklı olarak konumlandırılmış, ofislere sofadan ulaşılan bir şekilde tasarlanmıştır. Ziraat Bankası nın

4 118 DUYGU SABAN İstanbul daki ilk yapısının üst katlarında ise yine üç eşit parçaya bölünmüş olan katlarda sofanın iki yanına yerleştirilmiş olan ofisler yer almaktadır. Osmanlı Bankası ile Ziraat Bankası na ait ilk banka yapıları karşılaştırıldığında, tasarımcıya ve yapılan yatırımlara bağlı olarak mimari üslupta ve mekân organizasyonunda farklılıklar olduğu anlaşılmaktadır. Osmanlı Bankası Britanya sermayesiyle ve Fransız ortaklarla kurulmuş iken (Url 4) Ziraat Bankası Memleket Sandıkları adı verilen ve çiftçilerin oluşturduğu kaynakla oluşturulan tamamıyla yerli bir bankadır (Url 5). Resim 7. İstanbul daki Ziraat Bankası Binası (Url 6) 20. yüzyılın başında Osmanlı İmparatorluğu nun Balkan ve 1. Dünya Savaşları sonucunda güç ve toprak kaybederek yok olma süreci içine girmesi üzerine Kurtuluş Savaşı gerçekleştirilmiş ve 1923 de Türkiye Cumhuriyeti Devleti kurulmuştur. Yeni Türkiye Cumhuriyeti hükûmeti tarafından İstanbul un Osmanlı İmparatorluğu nun başkenti olduğu ifade edilerek yeni başkentin Ankara olması kararlaştırılmış, kentte özellikle resmi kurumların ve şirketlerin binalarının inşa edilmesi ve geliştirilmesi önemli bir konu haline gelmiştir. Bu süreçte Osmanlı Bankası ile Ziraat Bankası na ilave olarak Mustafa Kemal Atatürk ün 1924 te kurduğu İş Bankası için de yeni yapıların tasarlanarak inşa edilmesine ihtiyaç duyulmuştur. Bankacılık faaliyetlerindeki gelişmeler sonucunda Cumhuriyetin ilk yıllarında özellikle Ziraat Bankası güç kazanmış ve Anadolu nun çeşitli kentlerinde banka için şube binalarının tasarlanıp inşa edilmesine karar verilmiştir. Giulio Mongeri nin Banka Tasarımları I. Ulusal Mimarlık Akımı nın ülkemizdeki önemli temsilcilerinden olan Giulio Mongeri ( ) Milano Brera Akademisinden almış olduğu eğitim sonrasında çalışmalarını Türkiye'de özellikle İstanbul ve Ankara'da sürdürmüştür (İnay Erten, 2016). Türkiye'deki başlıca eserleri arasında İstanbul da Beyoğlu Sainte Antoine Kilisesi, Karaköy Palas (1920), Maçka Palas, Maçka İtalyan Sefareti / Yüksek Tekniker Okulu, Taksim Anıtı Kaidesi (1928), Eminönü Katırcıoğlu Han, Nişantaşı Güzelbahçe Kliniği, Haseki Hastanesi Nurettin Bey Pavyonu ( Denari ile birlikte), Ankara da Ulus Osmanlı Bankası (1926), Tekel Başmüdürlüğü (1928), Ziraat Bankası

5 GİULİO MONGERİ NİN BANKA TASARIM İLKELERİ-ZİRAAT BANKASI ADANA ŞUBESİ ÖRNEĞİ 119 Genel Müdürlüğü ( ), Ulus Türkiye İş Bankası (1929) ve Bursa da Çelik Palas ( ) bulunmaktadır (Sözen, 1984: 39). Osman Hamdi Bey'in Sanayi-i Nefise Mektebi Müdürü olmasıyla bugünkü Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesinde öğretim görevlisi olarak çalışmaya başlayan Mongeri, Vedat Tek ile birlikte atölye çalışmalarını sürdürmüş, İş Bankası ile Ziraat Bankası na projeleri gerçekleştirme ve inşaatları takip etme amacıyla danışmanlık yapmıştır (İnay Erten, 2016: 75 ve Hazar, 1986). 1930lara doğru Cumhuriyet ideolojisiyle paralel olarak modernist akımın egemen olmaya başlaması ve yeni bir anlayış getirmek üzere mimarlık eğitimini örgütleme görevinin Ernst Egli'ye verilmesi üzerine İtalyan mimarın Türkiye'deki etkin rolü zayıflamıştır (Sözen, 1984: 39). Resim 8 ve 9. (Sol) Osmanlı Bankası Ankara Şubesi (Sağ) İş Bankası Ankara Şubesi (Fotoğraf: D. Saban) Mongeri etkin bir şekilde proje ürettiği dönemlerde banka tasarımına ve başkent Ankara nın yapılı çevresine önemli katkılarda bulunmuştur. İtalyan mimarın banka tasarımı ilkelerini tartışmayı hedefleyen bu çalışmada, Ankara daki Osmanlı Bankası ve İş Bankası binaları ile Ziraat Bankası Adana şubesi binasının cephe tasarımları, plan şemaları ve mekân organizasyonu incelenmiştir. Osmanlı Bankası ve İş Bankası binalarının cepheleri incelendiğinde ağırlıklı olarak basık sivri kemer olmak üzere, üç dilimli kemerlerin de kullanıldığı, sütunların süsleme elemanı haline geldiği, kesme taşla oluşturulmuş cephenin yer yer bezemelerle süslendiği, balkon korkulukları ve saçak silmelerinin dahi süslenerek cephenin ince bir şekilde (bk. Resim 8 ve 9) işlendiği görülmektedir. I. Ulusal Mimarlık Akımı na örnek olarak gösterilen bu süslemeler Sözen in (1984) Mongeri nin Selçuklu ve Osmanlı nın mimari ve dekoratif elemanlarını neredeyse Türklüğü sembolize eder şekilde mimari tarzında kullandığı savını desteklemektedir. O dönemde mimarlık bir cephe sanatı olarak görülmüş ve bu doğrultuda Mongeri nin yapılarında dış cephe, özellikle de ana cephe süslemelerle donatılmış, iç dekorasyonda ise ortak mekânlara ağırlık verilmiştir. XX. Yüzyılın ilk çeyreğinde örneklerine rastlanan ve özellikle kamu yapılarının mimari şekillenmesini etkileyen I. Ulusal Mimarlık akımı ile " özellikle Ziya Gökalp in Türkçülük akımının etkisiyle Osmanlı dinsel yapılarının dekoratif mimari elemanlarından oluşan ulusal bir mimari geliştirilmeye çalışıldığı" (Sözen ve Tapan, 1973: 424) ifade edilmektedir. Bu dönemde Mimar Kemalettin Bey, Vedat Tek, Arif Hikmet Koyunoğlu, Mongeri gibi isimler ve bunların ürünleri dikkat çekmektedir. Dünyadaki yeni gelişmelerden uzak ve çağdaş bir mekân anlayışı barındırmadığı ifade edilen I. Ulusal Mimarlık Dönemi ürünleri dekoratif öğelere yoğun şekilde yer verildiği, ulusal bilinç yaratma çabasını biçim ile sınırlandırdığı ve yapıyı tek bir ürün olarak

6 120 DUYGU SABAN ele alma anlayışından dolayı eleştirilmiştir (Sözen ve Tapan, 1973: 102). I. Ulusal Mimarlık Dönemi yapılarında ana cepheyle diğer cepheler arasındaki ilişkinin önemli bir özellik olduğu, yapının önemine, yapıldığı yerin özel durumuna göre değişmekle birlikte, cephelerin çoğu kez eşit biçimde değerlendirilmediği, bazen cepheler arasında büyük ayrımlar ortaya çıktığı görülmektedir. Behçet Ünsal Planda Türklüğün ne olduğu belirlenmemişti. Mongeri planları değil evvela fasadları görelim derdi. Zira mimari, fasad sanatçılığı olarak yorumlanıyordu Vaziyet planı ise pek aranmazdı. ifadeleri ile eleştirilerini ortaya koymuştur (Sözen, 1984: 31). Bununla birlikte mimarın Ankara daki yapılarında ve Ziraat Bankası nın şube binalarında planların sadece arsanın durumu değil aynı zamanda fonksiyonel ihtiyaçlar dikkate alınarak oluşturulduğu, banka binaları için çok önemli olan merkezi bir servis holünün planlandığı savunulmaktadır (Aslanoğlu, 1995: 14). Mongeri tarafından tasarlanmış olan Ankara daki Osmanlı Bankası ve İş Bankası binalarının zemin kat planları incelendiğinde (bk. Resim 10), her ikisi de köşe parselde yer alan yapıların girişten doğrudan ulaşılan orta kısımlarında müşteri servis holünün yerleştirildiği, üst katlardaki lojmanlar ve diğer idari mekânlar için ana girişten ayrı bir giriş düzenlendiği, çokgen ve eğrisel formların bir arada kullanıldığı kat planında zemin ve bodrum katları birbirine bağlayan merdiven kovalarının da ayrıca düşünüldüğü görülmüştür. Yapılan inceleme sonucunda Ankara daki iki banka binasında Aslanoğlu nun (1994: 14) ifade ettiği gibi fonksiyona bağlı ihtiyaçların dikkate alındığı, özellikle müşteri servis holüne mekân organizasyonunda önem verildiği, yatay ve düşey sirkülasyonun da yine fonksiyonel ihtiyaçlar doğrultusunda yerleştirildiği tespit edilmiştir. Osmanlı Bankası/Ankara-Zemin Kat Planı İş Bankası/Ankara-Zemin Kat Planı Resim 10. Ankara daki Osmanlı Bankası (Url 7 deki Çizimden Yazar Tarafından Yeniden Üretilmiştir.) ve İş Bankası (Alfieri, 1990: 149 dan Yazar Tarafından Yeniden Üretilmiştir.) Binalarının Zemin Kat Planları Ziraat Bankası Adana Şubesi 27 Ağustos 1887'de kurulan Ziraat Bankası'nın 2 Aydın, Bursa, Konya, Kastamonu, Trabzon, Ankara, Sivas, Erzurum, Harput, Diyarbakır, İzmit Sancağı, Bitlis, Van/Hakkâri ile birlikte idari bölgelerinden birisi de Adana'da oluşturulmuştur yılında ticari faaliyetleri hakkında 2 Bankanın kurucu tüzüğünün modern Türkçe tercümesi için Atasagun, Y. S. (1939) Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası , İstanbul, s:

7 GİULİO MONGERİ NİN BANKA TASARIM İLKELERİ-ZİRAAT BANKASI ADANA ŞUBESİ ÖRNEĞİ 121 kaynaklar bulunan Adana Şubesi, Aydın ve Bursa dan sonra en fazla kredi veren şubelerden birisi olmuştur (Quataert 2008: ). Ziraat Bankası Adana Merkez Şubesi binası Tepebağ Mahallesi, 42 pafta, 259 (yeni 1465) ada, 11 parselde kayıtlıdır ve Abidinpaşa Caddesi ile Cemal Gürsel Caddesi nin kesiştiği köşede yer almaktadır. Yapı Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu tarafından tarih ve A-1426 sayılı kararla ve Adana Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu'nun tarih ve 581 sayılı kararıyla 14 envanter numarası ile tescillenmiş bir kültür varlığıdır. Yapının inşa edileceği haberi ilk olarak 24 Şubat 1929 tarihli Yeni Adana Gazetesinde verilmiş, Ağustos 1930'da inşaat tamamlanmış, 5 Ocak 1931'de ise resmi açılışı yapılmıştır (bk. Resim 11 ve 12). 3 Resim 11 ve 12. Yapının 1938 Kadastro Haritasındaki Konumu ve Görünümü (Yazarın Arşivi) Yapının mimarı Ankara daki Osmanlı Bankası ve İş Bankası ile birlikte Ziraat Bankası Genel Müdürlüğü binasını tasarlayan ve Aslanoğlu na göre (1995: 14) Aydın, Manisa, Kütahya ve Eskişehir le birlikte tip proje olarak Ziraat Bankası Adana Şubesi binasının mimari projelerini de hazırlayan İtalyan mimar Giulio Mongeri dir. Ziraat Bankası Adana Şubesi binasının Giulio Mongeri tarafından tasarlandığı bilinmekle beraber yapıya ait özgün çizimlerden sadece bir adet kesite ulaşılabilmiştir. Bu kesit incelendiğinde yapının bodrum, zemin ve 1. kat olmak üzere üç kattan oluştuğu, zemin katta yer alan ve birbirine hizalanmamış kolonların sivri kemerlerle bağlandığı, kısa olduğu görülen sütunların başlıklarının mukarnaslı olduğu, kemerlerin üzerinde ve zemin katın tavanında bezemelerin yer aldığı, iç mekândaki kapı ve pencerelerin oldukça sade bırakıldığı, güney cephe olduğu tahmin edilen cephede ise geleneksel payandalar ile hareketli bir cephe düzeninin öngörüldüğü anlaşılmaktadır (bk. Resim 13). Günümüzde 42 ada, 259 ada (yeni 1465), 11 parselde kayıtlı olan yapının, 1938 tarihli kadastro haritasında 1 parselde kayıtlı olduğu ve 1 parselin, Tekelizade Osman Vakfına ait kâgir bir evin yer aldığı 10 parsel ile birleştirilerek bugünkü 11 parselin oluşturulduğu görülmektedir (bk. Resim 11). Ziraat Bankası Adana Merkez Şubesi binasının 1930 yılında tamamlandığı düşünüldüğünde, yapının L formuna sahip 1 nolu parsel üzerinde inşa edildiği, 1965'e gelindiğinde parselin bugünkü durumuna getirilerek dikdörtgene yakın bir forma ulaştırıldığı (bk. Resim 14) ve yapının 1938'de 10 parselin bulunduğu kısmının sonradan inşa edildiği anlaşılmaktadır. Yapının uzun kenarının cephe verdiği Cemal Gürsel Caddesi'nin 1938 tarihinde henüz oluşturulmamış olduğu, onun yerine Bab-ı Tarsus Sokağı adında dar ve kuzeydoğuya doğru kıvrılarak çıkan bir sokak olduğu görülmektedir. Cemal Gürsel Caddesi'nin 1967'de açılmasıyla yapının en uzun cephesi caddeye bakar hale gelmiştir. Mevcut durumda yapının Abidinpaşa Caddesi ile Cemal Gürsel Caddesi'nin bulunduğu köşede şube girişi ve birisi 3 Yeni Adana Gazetesi, 4 Temmuz 1930, sayfa 1

8 122 DUYGU SABAN Abidinpaşa Caddesinde diğeri numaralı sokak üzerinde olan iki adet Bölge Müdürlüğü girişi bulunmaktadır (bk. Resim 15). Resim 13. Ziraat Bankası Adana Şubesine Ait Özgün Kesit Çizimi (Reşat Toklu Arşivi) Resim 14 ve 15. Yapının 1965 Haritasındaki Görünümü (Yazarın Arşivi) ve Mevcut Oturumu (Reşat Toklu Arşivi) Cephe Özellikleri Ziraat Bankası Adana Şubesi binasının güney, doğu ve kuzey olmak üzere üç cephesi bulunmaktadır. Binanın konumlandırıldığı parselin formu itibarıyla güney cephesi kuzey cepheye kıyasla daha dar ve cephe oranları da daha farklıdır. Yapının güney cephesinin

9 GİULİO MONGERİ NİN BANKA TASARIM İLKELERİ-ZİRAAT BANKASI ADANA ŞUBESİ ÖRNEĞİ 123 güneydoğu köşede yer alan ana giriş cephesi ayrı tutulduğunda simetrik bir yapıya sahip olduğu, diğer cephelere oranla süsleme ve bezeme açısından zengin olduğu, bu cephenin Abidinpaşa Caddesi ne bakan cephe olması sebebiyle ana cephe kabul edilerek özenle tasarlandığı görülmektedir larda çekilmiş fotoğrafta (bk. Resim 16) ve 2014 tarihli rölövede yığma taş malzemeyle inşa edilmiş olan yapının su basman seviyesinin üstündeki kısımlarının sıvanarak taş dokunun kapatıldığı görülmektedir (bk. Resim 17). Ayrıca çatıda köşedeki mahya yüksekliği fazla bırakılarak yapının ana girişi daha fazla vurgulanmıştır. Yapının ana girişi ve girişin yanındaki bölüm güney cephenin diğer bölümlerinden farklı olarak bir madalyon ve basık sivri kemerli pencere ile zenginleştirilmiş, ayrıca giriş kapısının üstünde payandalarla taşıtılan bir balkon yerleştirilerek giriş farklılaştırılmıştır. Resim 16 ve 17. Yapının 1940 lı Yıllara Ait Fotoğrafı ve 2014 Tarihli Cephe Rölövesi (Reşat Toklu Arşivi) Yapının en uzun cephesi olan doğu cephesinde güney cepheden farklı olarak süslemeden uzak sade bir üslubun tercih edildiği, cephedeki süslemelerin (ana giriş dışında) pencere yan sövelerinin pahlandırılmasıyla ve kabartmalarla elde edildiği, pencerelerin asimetrik bir tarzda yerleştirildiği ve zemin kattaki pencerelerin köşeli kemerlerle oluşturulduğu görülmektedir (bk. Resim 18). Mekân Organizasyonu Resim 18: Yapının Doğu Cephesinin Mevcut Durumu (Reşat Toklu Arşivi)

10 124 DUYGU SABAN Ziraat Bankası Adana Şubesi binasının 1988 tarihli rölöve çizimleri incelendiğinde zemin katta dört adet girişin olduğu, güneydoğu köşeden alınmış olan ana girişin bir giriş holünden beş basamakla ulaşılan banka servis holüne bağlantı sağladığı, Cemal Gürsel Caddesi üzerindeki iki girişten bodrum girişinin bodrum kata servis sağlar nitelikte olduğu, kuzeyindeki lojman girişinin 1. kattaki lojmanlara ulaşım sağladığı, kuzey cephedeki girişin ise sonradan oluşturulan tali bir giriş olduğu görülmektedir (bk. Resim 19). Yukarıda açıklandığı gibi Mongeri nin Ankara daki Osmanlı Bankası ve İş Bankası binaları için benimsemiş olduğu tasarım ilkelerine paralel olarak merkezi bir holün oluşturulduğu, yönetici odalarının bu holden ulaşılacak şekilde tasarlandığı, kasa dairesine inen merdivenin kapısının hemen yanında servis birimlerine ulaşan koridorun kapısının yerleştirildiği ve servis holünün kuzeye doğru uzatılarak tali girişle ilişkilendirildiği anlaşılmaktadır. Resim 19. Yapının Zemin Katının 1988 Tarihli Rölövesi (Ozan Tüzün Arşivi) Yapıya ait tek özgün çizim olan kesitte zemin katta birbirini hizalamayan kolonların sivri kemerlerle bağlandığı, kısa olduğu görülen sütunların başlıklarının mukarnaslı olduğu, kemerlerin üzerinde ve zemin katın tavanında bezemelerin yer aldığı görülmektedir tarihli rölöve incelendiğinde banka servis holünü çevreleyen sütunlar olduğu, bu sütunların kesişen bir kare ile dikdörtgenin köşelerinde yer aldığı, sütunların dikdörtgenin bir aksı boyunca kuzeydeki servis holüne doğru uzatıldığı, ancak çizimde gösterilen kiriş izdüşümlerinden anlaşıldığı üzere sütunların kemerlerle bağlanmadığı anlaşılmaktadır tarihli fotoğraflar incelendiğinde ise özgün kesit çiziminde gösterilen kemerlerin ve sütun başlıklarının uygulanmadığı, sütunların düz betonarme kirişlerle bağlandığı ve sütun başlıklarının baklavalı 4 olduğu görülmüştür. Ayrıca merkezdeki servis holünün üzerinde cam ile kaplı bir ışıklık olduğu ve bu alana doğal ışığın alındığı görülmektedir. Mimari Detaylar 4 Baklava: Osmanlı sütun başlıklarında eşkenar dörtgen şeklindeki kabartmalara verilen ad, badem. Baklavalı sütun başlıkları orta derecede önemli Osmanlı yapılarında kullanılmıştır. Baklavalı başlık, Türk üçgenlerinin sütun başlığı şekillerine uygulanmasından meydana gelmiştir. (Hasol, D. (1990) s: 72)

11 GİULİO MONGERİ NİN BANKA TASARIM İLKELERİ-ZİRAAT BANKASI ADANA ŞUBESİ ÖRNEĞİ 125 Yukarıda belirtildiği gibi yapının ana giriş cephesi ve güney cephesi süslemelerle donatılmış, diğer cephelerde sade bir cephe anlayışı tercih edilmiştir. Pirinç aksesuarlı ahşap ana giriş kapısının köşeli kemerle oluşturulmuş boşluğundaki kapının üzerinde Ziraat Bankası ambleminin yer aldığı bir pano ve onun da üzerinde kıvrıkdal 5 motifli ferforje demir ile süslenmiş bir pencerenin olduğu görülmektedir (bk. Resim 20 ve 21). Ana giriş cephesinin bir diğer önemli elemanı girişe saçak oluşturan, payandalarla taşıtılan ve beton elemanlar ve köşelerdeki babalarıyla dikkat çeken balkondur. Balkon korkuluğu beton elemanlar arasına yerleştirilmiş çiçek motifli ferforje elemanlarla süslenmiş, babalar kubbe formlu beton elemanlarla tamamlanmıştır. Ana giriş kapısının sağ ve sol yanlarında da süslemeler dikkat çekmektedir. Zemin kattaki pencerenin üzerinde yer alan geometrik formlu baklava dilimi şeklindeki süsleme taş yüzeyde oyularak oluşturulmuş, cepheye derinlik kazandırılmıştır. Benzer süslemenin iç mekânda sütun başlıklarında da kullanıldığı tespit edilmiştir. Ana giriş kapısının iki yanındaki pencereler ise basık sivri kemerli, denizlikten 30 cm yukarıda başlayıp yan söveler ve kemer boyunca devam eden pahlandırılarak desen verilmiş kenarlara sahip, pencerenin üzerinde dilimli kubbe formlu taş madalyonu, kenarlarında ise kıvrıkdal motifli taş kabartmaları olan alınlıklara sahiptir. 5 Kıvrımdal veya kıvrıkdal: Dalgalı, kıvrık dalların ve yaprakların bir yüzeye akıcı, hareketli olarak yayılmasıyla meydana getirilen bezeme (Hasol, D. (1990) s: 296)

12 126 DUYGU SABAN Resim 20 ve 21. Yapının Giriş Kapısının Rölövesi (Reşat Toklu Arşivi) ve Fotoğrafı Yapının güney cephesinde yer alan manyerist pilastrlar zemin katta yer alan köşeli kemerli pencerelerin alt hizasına indirilmiş, pilastrların yapının saçağına yakın olan kısmında küçük payandalar ve payandaların altında taş kabartmalarla küçük bir alınlık oluşturulmuş, alınlığın altında yer alan sütun başı olarak nitelendirilebilecek kısım hasır örgü motifli taş kabartmalarla süslenmiştir. Pilastrın alt kısmı ise Art Deco vari geometrik dilimler ve taş yüzeyde fugalar vasıtasıyla oluşturulan ve pencerenin denizlik seviyesine kadar ulaşan düşey şeritlerle tamamlanmıştır (bk. Resim 22). Pilastrların yapının güney cephesinin batı ucunda tek olarak kullanıldığı, doğuya doğru üç adet olmak üzere ikili gruplar halinde yerleştirildiği görülmektedir. Resim 22. Yapının Güney Cephesindeki Mimari Süslemeler (Reşat Toklu Arşivi) Yapının doğu ve kuzey cepheleri, giriş ve güney cephelerindeki gibi süslenmemiş, zemin katta köşeli kemerli pencereler, 1. katta ise lentolu düz pencerelerle cephe oluşturulmuş, cepheye pencerelerin yan söveleri pahlandırılarak ve 1. katın pencerelerinin alt kısmında kabartma yapılarak hareketlilik kazandırılmıştır. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Ziraat Bankası Adana Şube binası 1930 yılında tamamlanmış olan, İtalyan mimar Giulio Mongeri nin I. Ulusal Mimarlık akımı etkisinde tasarladığı önemli bir yapıdır yılında tescillenerek koruma altına alınmış olan yapıda farklılaşan ihtiyaçlara cevap verebilmek amacıyla gerçekleştirilen onarımlar sonucunda mekân anlayışında ve yapının kullanımında

13 GİULİO MONGERİ NİN BANKA TASARIM İLKELERİ-ZİRAAT BANKASI ADANA ŞUBESİ ÖRNEĞİ 127 değişiklikler yapılmıştır. Yapılan arşiv taramasında yapıya ait bir özgün kesit çizimine ulaşılabilmiştir. Yapıyı uzunlamasına keserek ve ışıklığın olduğu kolonatlı bölüme bakarak çizildiği anlaşılan kesit, yapının özgün iç mekân tasarımı hakkında fikir vermektedir. Yapının özellikle güneydeki Abidinpaşa Caddesine bakan cephesindeki süslemeler halen yapının caddenin en görkemli binası olarak algılanmasına sebep olmaktadır. Osmanlı Bankası/Ankara İş Bankası/Ankara Ziraat Bankası / Adana Resim 23. Mongeri Tarafından Tasarlanmış Olan Ankara daki Osmanlı Bankası ve İş Bankası Binaları ile Ziraat Bankası Adana Şubesi Binasının Zemin Katlarındaki Mekân Organizasyonu Giulio Mongeri tarafından tasarlanmış olan banka binalarının tasarım ilkelerini Ankara daki Osmanlı Bankası ve İş Bankası binaları ile Adana da inşa edilmiş olan Ziraat Bankası şube binası üzerinden araştıran bu çalışmada, yapılan inceleme sonucunda İtalyan mimarın banka tasarımında ortak ilkeler benimsemiş olduğu tespit edilmiştir. Osmanlı Bankası ile İş Bankası nın zemin kat planları Ziraat Bankası Adana Şubesi binası ile karşılaştırıldığında köşe parselde yer alan her üç yapıda da ana giriş ve ikincil lojman girişinin düşünüldüğü, ana girişten merkezi müşteri holüne doğrudan bağlantı verildiği, merkezi müşteri holü ile bağlantılı ofislerin ve merdiven holünün bulunduğu ve karmaşık olmayan plan şemasıyla kullanımın gereklerinin yerine getirilmeye çalışıldığı görülmektedir (bk. Resim 23). Buna ilave olarak incelenen yapıların merkezi müşteri holünün üzerinde iç mekâna doğal ışık alabilmek için kolonlarla taşıtılan ve her biri farklı bir formda tasarlanmış olan ışıklıklar olduğu tespit edilmiştir. Yapıların formları farklı olsa da her üç yapıda da aynı mekân organizasyonunun düşünülmüş olması Mongeri nin banka binası tasarımında dikkate aldığı ortak ilkeler olduğunu göstermektedir. Ziraat Bankası Adana Şubesi binasının giriş cephesi Ankara daki Osmanlı Bankası ve İş Bankası binalarının giriş cepheleri ile karşılaştırıldığında ise (bk. Resim 24); her üç yapıda da Mongeri nin balkonlar ile cepheyi hareketlendirdiği, dilimli kubbe şeklindeki balkon babalarının önemli mimari elemanlar olduğu, Osmanlı Bankası ve İş Bankası binalarında sivri kemerli pencereler kullanılmışken Ziraat Bankası Adana Şubesi binasında köşeleri pahlandırılmış dikdörtgen formun pencereler için daha fazla tercih edildiği, madalyonların ve taş işlemeciliğinin cepheyi hareketlendirdiği görülmektedir. Bu çerçevede Ziraat Bankası Adana Şubesi binasının Mongeri nin cephe tasarımı ilkelerini yansıtmakla birlikte diğer yapılarına kıyasla daha az süslemeli, ancak döneminin mütevazı ve güzel bir örneği olduğu söylenebilir.

14 128 DUYGU SABAN Osmanlı Bankası/Ankara (Url 7 den Nur Yılmaz tarafından yeniden üretilmiştir) İş Bankası/ Ankara (Nur Yılmaz tarafından fotoğraftan çizilmiştir) Ziraat Bankası / Adana (Reşat Toklu Arşivi) Resim 24. Ankara daki Osmanlı Bankası ve İş Bankası Binaları ile Ziraat Bankası Adana Şubesi Binasının Giriş Cepheleri Sonuç olarak 1. Ulusal Mimarlık Akımı nın önemli temsilcilerinden olan Giulio Mongeri nin banka tasarımında mekân organizasyonu ve cephe tasarımı bağlamında ortak ilkeler geliştirmiş olduğu, plan şemaları net ve fonksiyonel olmakla birlikte, cephe tasarımında Selçuklu ve Osmanlı motiflerine, sivri kemerlere, madalyonlara ve bezemelere yer verildiği tespit edilmiştir. İncelenen üç yapıdan en geç inşa edilmiş olan Ziraat Bankası Adana şube binasında ise zemin katta mekân organizasyonu bağlamında farklılık olmamakla birlikte, cephe tasarımında Selçuklu ve Osmanlı motiflerine yer verildiği, ayrıca 20. Yüzyılın başlarında etkili olan Art Deco akımının da yansımalarının olduğu görülmüştür. Not: Bu makale Çukurova Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi tarafından desteklenen Giulio Mongeri nin Anadolu daki Banka Yapıları başlıklı proje kapsamında hazırlanmıştır. Arşivlerinden yararlanmama izin veren Sayın Ozan Tüzün ve Sayın Reşat Toklu ya, ayrıca araştırma ve çizimlerde yardımcı olan Çukurova Üniversitesi Mimarlık Bölümü Araştırma Görevlileri Nur Yılmaz ile Rukiye Tüter e sonsuz teşekkürlerimi sunarım. KAYNAKÇA Aktemur, A. M. (2005). Osmanlı Bankası nın Tarihçe ve Mimarisi. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, (15), Aslanoğlu, İ. (1995). Architetti Italiani ad Istanbul tra il XIX e il XX Secolo. İtalyan Kültür Merkezi, İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Yayını,

15 GİULİO MONGERİ NİN BANKA TASARIM İLKELERİ-ZİRAAT BANKASI ADANA ŞUBESİ ÖRNEĞİ 129 Atasagun, Y. S. (1939). Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası İstanbul: Kenan Basımevi. Davies, G. (1994). A History of Money from Ancient Times to the Present Day. UK: University of Wales Press Goldthwaite, R. A. (1995). Banks, Places and Entrepreneurs in Renaissance Florence. Great Britain: Variorum. Hasol, D. (1990). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul: YEM Yayın. Hazar, N. (1986). T.C. Ziraat Bankası Ankara: Ziraat Bankası, 299. İnay Erten, Ö. (2016). Şişli de Bir Konak ve Mimar Giulio Mongeri. İstanbul: Bozlu Sanat Yayınları. Klebaner, B. J. (1974). Commercial Banking in the United States: A History. Hinsdale, Illinois: Dryden Press. Quataert, D. (2008). Anadolu'da Osmanlı Reformu ve Tarım. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları. Sözen, M. (1984). Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarlığı. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Sözen, M. ve M. Tapan (1973). 50 Yılın Türk Mimarisi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları 122. Vandeweghe, E. (2013). Municipal Imagery and Regionalist Architecture in the Aftermath of the First World War, Branches of the National Bank of Belgium in Flanders. (Editör: Leen Meganck, Linda von Santvoort ve Jan de Maeyer). Regionalism and Modernity-Architecture in Western Europe , Leuven: Leuven University Press. Yeni Adana Gazetesi, 24 Şubat 1929 Yeni Adana Gazetesi, 28 Nisan 1929 Yeni Adana Gazetesi, 24 Temmuz 1930 Url 1: Url 2: Url 3: Url 4: (Date of access: ) Url 5: (Date of access: ) Url 6: Url 7: (Date of access: )