Atık Elektrikli ve Elektronik Eşyalar Direktif (AEEE) (2002/96/EC) Düzenleyici Etki Analizi

Transkript

1 Bu proje Avrupa Komisyonu tarafından finanse edilmektedir. Atık Elektrikli ve Elektronik Eşyalar Direktif (AEEE) (2002/96/EC) Düzenleyici Etki Analizi

2

3 Yazarlar Sayman, Rıfat Ünal (başyazar) Akpulat, Onur Cordova-Novion, Cesar Bölgesel Çevre Merkezi (REC) Türkiye Bölgesel Çevre Merkezi (REC) Türkiye Jacobs, Cordova & Associates Magalini, Federico Jacobs, Scott Pınar, Mustafa C. Tanrıkulu, Melda Huissman, Jaco Arditi, Stephan AEEE DEA Komitesi Üyeleri Sezer Eralp, Sibel Okumuş, Kerem Sayman, Rıfat Ünal Cordova-Novion, Cesar ÇŞB DEA Çalışma Grubu Baykara, Cengiz Varır, Ahmet Kurusakız, Kemal Yetgin, Funda Arcan, Şükran Yetkin, Şule Zırhlı, Özlem Katkı Sağlayanlar Birleşmiş Milletler Üniversitesi (UNU) Jacobs, Cordova & Associates Bilkent Üniversitesi Bölgesel Çevre Merkezi (REC) Türkiye Birleşmiş Milletler Üniversitesi (UNU) Avrupa Çevre Bürosu (EEB) Düzenleyici Etki Analizi Çalışmaları Yürütme Kurulu Bölgesel Çevre Merkezi (REC) Türkiye T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı T.C. Başbakanlık T.C. Kalkınma Bakanlığı T.C. Avrupa Birliği Bakanlığı T.C. Dışişleri Bakanlığı Avrupa Birliği Türkiye Delegasyonu Bu Düzenleyici Etki Analizi Raporu, yararlanıcısı T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı olan ve AB Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı (IPA), tarafından finanse edilen "Çevre Alanında Kapasite Geliştirilme" projesi gereksinimlerinin kısmen yerine getirilmesi için sunulmuştur. Hatırlatma Bu raporun içeriği, Avrupa Birliği ve T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nın resmi görüşünü yansıtmamaktadır. Rapordaki bilgi ve görüşlerin sorumluluğu tamamen Bölgesel Çevre Merkezi (REC) Türkiye ye aittir.

4 Yönetici Özeti Tahsis Edilen Görev Türkiye nin Avrupa Birliği ne tam üye olabilmesi için Avrupa Parlamentosu ve Konseyi nin 27 Ocak 2003 tarihli 2002/96/EC sayılı Atık Elektrikli ve Elektronik Eşya Direktifi ni uyumlaştırması ve uygulaması gerekmektedir ( AEEE Direktifi, 2002/96/EC olarak da ifade edilmektedir). AEEE Direktifi nin uyumlaştırılması ve uygulanması sürecine yardımcı olması açısından T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı; Bölgesel Çevre Merkezi nden (REC) Düzenleyici Etki Analizi çalışmasını gerçekleştirmesini talep etmiştir. Sorunun Belirlenmesi AEEE; 2005 yılında 8,3-9,1 milyon ton ile AB nin en hızlı artış gösteren atık sınıfıdır. AEEE miktarının 2020 yılı itibariyle 12,3 milyon tona ulaşacağı öngörülmektedir. Avrupa Birliği, AEEE lerin etkin bir şekilde ele alınabilmesi için bahse konu Direktif i yürürlüğe koymuştur. Bu Direktif in birinci amacı AEEE miktarındaki artışın önlenmesi ve AEEE lerin uygunsuz bir yöntemle bertaraf edilmesi ile mücadele edilmesidir. Direktif in bir diğer amacı; bu ve benzeri atıkların yeniden kullanımı, geri dönüşümü ve diğer geri kazanım yöntemleri aracılığıyla doğaya atılmalarının azaltılmasını temin etmektir. Üçüncü olarak ise Direktif; üreticiler, dağıtıcılar ve tüketiciler ile özellikle de; atık elektrikli ve elektronik eşyaların işlenmesine doğrudan müdahil olan işleticiler de dâhil olmak üzere; elektrikli ve elektronik eşyaların yaşam döngüsüne müdahil tüm işleticilerin çevresel hususlara ilişkin uygulamalarını iyileştirmeyi hedeflemektedir. AEEE lerin Türkiye deki durumu oldukça zorlayıcıdır. Direktif in uygulanabilmesi için Türkiye deki bazı karmaşık hususların çözülmesi gerekmektedir. Bu hususlar aşağıdaki gibidir: - Türkiye deki AEEE miktarının AB ülkelerine kıyasla daha az olması - AEEE miktarının coğrafi dağılımının eşit olmaması - AEEE lerin ayrı bir merkezde toplanmasına olanak sağlayacak tesislerin bulunmaması - Türkiye de soğutucu ve dondurucu cihazların işlenmesine olanak sağlayacak yeterli ve uygun işleme tesislerin bulunmaması - Türkiye deki gayri resmi atık sektörünün oldukça yaygın olması - AEEE lerin uygun yöntemlerle toplanması ve işlenebilmesi için gerekli olan teknik ve finansal kapasitenin Türkiye de halen yeterli düzeyde olmaması DEA Metodolojisi Düzenleyici Etki Analizi politika geliştirilmesi ve düzenleyici kararlar verilmesinde kullanılan kanıta dayalı bir süreçtir. Bu süreç bir hususun altında yatan sorunların anlaşılabilmesi ve buna ilişkin seçeneklerin belirlenebilmesi için bazı başlıca soruların yapılandırılmış bir şekilde ele alınmasını içermektedir. Bu seçeneklere ilişkin çeşitli etkiler sistematik bir şekilde analiz edilmekte ve karşılaştırılmaktadır. Bu; şeffaf politika anlayışını desteklemekte ve dolayısıyla önemli bilgilerin devlet ve paydaşlar arasındaki iletişimine olanak sağlamaktadır. Kilit kararların her seçeneğe ilişkin maliyet ve faydaların değerlendirilmesi sonucunda alınması önem arz etmektedir. Page: i

5 Verilerin Toplanması ve Etki Değerlendirme Süreçleri DEA nın tarafsız verilerle güçlendirilebilmesi için REC Türkiye nin gerçekleştirmiş olduğu faaliyetler aşağıdaki gibidir: - Literatür taraması ve uluslararası en iyi uygulamaların araştırılması - Brüksel ve Zürih kentlerine düzenlenen çalışma ziyaretleri (4 uluslararası kurum, 4 uluslararası STK) - AEEE Forum Konferansına katılım - Seçeneklerin geçerliliğinin temin edilmesi için ön DEA çalışmasının hazırlanması - Sorunlar ve çözümlerine ilişkin anket çalışmalarının yapılması - TOBB un da desteği ile Ankara, İstanbul, Mersin, Muğla, Kars ve Kocaeli illerinde yapılmış olan toplantıları da kapsayan oldukça geniş çaplı bir Danışma Sürecinin düzenlenmesi. REC Türkiye bu süreç kapsamında 29 merkezi ve yerel kamu kurumu, 82 belediye, 24 üretici, 20 dağıtıcı, 8 işleme tesisi ve 28 STK ile görüşmeler yapmıştır. - Farklı öngörme araçları kullanılarak geliştirilen senaryolara dayalı maliyet-fayda modellerinin geliştirilmesi T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nın yakın işbirliği ile Birleşmiş Milletler Üniversitesi, TOBB; Bilkent Üniversitesi, Jacobs ve Ortakları nın faal ortaklığı REC Türkiye için avantaj sağlamış ve çalışmaların etkin bir şekilde yürütülmesine olanak sağlamıştır. REC Türkiye AB Etki Değerlendirme metodolojisini uyarlayarak bu DEA çalışması için uygun hale getirmiştir. Baseline (Başlangıç) REC Türkiye tahminlerine göre 2010 yılında Türkiye de bulunan üreticiler tarafından piyasaya sürülen EEE miktarı tondur. Bunların yaklaşık dağıtıcı (satıcı) yardımı ile piyasaya sürüldüğü öngörülmektedir. Yaklaşık binden fazla üretici bulunmaktadır. Ancak ağırlık olarak değerlendirildiğinde toplam EEE miktarının %80 ininin (üretilmesi, markanın isminin değiştirilmesi veya ithal edilmesi) yalnızca bir düzine üretici tarafından üretildiği tahmin edilmektedir. Bahse konu EEE hacmi oldukça ciddi miktarlarda AEEE oluşumuna sebep olmaktadır. Mevcut durumda Türkiye de geri dönüştürülmesi gereken AEEE miktarı yılda tondur. Yılda ortalama %5 lik bir büyüme ile bu miktarın 2020 yılında tona yükseleceği öngörülmektedir. Page: ii

6 Grafik 20 Türkiye Piyasaya Sürülen EEE Grafik 21 Türkiye - Piyasaya Sürülen EEE miktarına miktarına karşılık oluşan AEEE miktarı (Ton) karşılık oluşan AEEE miktarı (kişi başına / kg) Kaynak: REC Türkiye, Birleşmiş Milletler Üniversitesi Kaynak: REC Türkiye, Birleşmiş Milletler Üniversitesi Mevcut durumda resmi olarak toplanan ve işlenen AEEE miktarı toplam EEE miktarından %1 oranında daha azdır. Hurdacılar ve bazı gayri resmi işleticiler AEEE leri toplamakta ve işlemektedir. Bu kişiler tarafından gerçekleştirilen işleme faaliyetlerinde çevre ve sağlık üzerindeki olumsuz etkiler gözetilmemektedir. Bu durum hem bu kişilerin kendileri hem de nüfusun diğer kesimleri için çevre, sağlık ve bu kişilerin emniyeti açısından ciddi olumsuz etkiler doğurmaktadır. Direktif e göre Türkiye de kişi başına yılda en az 4 kg AEEE toplanması ve işlenmesi gerekmektedir. Ancak bu gereksinimin karşılanması için gerekli olan altyapı Türkiye de bulunmamaktadır. REC Türkiye tarafından yapılan tahminlere göre bu hedefe ulaşılabilmesi için Türkiye de yaklaşık adet belediye toplama merkezinin kurulması gerekmektedir. Mevcut durumda işleyen sadece bir tane toplama merkezi bulunmaktadır. Türkiye de bulunan 2950 adet belediyenin özellikle bazılarında birden fazla toplama merkezi oluşturulmalıdır (yinede belediyelerin çoğunda ortak toplama merkezleri kurulabilir). Ülkenin coğrafi ve ekonomik yapısı dikkate alındığında AEEE lerin mevcut ve gelecekteki coğrafi dağılımı farklılıklar göstermektedir. Kişi başına düşen tahmini AEEE miktarı İstanbul için 10 kg. den fazladır. Buna karşılık bu rakam ülkenin doğu kesimlerinde 3 kg. den azdır. Bu durum Direktif in Türkiye de uygulanması açısından önemli bir engel teşkil etmektedir. Amaçlar DEA nın genel politika amacı AEEE Direktifi nin ekonomik, çevresel ve sosyal açılardan en uygun ve etkin şekilde uygulanmasını temin etmektir. DEA nın başlıca amaçları aşağıdaki gibidir: - Toplama, geri dönüşüm ve geri kazanım hedefleri de dâhil olmak üzere Direktif e tam uygunluk sağlamak; - Paydaşlar (kamu kuruluşları, belediyeler, üreticiler, dağıtıcılar vs gibi ekonomik işletmeler ve tüketiciler) üzerindeki yükü en aza indirgemek açısından Direktif i mümkün olan en düşük ekonomik, çevresel ve sosyal maliyetlerle uygulanmasını temin etmek; Page: iii

7 - Maliyetlerin paydaşlar arasında dengeli bir şekilde dağıtılmasını sağlamak ve toplama hedeflerinin coğrafi açıdan adil bir şekilde dağıtılmasını sağlamak; - Gayri resmi sektörün ölçeğini ve görev sahasını daraltmak ve; - Türkiye yi yeniden biçimlenme sürecine hazırlamak. Bu, aşağıda tanımlanan dört işletimsel hedefi doğurmaktadır: - Direktif in Türkiye de uygulanmasına ilişkin öngörülen maliyeti hesaplamak; - Türkiye için en uygun düzenleyici çerçeveyi belirlemek; - Maliyetlerin üreticiler, belediyeler ve tüketiciler arasındaki dağılımını değerlendirmek - Tam uygunluğu arttırmak için en etkili yöntemleri belirlemek. Politika Alanları AEEE Direktifi nin ana hükümlerinin uygulanabilmesi için Türkiye de bulunan yetkili makamların bazı kararlar almaları gerekmektedir. DEA çalışması ile başlangıçtaki durumun ölçülmesinin yanı sıra ( hiçbir şey yapmama seçeneğine tekabül eden) Direktif te yer alan ve aşağıda ifade edilen başlıca politika alanlarına ilişkin 13 seçenek analiz edilmiştir: Yetkilendirilmiş kuruluşların ve AEEE piyasasının yapısı: Bu politika alanında AEEE piyasasının düzenlenmesine ilişkin farklı düzenleyici alternatifleri analiz edilmektedir. AEEE lerin toplanmasında yerel yönetimlerin sorumlulukları ve rolü: Bu politika alanında belediyelerin sorumlulukları ve rolü ele alınmaktadır. Finansal teminat araçları ve yöntemleri: Bu politika alanında finansal teminat araçlarının ilkeleri ve çeşitleri ele alınmaktadır. Denetim ve yaptırım yöntemleri: Bu politika alanında AEEE Direktifi nin uygulanmasına ilişkin denetim ve yaptırım gereksinimlerinin alternatifleri analiz edilmektedir. Bu politika alanında özellikle kayıt sistemi, standartlar ve denetim hususlarına ilişkin düzenleyici alternatiflere odaklanılmaktadır. Dağıtıcıların AEEE lerin toplanmasındaki sorumlulukları ve rolü: Bu politika alanında dağıtıcıların (satıcıların) görev ve sorumlulukları ele alınmaktadır. Page: iv

8 Değerlendirilen etkilerin özeti REC Türkiye uygulamaya ilişkin toplam ekonomik maliyeti 2012 ila 2020 (Net Bugünkü Değer) yılları arasındaki 10 yıl için 407 milyon Avro olarak öngörmektedir. REC tarafından yapılan çalışmalara göre bu maliyetin %76 sının üreticiler tarafından karşılandığı varsayılmaktadır. Çalışmada üreticilerin uygulama maliyetlerini önceden görünür ücret olarak toplayacağı varsayılmaktadır. Bahse konu 13 seçeneğin farklı ekonomik, bütçesel, çevresel ve sosyal etkilerinin analiz edilmesinden sonra REC Türkiye tarafından yapılan öneriler aşağıdaki gibidir: Öneriler Önerilen Politika Seçenekleri Başlıca etkiler (alternatif seçeneklere kıyasla) Genel Genel Öneriler - Devlet Direktif in uygulanmasında aşamalı bir yaklaşımı benimsemelidir. - Türkiye, AEEE lerin toplanması ve doğru şekilde işlenmesi için yeterli altyapıya sahip değildir. Dolayısıyla bu eksikliklerin giderilmesinde aşamalı bir yaklaşım benimsenmelidir. - Aşamalı yaklaşım yatırım maliyetlerini 2012 ve 2020 yılları arasında dağıtacaktır. Bu; geri dönüşüm şirketlerinin yeni işleme tesisleri kurmaları için gerekmektedir. - Belediyeye ait Atık Toplama Merkezlerinin Kurulması - Avrupa Birliği ülkelerinde kazanılan deneyimler, Belediye Toplama Merkezlerinin kurulması gerektiğini göstermektedir. - AEEE ler de dâhil olmak üzere farklı atık sınıflarının toplanacağı Belediye Toplama Merkezleri Page: v

9 - Direktif in gayri resmi sektöre yüklediği yükümlülüklerin icra edilmesi kurulacaktır yılına kadar Türkiye de ton AEEE nin toplanacağı 1826 adet belediye toplama merkezinin kurulması gerekmektedir. - Yetkisiz toplama ve işlemeye (örneğin, hurdacılar tarafından gerçekleştirilen işlemler gibi) karşı etkin yaptırım mekanizmaları geliştirilmelidir. Yalnızca devletin ve/veya Koordinasyon Merkezinin (Koordinasyon Merkezi) yetkilendirdiği şirketlerin toplama merkezlerinden AEEE toplamasına izin verilmelidir. - Yetkili işleticiler ile haksız rekabete yol açan hali hazırdaki gayri resmi sektörün mevcut uygulamaları geri dönüşüm zincirindeki kalite standartlarının temin edilmesi amacıyla caydırılmalıdır. - Danışma süreci hanelerin (hane halkı) "Hizmet - Haneler (Hane halkı) herhangi bir "Hizmet Bedeli" Bedeli" ödemekten kaçınacaklarını göstermiştir. ödemeden AEEE'leri teslim etmelidir. Dolayısıyla hizmet bedeli sisteminin uygulanması - Devletin; görünür ücretin EEE fiyatına dâhil olmasını temin resmi toplama faaliyetlerini kısıtlayacaktır. etmesi gerekmektedir. - Maliyetler önceden görünür ücret olarak toplanmalıdır. - Üreticiler ve yetkilendirilmiş kuruluşlar, kendi ücretlerini (toplanan/işlenen atıklar, piyasaya sürülen miktar vb.'ye göre) belirleme özgürlüğüne sahip olmalıdırlar. - Üreticiler (Yetkilendirilmiş Kuruluşlar veya Koordinasyon Merkezleri) her bir EEE grubuna ilişkin Görünür Ücret oranlarını hesaplamalıdır. - Görünür ücret toplanan AEEE ve piyasaya sürülen birimlere ilişkin toplam maliyetin bir işlevi olarak hesaplanmalıdır. - REC Türkiye her buzdolabı için 2012 yılı için 1,4 Avro olarak hesaplanan ve 2020 yılında 5,3 Avroya çıkması öngörülen görünür ücretin ilgili diğer maliyetleri karşılayacağını tahmin etmektedir. Yetkilendirilmiş kuruluşlar ve AEEE piyasasının yapısı Seçenek 1.3. Koordinasyon Merkezi Sistemi Devlet, üreticiler ile rekabet halindeki yetkilendirilmiş - Belediyeler açısından ele alındığında yönetimi daha kolaydır. kuruluşlar arasındaki ilişkilerin düzenlenmesi için, bir koordinasyon mekanizması (Koordinasyon Merkezi) kurulması - Üreticiler açısından ele alındığında yönetimi daha kolaydır. gerektiğini beyan etmelidir. Koordinasyon Merkezi, esas olarak - Birden fazla Yetkilendirilmiş Kuruluş bulunmasına toplama merkezlerinin yetkilendirilmiş kuruluşlar arasında paylaştırılmasını koordine etmekle yükümlü bir oluşum görevi görmektedir. olanak sağlamaktadır ki bu da piyasadaki tüm tarafları rekabet yoluyla faaliyetlerini optimize etmek durumunda bırakmaktadır. Dolayısıyla, tekelden daha etkili ve verimli olduğunu söylemek mümkündür. - Kota sistemi daha fazla toplama yapılması için teşvikler oluşturmaktadır. - Yetkilendirilmiş kuruluşlar arasında daha adil bir coğrafi toplama merkezi dağılımı önem arz etmektedir. Page: vi

10 Belediyelerin AEEE lerin toplanmasındaki görev ve sorumlulukları Seçenek 2.2. Yarı-Kamusal Hizmet (Düzenlenmiş) Devlet toplama maliyetlerinin kamu ve özel kuruluşlar tarafından bölüşülmesi gerekliliğini beyan etmelidir. Belediyeler AEEE leri fiziksel olarak toplayarak üreticileri desteklemelidirler. Daha net bir ifade ile belediyeler; AEEE lerin toplanması ve yetkilendirilmiş kuruluşlara (üretici sorumluluğu prensibine uyan kuruluşlar) teslim edilmesinden sorumlu olmalıdır. Bunun karşılığında üreticiler; toplama maliyetlerini karşılamak üzere belediyeleri finansal olarak destekleyeceklerdir. Finansal destek koordinasyon merkezi veya yetkilendirilmiş kuruluşlar tarafından toplanan AEEE ton miktarı başına belirlenmiş bir ücret şeklinde olmalıdır. Belediyelerin daha büyük miktarlarda AEEE toplamasını teşvik etmek amacı ile bu ücret daha sonra, belediye bütçesine dâhil edilmelidir. Finansal Teminat araçları ve metotları - Daha şeffaftır ve yolsuzluk ihtimali daha düşüktür. Bunun sebebi yetkilendirilmiş kuruluşlar ile belediyeler arasında bireysel müzakerenin söz konusu olmamasıdır. - Avrupa Birliği ülkelerinde kazanılan deneyimler, Koordinasyon Merkezi sisteminin en yaygın seçenek olduğunu göstermektedir. - Türkiye açısından ele alındığında mevcut durumda finansal-bütçesel destek olmadan belediyeler toplama yapamayacaklardır. - Bu seçenek üretici sorumluluğu prensibi ile aynı doğrultudadır. - Seçenek; belediyelerin toplama hacimlerini arttırması için teşvikler yaratacaktır. - Daha adil bir coğrafi dağılım sağlanacaktır - Üreticiler için toplam maliyet artsa da, belediye yönetiminde verimlilik lojistik maliyetlerini azaltacaktır. Seçenek 3.2. Bir Yetkilendirilmiş Kuruluşa katılımın, devlet tarafından teminat olarak kabul edilmesi. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı bir yetkilendirilmiş kuruluşa üyeliği, bir üreticinin gelecekte AEEE lerini toplayacağının garantisi olarak kabul etmelidir. - Bu seçenek EEE fiyatını arttırmayacaktır. - Bu seçenek üreticiler üzerindeki yükü bir nebze azaltacaktır - Bedavacıların sayısı daha az olacaktır - Avrupa Birliği ülkelerinde kazanılan deneyimler bu seçeneğin en yaygın seçenek olduğunu göstermektedir. Denetim ve Yaptırım yöntemleri Seçenek 4.1. Öz Düzenleme, Üçüncü Şahıs Denetçiler, Diğer yöntemler Direktif in denetlenmesi ve uygulanmasını teminen devlet bazı - Doğru teşviklerle, öz düzenleme uygulamaları, kamu bürokrasisi tarafından yürütülen kumanda ve kontrol sistemlerinden daha etkili ve verimlidir. öz düzenleme yöntemlerini uygulamaya koymalıdır. Örneğin devlet üreticilerin koordinasyon merkezi ve ulusal kayıt merkezi kurmalarına izin vermelidir. - İzleme sistemi dışında bu seçenek, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nın kapasitesini arttırması için herhangi bir ek kaynak (kayıt sistemi, denetçiler vs) gerektirmemektedir. - Bu seçenek T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nın bilginin kaydı ve toplanmasına ilişkin etkinliği ve adilliği hususundaki şikâyet ve eleştirileri asgariye indirebilir. Maliyetlerin özel sektör içinde dağılımı Seçenek 5.1. Dağıtıcıların Desteklenmesi Devlet üreticilerin; dağıtıcıların AEEE lerin toplanması ve - Daha fazla miktarların toplanması için teşvikler Page: vii

11 depolanması ile ilintili maliyetlerini karşılaması hususunu zorunlu kılmalıdır. Bununla birlikte devlet küçük dağıtıcılara bazı muafiyetler tanımalıdır. oluşturmaktadır - Üretici sorumluluğu prensibi ile aynı doğrultudadır. - T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı üzerindeki idari yükü azaltmaktadır - Dağıtıcıların üzerindeki idari yükü azaltmaktadır. - Avrupa Birliği ülkelerinde kazanılan deneyimler, bu seçeneğin en yaygın seçenek olduğunu göstermektedir. Page: viii

12 İçindekiler İçindekiler... ix Giriş Politika geçmişi, süreçlere ilişkin hususlar ve ilgili taraflarla yapılan danışma süreci Politika geçmişi Kapsam Genel bilgiler Avrupa Ülkelerinde Kazanılan Deneyimler AEEE Direktifi nin Amaç ve Dayanağı Danışma süreci ve verilerin toplanması Senaryolar Sorunun tanımlanması Başlangıç (Baseline) EEE Üreticileri EEE Dağıtıcıları EEE lerin Piyasaya Sürülmesi Oluşan AEEE AEEE lerin Coğrafi Dağılımı Toplanan AEEE İşlenen AEEE ler İşleme Yöntemleri AEEE Direktifi nin Türkiye de uygulanmasına ilişkin genel faydalar Çevresel Etkiler Sosyal Etkiler Gayri resmi piyasanın düzenlenmesi İş Olanaklarının Yaratılması ve İş Kayıpları Türkiye de AEEE Direktifi nin Uygulanmasının Genel Zorunlu Maliyetleri Toplama Maliyetleri AEEE lerin Toplama Merkezlerinden İşleme Merkezlerine Lojistiği ve Nakliyesi Toplumu Bilinçlendirme Faaliyetleri Yetkilendirilmiş Kuruluşların ve Koordinasyon Merkezinin Kurulması (Geçerli ise) Page: ix

13 2.3.5 İşleme Tesislerine İlişkin Nihai İşletim Zararları Kayıt Sistemi (Piyasaya Sürülenlerin Denetimi Dâhil) Yetkili Makamın Kurumsal Yapısı (Çevresel Denetimler Dâhil) Lisanslama Maliyetleri Diğer Maliyetler Amaçlar Politika Alanları ve Seçenekler Politika Alanları Seçenekler Etki Değerlendirmesi Politika Alanı 0: Eylemsizlik Politika Alanının Tanımı Ekonomik etkiler: Bütçesel etkiler: Çevresel etkiler: Sosyal etkiler: Hiçbir şey yapmama seçeneğine ilişkin sonuçlar: Politika Alanı 1: Yetkilendirilmiş kuruluşların ve AEEE piyasasının yapısı Politika Alanının Tanımı Seçenek 1.1. Tekel Olarak Faaliyet Gösterecek Tek bir Yetkilendirilmiş Kuruluşun Kurulması Seçeneğin tanımı: Ekonomik etkiler: Bütçesel etkiler: Çevresel etkiler: Sosyal etkiler: Seçenek 1.2. Birbiri ile Rekabet Halindeki Yetkilendirilmiş Kuruluşlar Seçeneğin tanımı: Ekonomik etkiler: Bütçesel etkiler: Çevresel etkiler: Sosyal etkiler:... 38

14 5.1.3 Seçenek 1.3. Koordinasyon Merkezi Sistemi Seçeneğin tanımı: Ekonomik etkiler: Bütçesel etkiler: Çevresel etkiler: Sosyal etkiler: Politika alanının etkilerinin özeti Politika Alanı 2: AEEE lerin toplanmasında Belediyelerin Görev ve Sorumlulukları Politika alanının tanımı Seçenek 2.1. Kamu Hizmeti (Öz Düzenlemeye tabi) Seçeneğin tanımı: Ekonomik etkiler: Bütçesel etkiler: Çevresel etkiler: Sosyal etkiler: Seçenek 2.2. Kamu Hizmeti (Düzenlenmiş) Seçeneğin tanımı: Ekonomik etkiler: Bütçesel etkiler: Çevresel etkiler: Sosyal etkiler: Seçenek 2.3. Yarı-Kamu Hizmeti (Düzenlenmiş) Seçeneğin tanımı: Ekonomik etkiler: Bütçesel etkiler: Çevresel etkiler: Sosyal etkiler: Politika alanının etkilerinin özeti Politika Alanı 3: Finansal Teminat Politika alanının tanımı Seçenek 3.1. Sigorta veya banka mevduatları ile sıkı kontrol... 49

15 Seçeneğin tanımı: Ekonomik etkiler: Bütçesel etkiler: Çevresel etkiler: Sosyal etkiler: Seçenek 3.2. Yetkilendirilmiş Kuruluşa katılımın teminat olarak değerlendirilmesi Seçeneğin tanımı: Ekonomik etkiler: Bütçesel etkiler: Çevresel etkiler: Sosyal etkiler: Politika alanının etkilerinin özeti Politika Alanı 4: Denetim ve Yaptırım Yöntemleri Politika alanının tanımı Seçenek 4.1. Öz düzenleme, Üçüncü Şahıs Denetçiler ve Diğer Yaptırım Yöntemleri Seçeneğin tanımı: Ekonomik etkiler: Bütçesel etkiler: Çevresel etkiler: Sosyal etkiler: Seçenek 4.2. Yönetim, Kontrol ve Yaptırımlar Seçeneğin tanımı: Ekonomik etkiler: Bütçesel etkiler: Çevresel etkiler: Sosyal etkiler: Politika alanının etkilerinin özeti Politika Alanı 5: Dağıtıcıların AEEE lerin toplanmasındaki görev ve sorumlulukları Politika alanının tanımı Seçenek 5.1. Dağıtıcıların Üreticiler ve Devlet tarafından Desteklenmesi Seçeneğin tanımı:... 56

16 Ekonomik etkiler: Bütçesel Etkiler: Çevresel Etkiler: Sosyal etkiler: Seçenek 5.2. Dağıtıcıların maliyetleri karşılaması Seçeneğin tanımı: Ekonomik etkiler: Bütçesel etkiler: Çevresel etkiler: Sosyal Etkiler: Politika Alanının Etkilerinin Özeti Sonuç ve Tercih Edilen Seçenekler Ana Maliyet ve Faydalar Tercih edilen Seçenek(ler) Tercih Edilen Seçenek(ler)e ilişkin Dağıtım Maliyetleri Ekler Annex - 1. AEEE Tanımları Annex - 2. EEE ve AEEE Döngüleri Annex - 3. Çevresel Etki Tahmini Annex Eco-Indicator Annex Kümülâtif Enerji İhtiyacı (KEİ) Annex CML Annex - 4. Türkiye nin AEEE Direktifi nin uygulanması sonucu doğması muhtemel çevresel etkilerin parasallaştırılması Annex Toplanan AEEE ler Annex Toplanmayan AEEE ler Annex - 5. Toplam Maliyetlerin Hesaplanması Milyon EUR Net Bugünkü Değer (NPV) Annex - 6. Toplama Maliyetlerinin Hesaplanması Annex ADIM: AEEE lerin toplama hacminin hesaplanması Annex ADIM: AEEE lere ilişkin toplama hacminin parasallaştırılması Annex - 7. Toplama Merkezi (Tesis) Örnekleri Almanya ve İtalya Annex - 8. Ulusal Kayıt Merkezinin Kurulmasına İlişkin Maliyetlerin Hesaplanması... 93

17 Annex Maliyetlerin Hesaplanması Annex Finansman Annex Uluslararası Kıyaslamalar (Benchmark) Annex - 9. Koordinasyon Merkezi Modeli Annex Koordinasyon Merkezinin Görevleri Annex Toplama Merkezlerinin Dağılımı Annex Uluslararası Kıyaslamalar (Benchmark) Fransa: Almanya: İtalya: Avusturya: Annex Lojistik ve İşleme Maliyetlerinin (Optimizasyon Modeli de dâhil olmak üzere) Hesaplanması 103 Annex AB Rakamları Annex Düzenlenmiş AEEE Pazar Seçenekleri Annex Oluşan AEEE Miktarına ilişkin Tahminler Annex AEEE Kategorileri ile AEEE Sınıfları Arasındaki İlişki Annex Avrupa Topluluğunda Sanayi Ürünleri Listesi (Prodcom/SÜL) Tüzükleri ve AEEE ler. 115 Annex AEEE ler ve Denetimler Annex Politika Seçenekleri Annex Danışma Süreci Raporu Referanslar Kısaltmalar ve Kavramlar Listesi

18 Tablolar Listesi Tablo 1 - Danışma Sürecine katılan Ulusal ve Yerel Paydaşlar... 7 Tablo 2 Kayıtlı bulunan EEE Üreticileri (Zararlı Madde Kullanımının Sınırlandırılmasına ilişkin Direktif) - Türkiye Tablo 3 Tahmini Dağıtıcı Sayısı - Türkiye (2011) Tablo 4 Piyasaya Sürülen EEE Miktarları (Büyük Ev Eşyaları) Tablo ve 2010 yılında Türkiye deki akredite edilmiş işleme şirketleri tarafından toplanan AEEE miktarları (ton cinsinden) Tablo 6 - Türkiye nin AEEE geri dönüşüm zincirindeki gayri resmi ve resmi işlemler Tablo 7 - AEEE lerin geri dönüştürülmesi ve geri dönüştürülmemesi durumunda oluşan çevresel etkiler ve faydalar Tablo 8 AEEE Tanımları Tablo 9 - Toplanan AEEE miktarı (ton) Tablo 10 Toplanan AEEE Geri Dönüşüm Senaryosu: Karbon Eşdeğeri (kg CO 2 eşd) Tablo 11 Toplanan AEEE Evsel Katı Atıklara ilişkin Başlangıç (Baseline) Senaryosu: Karbon Eşdeğeri (kg CO 2 eşd) Tablo 12 Kazanç: Karbon Eşdeğeri (kg CO 2 eşd) Tablo 13 Kazanç (Düşük Tahmin): Parasallaştırılmış (Avro) Tablo 14 Net Bugünkü Değer olarak Kazanç (Düşük Tahmin): Parasallaştırılmış (Avro) Tablo 15 Kazanç (Yüksek Tahmin): Parasallaştırılmış (Avro) Tablo 16 Net Bugünkü Değer olarak Kazanç (Yüksek Tahmin): Parasallaştırılmış (Avro) Tablo 17 Toplanmayan AEEE miktarı (ton cinsinden) Tablo 18 Toplanmayan AEEE lere ilişkin Geri Dönüşüm Senaryosu: Karbon Eşdeğeri (kg CO 2 eşd).. 82 Tablo 19 Toplanmayan AEEE Evsel Atıklara ilişkin Başlangıç (Baseline) Senaryosu: Karbon Eşdeğeri (kg CO 2 eşd) Tablo 20 Zarar: Karbon Eşdeğeri (kg CO 2 eşd) Tablo 21 Zarar (Düşük Tahmin): Parasallaştırılmış (Avro) Tablo 22 Net Bugünkü Değer (NPV) olarak Zarar (Düşük Tahmin): Parasallaştırılmış (Avro) Tablo 23 Zarar (Yüksek Tahmin): Parasallaştırılmış (Avro) Tablo 24 Net Bugünkü Değer (NPV) olarak Zarar (Yüksek Tahmin): Parasallaştırılmış (Avro) Tablo 25 Türkiye deki Yerleşimlerin Nüfus ve Sayıları Tablo 26 Nüfuslarına Göre Yerleşim Kümeleri Tablo 27 Kümelere Göre Varsayılan Toplama Hedefleri... 87

19 Tablo 28 Yerleşim Sayısı Tablo 29 Yerleşimlerin Nüfusu Tablo 30 Yerleşim Türlerine Göre AEEE lerin Toplanmasına ilişkin Varsayım Tablo 31 AEEE Sınıflarına göre AEEE lerin Toplanmasına ilişkin Varsayım Tablo 32 Toplama Maliyetlerinin Hesaplanmasında Kullanılan Varsayımlar Tablo 33 Dağıtıcılar bünyesinde kurulması öngörülen toplama tesislerinin kuruluma ilişkin maliyet tahmini Tablo 34 Ulusal Kayıt Merkezine İlişkin Tahmini Maliyetler (Denetimler Dâhil) Table 35 Tahmin Edilen Lojistik ve İşleme Maliyetleri

20 Grafikler Listesi Grafik yılı için Yıllık Piyasaya Sürülen EEE Miktarı (kg / kişi başına)... 5 Grafik 2- Kayıtlı bulunan EEE Üreticileri Grafik 3 Tahmini Toplam Maliyetler Milyon EUR (Net Bugünkü Değer) Grafik 4 Tahmimi Görünür Ücret Buzdolabı - EUR Grafik 5 - Tahmini Toplama Miktarları Grafik 6 - Tahmini Toplama Maliyeti (Net Bugünkü Değer) Grafik 7 - Yerleşim Türlerine Göre Tahmini Toplama Miktarları Grafik 8 - Tahmini Nakliye Maliyeti (Net Bugünkü Değer) Tüm Atık Sınıfları Grafik 9 Toplumu Bilinçlendirme Faaliyetlerine ilişkin Tahmini Maliyetler (Net Bugünkü Değer) Grafik 10 Atık Forumunun Yetkilendirilmiş Kuruluş üyeleri arasında çalışanların dağılımı (2010) Grafik 11 Türkiye deki Belediyeye ait Toplama Merkezlerinin Tahmini Sayısı Grafik 12 - Türkiye de Toplama Merkezlerinin Kurulmasıyla ilintili olan Maliyetler (Net Bugünkü Değer) Grafik 13 Nicel Maliyet ve Faydaların Özeti Grafik 14 Maliyetlerin Dağılımı (Transferler Hariç) Grafik 15 - Maliyetlerin Dağılımı (Transferler Dâhil) Grafik 16 - Nüfus (2010) Yerleşim Türü Grafik 17 AEEE Miktarı (Yerleşim Türü) Grafik 18 Toplama Noktası Başına Hizmet Verilen Nüfus Grafik 19 Hizmet Verilen Nüfusun TOPLAMI Grafik 20 Yıllara göre Asgari Yeni Toplama Noktası Grafik 21 Asgari Toplam Toplama Noktası Sayısı Grafik 22 - Fransa da Yetkilendirilmiş Kuruluşlar Grafik 23 Türkiye Piyasaya Sürülen (PS) EEE ye karşı AEEE Artışı (Ton) Grafik 24 Türkiye Piyasaya Sürülen (PS) EEE ye karşı AEEE Artışı (Kişi Başına/kg) Grafik 25 Türkiye Piyasaya Sürülen EEE karşısında Oluşan AEEE Miktarları

21 Şekiller Listesi Şekil 1 Soğutma ve Dondurma Cihazlarının İşleneceği Merkezlerin Tahmini Yerleri (2020) Şekil 2 - AEEE ve Materyal Fraksiyonlarının Fiziksel Akışı Şekil 3 Etkilerin Özeti Şekil 4 Tercih Edilen Seçenek ve Öneriler Şekil 5 Direktiften önce EEE AEEE Döngüsü Şekil 6 Direktif ile öngörülen EEE - AEEE Döngüsü Şekil 7 EEE AEEE Döngüsü (Direktif in uygulanmasına rağmen AEEE lerin uygun olmayan yöntemlerle bertaraf edilmesi) Şekil 8 Eco-indicator 99 metodolojisinin genel temsili; beyaz kutular süreçleri diğer kutuları ise, ara sonuçları (PRe, 2008) göstermektedir Şekil 9 Örnek Üçgen Konsepti: İşaretlenmiş nokta, insan sağlığının %50, ekosistem kalitesinin %40 ve enerji kaynaklarının %10 olarak ağırlıklandırıldığı nokta olarak belirlenmiştir. (Goedkoop ve diğerleri, 2000) Şekil 10 Toplama Maliyetlerinin Hesaplanmasında Kullanılan Toplama Varsayımları Şekil 11 AEEE ve Materyal Fraksiyonlarının Fiziksel Akışının Koordinasyonu Şekil 12 İtalya daki YK Şekil 13 Tahmin Edilen AEEE Toplama Hedefleri (AEEE Değişikliği) Şekil 14 Politika Seçeneği 1.1 Tekel olacak tek bir Yetkilendirilmiş Kuruluşun kurulması Şekil 15 Politika Seçeneği 1.1 Birbiri ile rekabet halindeki Yetkilendirilmiş Kuruluşlar Şekil 16 Politika Seçeneği 1.3 Takas Merkezi Sistemi Şekil 17 AEEE Forum Kategorileri ve Atık Sınıfları

22 Haritalar Listesi Harita 1 Toplanan AEEE (kişi başına/kg)... 4 Harita 2 Piyasaya Sürülen EEE / Toplanan AEEE (%)... 4 Harita 3 Teknoloji Mağazalarının Sayısı Türkiye, Harita 4 AEEE Miktarı - Türkiye (2011) Harita 5 - Türkiye deki Akredite edilmiş İşleme Merkezleri (2010 yılı sonu itibariyle) Harita 6 - Soğutma ve Dondurma Cihazlarının İşleneceği Merkezlerin Tahmini Konumları (2020) Harita 7 Soğutma ve Dondurma İşleme Tesisleri (2012) Harita 8 Soğutma ve Dondurma İşleme Tesisleri (2013) Harita 9 Soğutma ve Dondurma İşleme Tesisleri (2014) Harita 10 Soğutma ve Dondurma İşleme Tesisleri (2015) Harita 11 Soğutma ve Dondurma İşleme Tesisleri (2016) Harita 12 Soğutma ve Dondurma İşleme Tesisleri (2017) Harita 13 Soğutma ve Dondurma İşleme Tesisleri (2018) Harita 14 Soğutma ve Dondurma İşleme Tesisleri (2019) Harita 15 Soğutma ve Dondurma İşleme Tesisleri (2020) Harita 16 Soğutma ve Dondurma İşleme Tesisleri (2020 Alternatif 1) Harita 17 Soğutma ve Dondurma İşleme Tesisleri (2020 Alternatif 2)

23 Fotoğraflar Listesi Fotoğraf 1 - Ulusal Danışma... 8 Fotoğraf 2 - Yerel danışma... 8 Fotoğraf 3 - Kocaeli Belediyesi Katı Atık Toplama Merkezi Fotoğraf 4 - Belediye Toplama Merkezi - İsviçre Fotoğraf 5 - Belediye Toplama Merkezi Çek Cumhuriyeti... 42

24 Giriş Düzenleyici Etki Analizi (DEA) çalışmasına ilişkin bu rapor REC Türkiye tarafından T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı için hazırlanmıştır. Bu raporun amacı Avrupa Birliği Atık Elektrikli ve Elektronik Eşya (AEEE) (2002/96/EC) Direktifi nin kabul edilmesine bağlı olarak (kanunlaştırılması ve uygulanması 1 ) ortaya çıkacak etkilerin hükümet ve T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı üst düzey yetkilileri tarafından değerlendirilmesi hususunda yardımcı olmasını temin etmektir. Bunun yanı sıra raporda işletmeler, hükümetler ve ulusal, yerel ve sair paydaşlara ilişkin azami faydanın elde edilmesi ve uyum ve uygulama maliyetlerinin düşürülmesi açısından tercih edilen bazı makul alternatiflere de yer verilmektedir. Dolayısıyla DEA çalışması AB Direktifi nin kabul edilmesi ve uygulanmasına ilişkin alternatifler sunmaktadır. Raporda Avrupa Komisyonu etki değerlendirme metodolojisi esas alınmıştır. 2 Raporun 1. kısmı politikanın temelini ve yapılan yoğun danışma süreci de dâhil olmak üzere çalışmanın genel düzenini belirlemektedir. İkinci kısım ise Türkiye de AEEE lere ilişkin sorunlar ve AEEE Direktifi nin Türkiye de uygulanması sürecinde karşılaşılacak zorluklar üzerinde durmaktadır. Üçüncü kısım hükümetin AB Direktifi ni uygulanmasına ilişkin hedefleri ve özellikle de hükümetin ulaşması gereken bazı objektif hedefleri ele almaktadır. Çalışmanın en detaylı kısmını oluşturan 4. ve 5. kısımlar; uyum ve uygulama maliyetlerini düşürebilecek olan müdahale alanlarına göre düzenlenmiş- tercih edilen her bir politika seçeneğine ilişkin analizleri ele almaktadır. Analize bağlı olarak altıncı kısımda ise Türk Hükümetinin kabul edilmesi muhtemel olan ve dolayısıyla tercih edilen alternatifler üzerinde durmaktadır. Raporun ilerleyen kısımlarında da detaylı bir şekilde ele alınacağı üzere; uygulamadaki zorlukların temelinde yatan esas sebeplerin belirlenebilmesi ve bu esas sebepler arasındaki sebep sonuç ilişkisinin incelenebilmesi için DEA çalışması; Haziran 2010 ve Nisan 2011 tarihleri arasında paydaşlarla yapılan yoğun danışma süreci sonucunda hazırlanmıştır. 3 Bununla birlikte gelecekte uygulamadan kaynaklanması muhtemel etkilerin tahmin edilmesinde kullanılan geçici iktisadi maliyetlendirme modellerine DEA çalışmasında yer verilmektedir. Bu raporda ifade edilen görüşler REC Türkiye ve bu kapsam ve hususta çalışmalara dâhil olan uzmanlara ait olup T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından oluşturulan Komitenin görüşlerini yansıtmayabilir Uygulamada, bu DEA çalışması this RIA understands substantive compliance ascertained by the EU Commission. Ek 18 Danışma Süreci REC Türkiye 2011 Sayfa: 1

25 1 Politika geçmişi, süreçlere ilişkin hususlar ve ilgili taraflarla yapılan danışma süreci 1.1 Politika geçmişi Türkiye AB ye tam üye olmayı amaçlamaktadır. Bunun gerçekleşebilmesi için T.C. Devleti; Topluluk Müktesebatının yasal ve idari çerçeveye entegre edilmesine olanak sağlayacak bir program geliştirmiştir. Türkiye nin Avrupa Birliği ne üye olabilmesi için Avrupa Parlamentosu ve Konseyi nin 27 Ocak 2003 tarihli 2002/96/EC sayılı Atık Elektrikli ve Elektronik Eşya Direktifi ni uyumlaştırması ve uygulaması gerekmektedir ( AEEE Direktifi, 2002/96/EC olarak da ifade edilmektedir). Bu Direktif in birinci amacı AEEE miktarındaki artışın önlenmesi ve AEEE lerin 4 uygunsuz bir yöntemle bertaraf edilmesi ile mücadele etmektir. Direktif in bir diğer amacı; bu ve benzeri atıkların yeniden kullanımı 5, geri dönüşümü ve diğer geri kazanım yöntemleri aracılığıyla doğaya atılmalarının azaltılmasını temin etmektir. Direktif aynı zamanda üreticiler, dağıtıcılar ve tüketiciler ile elektrikli ve elektronik eşyaların yaşam döngüsüne müdahil tüm işleticilerin (özellikle de atık elektrikli ve elektronik eşyaların işlenmesine doğrudan müdahil olan işleticiler de dâhil olmak üzere) çevresel hususlara ilişkin uygulamalarını iyileştirmeyi hedeflemektedir. AEEE lerin; 2005 yılında 8,3-9,1 milyon ton ile AB nin en hızlı artış gösteren atık sınıfı olduğu hususunun altı çizilmelidir. AEEE miktarının 2020 yılı itibariyle 12,3 milyon tona ulaşacağı öngörülmektedir. 1.2 Kapsam AEEE Direktif i tüketiciler veya işletmeler tarafından kullanılan ve belirlenen 10 ürün grubuna ilişkin belediye atıkları arasına giren hemen her türlü elektrikli ve elektronik eşyayı kapsamaktadır: 6 1. Büyük ev aletleri 2. Küçük ev aletleri 3. Bilişim ve telekomünikasyon ekipmanları 4. Tüketici ekipmanları 5. Işıklandırma cihaz ve aletleri 6. Elektrikli ve elektronik aletler (büyük endüstriyel kırtasiye malzemeleri hariç) 7. Oyuncaklar, eğlence ve spor aletleri 8. Tıbbi cihazlar (emplantasyon ürünleri ve hastalık bulaşıcı temaslarda bulunan ürünler hariç) 9. İzleme ve kontrol cihaz ve araçları 10. Otomatlar Direktif AEEE hacminin azaltılması için herhangi bir aracın kullanılması zorunluluğunu getirmemektedir. Evsel atık sahalarına getirilen ve yeniden kullanım potansiyeli olan oldukça fazla atık bulunmaktadır. İsveç, Birleşik Krallık ve Hollanda nın ortalaması %20-%30 dur (Jeff Cooper). Ancak direktifte yeniden kullanıma ilişkin herhangi bir hedef bulunmamaktadır. AEEE Direktifi nin kapsamı, mevcut yeniden düzenleme sürecinde Avrupa Komisyonu tarafından ele alınan hususlardan biridir. Komisyon, kapsamın genişletilmesi gerektiği görüşündedir. REC Türkiye 2011 Sayfa: 2

26 Direktif bu kategoriler için geri kazanım ve geri dönüşüm hedefleri koymaktadır. Bu hedefler bahse konu cihazların Direktif kapsamında değerlendirilmeyen cihazlar dışında Direktif in IA ekinde ele alınan kategoriler kapsamında değerlendirilen her tür elektrikli ve elektronik eşya bu Direktif e tabidir. Direktif in IB ekinde alt kategorilere de yer verilmektedir. Bu alt kategoriler Direktif in IA Ek inde belirtilen kategorilerden herhangi biri altında değerlendirilmektedir. Ancak AEEE ler genelde 5-6 atık sınıfı başlığı altında ayrı ayrı toplanmaktadır: Soğutma ve dondurma cihazları Büyük ev aletleri Katot ışınlı tüp (CRT) ve sıvı kristal ekranlı (LCD) televizyon ve monitörler Lambalar Karma AEEE ler 7 (küçük cihazlar ve önceki kategorilerde sınıflandırılmayan diğer tüm cihazlar) Farklı atık sınıflarının işlenmesi sürecine ilişkin teknik gereksinimler bahse konu atık sınıfları dâhilinde değerlendirilen farklı cihaz türlerinin gruplandırılması açısından önemli bir kriterdir. DEA çalışması bu atık sınıfını esas analitik kategori olarak kullanacaktır. 1.3 Genel bilgiler Avrupa Ülkelerinde Kazanılan Deneyimler Genel olarak ele alınacak olursa Avrupa Birliği ülkelerinde uygulanmakta olan AEEE Direktifi'nin bir başarı hikâyesi olduğunu söylemek mümkün değildir. Her ne kadar bazı üye devletler yüksek toplama oranları elde etmeyi başarmış olsalar da birçoğu bunu başaramamıştır. AB'de oluşan AEEE'lerin yalnızca üçte birinin uygun şekilde işlendiği tespit edilmiştir. AEEE'lerin üçte ikisi AB içinde veya dışında bulunan boş alanlara ve düşük standartlardaki işleme sahalarına atılmaktadır. Her ne kadar 2008 yılında AB genelinde ortalama kişi başına 6,5 kg.'lik bir toplama oranı elde edilmiş olsa dahi (ki bu oran hedeflenen 4 kg.'lik oranın üstündedir) bu oran üye devletlerdeki durumu kesin olarak yansıtmamaktadır. Bu durum AB ye yakın geçmişte üye olan Doğu Avrupa ülkelerinde daha belirgindir. Ancak İtalya ve Portekiz gibi AB'ye daha önceki yıllarda üye olmuş ülkeler de 2008 yılında bu hedefe ulaşamamıştır (bkz Harita 1) Direktif'in uygulanması bazı önemli sorunlar sebebiyle güçleşmiştir. Bu hususlar aşağıdaki gibidir: AEEE'lerin yasal olmayan yollarla AB dışındaki ülkelere ihracının halen yaygın bir uygulama olması. Uygun yöntemlerle işlenmeyen AEEE'lerin Avrupa sınırları içerisinde ve dışında ciddi çevresel ve sağlık riskleri beraberinde getirmesi. Üye devletlerin Direktif'te öngörülen geri dönüşüm ve geri kazanım gereksinimlerini karşılamakta ciddi sorunlarla karşılaşması yılında 14 Üye Devlet aleyhinde AEEE Direktifi ne uymadıkları; bir Üye Devlete ise raporlama yapmadığı gerekçesi ile ihlal davası açılmıştır Bazı durumlarda bilişim iletişim ve teknoloji cihazları da ayrı bir kategori olarak değerlendirilmektedir. Komisyon dan Konsey e, Avrupa Parlementosu na, Avrupa Ekonomik ve Sosyal Komitesi ne, ve Bölge REC Türkiye 2011 Sayfa: 3

27 2008 yılının Aralık ayında Avrupa Komisyonu gözlemlenen bazı uygulama sorunlarını gidermek, en hızlı büyüyen atık sınıfı ile mücadeleyi temin etmek ve bu yönetmeliğe ilişkin yaptırımları güçlendirmek için AEEE Direktifi ni değiştirilmesini önermiştir. Avrupa Komisyonu tarafından belirlenen yeni öneri toplama hedefleri açısından daha iddialıdır. Avrupa Komisyonu mevcut durumda kişi başına yıllık 4 kg olarak belirlenen toplama hedefini her ülkede Piyasaya Sürülen EEE miktarının % 65 i ile değiştirmeyi hedeflemektedir. 9 Yeni toplama hedefleri kabaca ortalamada kişi başına yaklaşık 10 ila 15 kg arasında olacaktır. Bugüne kadarki veriler ele alındığında yalnızca Hollanda nın yeni belirlenen % 65 lik eşiğe erişebileceği görülmektedir (Bkz Harita 2). Bu iddialı hedefin Direktif e uyulmasındaki zorlukları ve maliyetleri de beraberinde getirmesi beklenmektedir. Harita 1 Toplanan AEEE (kişi başına/kg) Harita 2 Piyasaya Sürülen EEE / Toplanan AEEE (%) Kaynak: REC Türkiye, Eurostat verileri, 2011 Piyasaya sürülen toplam miktar EU+2 10,11 için 10 milyon tondur. AB de piyasaya sürülen miktar yılda kişi başına ortalama 20,49 kg. dir (Bkz Grafik 1). Büyük ev aletleri bu miktarın yarısını oluşturmaktadır. %15 oranındaki bilişim cihazlarına ilişkin atık sınıfı ikinci en büyük kategoridir. Yine bu miktarın %12 sini tüketicilere ilişkin elektronik cihazların atıkları oluşturmaktadır. Bu üç atık sınıfı toplam AEEE miktarının yaklaşık %75 ini oluşturmaktadır Komitesi ne rapor, {Sec(2009)1586}, Brüksel, Com(2009) 633 Nihai, AB Bir diğer alternatif oluşan AEEE'lerin %85'ine tekabül eden bir toplama oranının belirlenmesidir. Bu husus mevcut süreçte halen tartışılmaktadır. AB+2; İzlanda ve Norveç i de kapsayan AB-27 yi temsil etmektedir. Eurostat Toplanan ve işlenen AEEE (ton) tablosu, 2008 verileri. Tabloda Malta, Slovenya, İzlanda ve Lichtenstein a ilişkin verilere yer verilmemektedir. Bulgaristan a ilişkin veriler ise kesin değildir. (1 kg den az) REC Türkiye 2011 Sayfa: 4

28 Grafik yılı için Yıllık Piyasaya Sürülen EEE Miktarı (kg / kişi başına) Kaynak: REC Türkiye, Eurostat verileri, AEEE Direktifi nin Amaç ve Dayanağı AB Direktifi nin esas amacı AEEE lerin kullanımına engel olmak ve benzeri atıkların yeniden kullanım, geri dönüşüm ve diğer geri kazanım yöntemleri ile AEEE lerin doğaya ve insan sağlığına olan zararlı etkilerini azaltmaktır. Bunun yanı sıra EEE lerin yaşam döngüsüne dâhil olan tüm işleticilerin çevresel performansını geliştirmeyi de hedeflemektedir. Direktif kısaca; AEEE lerin doğru ve uygun yöntemlerle toplanması AEEE lerin doğru ve uygun yöntemlerle işlenmesi AEEE lerin yeniden kullanımı, geri dönüşümü ve geri kazanımı EEE lerin çevre dostu olarak tasarlanmasını sağlamaktır. Direktif aynı zamanda AEEE lerin finansmanı, bu cihazlara ilişkin bilgi toplanması ve raporlama, inceleme ve gözetimine ilişkin yükümlülükleri de belirlemektedir. Direktif in esas işletimsel hedefleri aşağıdaki gibidir; Hane halkından yılda kişi başına en az 4 kg AEEE nin toplanması; Üreticilerin AEEE lerin mevcut en iyi teknolojiler kullanılarak işlendiğini ve geri dönüşüm geri kazanım kapasitelerinin bu konudaki hedeflerini karşılayabildiğini temin etmeleri; Üreticilerin bireysel veya toplu olarak - AEEE yönetimini düzenlemesi ve finanse etmesi 12 ; AEEE yönetiminin uygun ve doğru bir şekilde finanse edildiğini temin etmek amacıyla bir ürünü piyasaya sürerken üreticilerin mali teminat sunması; Üreticilerin AEEE yönetimine ilişkin maliyetleri tüketiciye ayrıca görünen ücret olarak faturalandırabilmeleri 13 ; AEEE yönetimi bahse konu işlemlerin yönetilmesi dâhil atıkların toplanması, nakliyesi, geri kazanımı ve bertaraf edilmesi anlamına gelmektedir. Görünür ücretler yalnızca tarihsel süreç için kullanılabilmektedir. Direktif ile öngörülen görünür ücretler 8 yıllık geçiş dönemi için geçerlidir. REC Türkiye 2011 Sayfa: 5

29 Üreticilerin ürünlerinde, cihazlara ilişkin atıkların ayrıca toplanabileceğini belirten ibarelere yer vermesi; Son kullanıcı EEE (tüketici) ve dağıtıcıların; eski AEEE leri Üye Devletler tarafından kurulan toplama merkezlerine ücretsiz olarak iade edebilmesi; Dağıtıcıların benzer nitelikte yeni bir cihaz sattıklarında AEEE leri kabul etmesi; AEEE lerin toplanmasından bertaraf edilmesine kadarki sürecin uygunluğu ve doğruluğunun gözetiminden sorumlu yetkili makamın (T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı) etkin bir şekilde yönetilmesi; Yetkili makam veya üreticiler tarafından; cihazların piyasaya sürüldüğü andan itibaren özellikle bu cihazların miktar ve kategorilerine ilişkin toplanan bilgilerin yer alacağı Ulusal bir Kayıt Merkezi kurulması 1.5 Danışma süreci ve verilerin toplanması DEA nın tarafsız verilerle güçlendirilebilmesi için REC Türkiye nin gerçekleştirmiş olduğu faaliyetler aşağıdaki gibidir: - Literatür taraması ve uluslararası en iyi uygulamaların araştırılması - Brüksel ve Zürih kentlerine düzenlenen çalışma ziyaretleri (4 uluslararası kurum, 4 uluslararası STK) - Seçeneklerin geçerliliğinin temin edilmesi için ön DEA çalışmasının hazırlanması - Sorunlar ve çözümlerine ilişkin anket çalışmalarının yapılması - TOBB un da desteği ile Ankara, İstanbul, Mersin, Muğla, Kars ve Kocaeli illerinde yapılmış olan toplantıları da kapsayan oldukça geniş bir Danışma Sürecinin düzenlenmesi. REC Türkiye bu süreç kapsamında 29 merkezi ve yerel kamu kurumu, 82 belediye, 24 üretici, 20 dağıtıcı, 8 işleme şirketi ve 28 STK ile görüşmeler yapmıştır. - Farklı öngörme araçları kullanılarak çeşitli senaryoların geliştirilmesi T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nın yakın işbirliği ve Birleşmiş Milletler Üniversitesi, TOBB; Bilkent Üniversitesi, Jacobs ve Ortakları nın faal olarak çalışmalara dâhil olmaları REC Türkiye nin çalışmalarını kolaylaştırmış ve çalışmaların etkin bir şekilde yürütülmesine olanak sağlamıştır. DEA çalışmasının tarafsız verilerle güçlendirilebilmesi için REC Türkiye bir Danışma Süreci düzenlemiştir. Bu danışma sürecinin amacı Direktif in etkilerinin değerlendirilmesi, bilgi toplanması ve ön etki değerlendirme çalışmasında belirlenen politika seçeneklerinin test edilmesidir. (Daha detaylı bilgi için Ek 18'e bakınız) Bu danışma süreci kapsamındaki aşamalar aşağıdaki gibidir: Hedef grupların yönlendirilmesi ile hedef gruplar arasında Direktif e ilişkin farkındalığın artırılması, Direktif in olumlu ve olumsuz etkilerinin gözden geçirilmesi,ve REC Türkiye 2011 Sayfa: 6

30 Direktif in daha maliyet etkin bir şekilde uygulanmasını teminen politika seçeneklerinin değerlendirilmesi. Bu süreç Haziran 2010 tarihi ile Nisan 2011 tarihi arasında gerçekleştirilmiştir. Danışma masa başı çalışmalara paralel şekilde yürütülmüştür. REC Türkiye ve T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı; analizlerin yürütüleceği iller ile ulusal ve yerel paydaşları belirlemiştir. Yerel danışma sürecinde hedeflenen iller sosyo-ekonomik gelişmişlik, satın alma gücü, sınır bölgelerine yakınlık, gümrük olup olmadığı veya liman kenti olması, kıyı kenti olması, coğrafi konumu (diğer illerle mesafeler), kentsel ve köysel nüfus büyüklüğü, pilot uygulama olması gibi kriterler dikkate alınarak seçilmiştir. Bu kriterler doğrultusunda Muğla, Kocaeli, Mersin ve Kars illeri seçilmiştir. Ulusal danışma faaliyeti ise Ankara ve İstanbul illerinde gerçekleştirilmiştir. Danışma sürecine dâhil olan paydaşların listesi Tablo 1'deki gibidir. Tablo 1 - Danışma Sürecine katılan Ulusal ve Yerel Paydaşlar Düzey Paydaşlar Katılım Uluslararası Uluslararası Kuruluşlar 4 uluslararası kurum Uluslararası STK'lar 4 uluslararası STK Kamu kurumları 15 kurum Üreticiler 24 üretici Ulusal Geri Dönüşüm Firmaları 8 şirket Dağıtıcılar 2 dağıtıcı Üreticilerin oluşturduğu STK lar 9 STK Diğer STK lar (çevre ve tüketici odaklı) 14 STK Belediyeler 82 belediye (büyükşehir, il, ilçe ve belde belediyeleri) Yerel dağıtıcılar 18 dağıtıcı Yerel Yerel Sivil Toplum Kuruluşları 5 yerel STK Kamu Kurumlarının İllerdeki Teşekkülleri 12 kurum Diğer 1 Organize Sanayi Bölgesi 1 Özel Şirket (İZAYDAS) REC Türkiye Ofisi ikili toplantılar ve 16 odak grubu toplantısı düzenleyerek danışma süresi boyunca paydaşların görüş ve önerilerini toplamışlardır. REC Türkiye 2011 Sayfa: 7

31 Fotoğraf 1 - Ulusal Danışma Fotoğraf 2 - Yerel danışma 1.6 Senaryolar Toplam AEEE lerin coğrafi dağılımı ve miktarı, Direktif in uygulanma ve uygunluk maliyetlerinin değerlendirilmesindeki en önemli değişkendir. Ancak Türkiye de bu bilgiler bulunmamaktadır. Bunun yanı sıra, AEEE miktarlarındaki yıllık artışın tahmin edilmesi gibi önemli bir çalışmanın gerçekleştirilmesi de söz konusudur. Ancak REC Türkiye hatasız bir tahminde bulunmanın mümkün olmadığı sonucuna varmıştır. Bu hususlara ilişkin mevcut durumları yansıtan kesin rakamlar bulunmamaktadır. Dolayısıyla REC Türkiye AEEE hacmini GYSİH ve nüfus tahminlerini esas alarak öngörüde bulunmuştur. Direktif in doğru şekilde uygulanması, atık toplama faaliyetlerinin ülke genelinde ve yerleşim bulunan tüm bölgelerde gerçekleştirilmesine olanak sağlayacaktır. AEEE lerin yüksek nakliye maliyetleri sebebiyle işleme tesislerinin bazı merkezi illerde kurulması gerekmektedir. Dolayısıyla toplama merkezleri erişimin civar illerden de kolaylıkla sağlanabileceği illerde kurulmalıdır. Kısa mesafeler ve yüksek nüfus yoğunluğunun nakliye ve lojistik maliyetlerini düşüreceği öngörülmektedir. Hesaplamalara ışık tutması açısından bu araştırmada, asgari maliyetli ve en uygun konumlar bir senaryo ile analiz edilmiştir (bkz. Ek 10). REC Türkiye 2011 Sayfa: 8

32 2 Sorunun tanımlanması AEEE; 2005 yılında 8,3-9,1 milyon ton ile AB nin en hızlı artış gösteren atık sınıfıdır. AEEE miktarının 2020 yılı itibariyle 12,3 milyon tona ulaşacağı öngörülmektedir. AEEE lerin etkin bir şekilde ele alınabilmesi için AB bahse konu Direktif i yürürlüğe koymuştur. Bu Direktif in birinci amacı AEEE miktarındaki artışın önlenmesi ve AEEE lerin uygunsuz bir yöntem ile bertaraf edilmesi ile mücadele edilmesi hususunu ele almaktadır. Direktif in bir diğer amacı bu ve benzeri atıkların yeniden kullanımı, geri dönüşümü ve diğer geri kazanım yöntemleri aracılığıyla doğaya atılmalarının azaltılmasını temin etmektir. Üçüncü olarak ise Direktif; üreticiler, dağıtıcılar ve tüketiciler ile elektrikli ve elektronik eşyaların yaşam döngüsüne müdahil tüm işleticilerin (özellikle de atık elektrikli ve elektronik eşyaların işlenmesine doğrudan müdahil olan işleticiler olmak üzere) çevresel hususlara ilişkin uygulamalarını iyileştirmeyi hedeflemektedir. Ancak Direktif, aynı zamanda ekonomik, sosyal ve çevresel maliyetlerin yanı sıra Türk Hükümeti ve bağlantılı paydaşlar için bütçe harcamalarını ve finansal harcamaları da beraberinde getirecek olan önemli hukuki, teknik ve kurumsal reformlar da gerektirmektedir. AEEE lerin Türkiye deki durumu oldukça zorlayıcıdır. Direktif in uygulanabilmesi için Türkiye nin aşağıda da belirtilen bazı karmaşık sorunları çözüme ulaştırması gerekmektedir; - Türkiye deki AEEE miktarının AB ülkelerine kıyasla daha az olması - AEEE miktarının coğrafi dağılımının eşit olmaması - AEEE lerin ayrı bir merkezde toplanmasına olanak sağlayacak tesislerin bulunmaması - Türkiye de soğutucu ve dondurucu cihazların işlenmesine olanak sağlayacak yeterli ve uygun işleme tesislerin bulunmaması - Türkiye deki gayri resmi atık sektörünün oldukça yaygın olması - AEEE lerin uygun yöntemlerle toplanması ve işlenebilmesi için gerekli olan teknik ve finansal kapasitenin Türkiye de halen yeterli düzeyde olmaması Raporun bu bölümünde, AEEE Direktifi nin Türkiye de uygulanabilmesi için gerekli temel ve zorunlu maliyetler ile karşılaşılabilecek muhtemel zorluklar ele alınmaktadır. EEE ve AEEE akışlarına ilişkin genel süreçler Ek 2 de verilmiştir. 2.1 Başlangıç (Baseline) EEE ler yanlış tasarlanması, yanlış kullanılması veya atılma esnasında yanlış muamele edilmesi halinde, insan sağlığına ve çevreye zarar verebilecek çok sayıda madde içermektedir. Direktif kullanım ömrü yaklaşımına dayalıdır. Bir EEE ürün, kullanım ömrü sonunda atık (AEEE) haline gelmekte ve ardından toplanarak işlenmektedir. Türkiye deki yıllık EEE kaynaklı atık (AEEE) miktarlarının hızla artmaya devam ettiği yadsınamaz bir gerçektir. Bu eğilim, birbiri ile bağlantılı altı madde kapsamında değerlendirilebilir: EEE Üreticileri: EEE üreticilerinin sayısı REC Türkiye 2011 Sayfa: 9

33 EEE Dağıtıcıları: EEE Dağıtıcılarının sayısı (satış noktaları) EEE üreticileri (üreticiler, marka değişikliği yaparak ürünleri yeniden piyasaya sürenler, ithalatçılar) tarafından piyasaya sürülen EEE miktarına karşılık gelen Piyasaya Sürülen miktar Belirli bir yılda EEE lerden kaynaklanan atık miktarına karşılık oluşan AEEE miktarı AEEE lerin Coğrafi Dağılımı Belirli bir yılda toplanan AEEE miktarlarına karşılık gelen toplanan AEEE Belirli bir yılda toplanan AEEE miktarlarına karşılık gelen işlenen AEEE Toplandıktan sonra AEEE yönetimi için kullanılan süreçlerin türünü ele alan işleme metotları EEE Üreticileri Türkiye deki toplam EEE üreticisinin sayısı resmi olarak bilinmemektedir. 14 İstatistiklerin gizliliği nedeniyle, TÜİK in EEE üreticilerinin listesini açıklamasına izin verilmemektedir. Bununla birlikte TÜİK geçmişte EEE ihraç etmiş olan en az 14,000 işletme bulunduğunu belirtmiştir ancak farklı Prodcom 15 kodları içeren bu rakam, gerçek rakamın üzerindedir ve bir üreticinin farklı tür ürünler ihraç ediyor olabileceği göz önünde bulundurulduğunda sapmalara neden olacaktır. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından tutulan kayıtların daha gerçekçi olduğu öngörülmektedir. 16 Bakanlık, 213 şirketin kayıtlı olduğu EEE üreticileri sicilini tutmak üzere bir sistem kurmuştur. Ancak bazı tanınmış üreticilerin halen bu kayıt sistemine dâhil edilmemiş olmalarına rağmen yinede genel olarak, bu kayıt sektöre ilişkin daha net ve kesin bir resim çizmektedir. Bu kayıtlara göre kayıt dâhilindeki firmaların 98 inin BİT ürünlerine ve yalnızca 44 ünün büyük ev aletlerine odaklandığı ve çoğu kayıtlı EEE üreticisinin İstanbul da (%82) yoğunlaştığı görülmektedir (bkz Grafik 2 ve Tablo 2) Üreticilere göre, Direktif, EEE üreticilerine ek olarak, ihracatçıları ve ürünleri markalarını değiştirip yeniden piyasaya süren işletmeleri de kapsar Ürün Sınıflamaları Elektrikli ve elektronik eşyalarda tehlikeli madde kullanımının kısıtlanmasına ilişkin Direktif (RoHS), OJ L, 37, REC Türkiye 2011 Sayfa: 10

34 Grafik 2- Kayıtlı bulunan EEE Üreticileri Kaynak: REC Türkiye, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı verileri, 2011 Tablo 2 Kayıtlı bulunan EEE Üreticileri (Zararlı Madde Kullanımının Sınırlandırılmasına ilişkin Direktif) - Türkiye İL Büyük ev eşyaları Küçük ev aletleri Bilişim ve telekomünikasyon ekipmanları Tüketici ekipmanları Kaynak: REC Türkiye, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı verileri, 2011 Işıklandırma cihaz ve aletleri Elektrikli ve elektronik aletler ADANA ANKARA ANTALYA AYDIN 1 BİLECİK 2 BURSA ESKİŞEHİR 4 1 GAZİANTEP 2 Oyuncaklar, eğlence, spor aletleri Tıbbî cihazlar İzleme ve kontrol cihaz ve aletleri Otomatlar İSTANBUL İZMİR 1 1 KAYSERİ 1 1 KOCAELİ 2 1 MANİSA YURTDIŞI Genel Toplam Oran % 21 % 14 %46 %21 %25 %22 %6 %1 %1 %1 Kısaca REC; Türkiye de 1000 den fazla üretici olduğunu tahmin etmektedir. REC Türkiye 2011 Sayfa: 11

35 2.1.2 EEE Dağıtıcıları REC dağıtıcıların, Türkiye de den fazla mağazada EEE sattığını tahmin etmektedir. Dağıtıcıların (satıcılar) türü ve kategorileri farklılıklar göstermektedir. Ancak Direktif açısından münhasır bayiler (geleneksel dağıtım kanalı), teknoloji mağazaları 17, süper marketler ve diğerleri 18 olmak üzere dört ana dağıtıcı kategorisi bulunmaktadır. Tablo 3 Tahmini Dağıtıcı Sayısı - Türkiye (2011) Dağıtıcı Türü Mağaza Tahmini Piyasaya Sürüm oranı Kaynak Münhasır Bayiler ~ %50 Danışma Teknoloji Mağazaları ~450 %25 Danışma Süper-Marketler (Hipermarketler ve Yapı ~1000 %10 Danışma Kendin Yap Mağazaları da dâhil olmak üzere) Diğerleri üzeri %15 Danışma TOPLAM üzeri Kaynak: REC Türkiye, 2011 Türkiye de bulunan EEE dağıtıcılarının toplam resmi sayısı bilinmemektedir. Ancak yapılan danışma süreci sonucunda elde edilen bilgilere göre yirmi binin üzerinde dağıtıcı bulunduğu varsayılmaktadır (bkz Tablo 3). Münhasır Bayiler EEE piyasasındaki en büyük pazar payına sahiptirler. Büyük ev eşyaları piyasası özellikle bu grubun hâkimiyeti altındadır. Sadece piyasa lideri EEE üreticisinin 1300 bayisi bulunmaktadır. Münhasır bayilerin toplam sayısının yaklaşık olduğu tahmin edilmektedir. Teknoloji Mağazaları, EEE piyasasındaki ikinci büyük paya sahiptir. Bu mağazalarda özellikle bilişim cihazları ve tüketici elektronik eşyaları satılmaktadır. Teknoloji mağazaları genellikle zincir mağazalar halinde örgütlenmiştir. En büyük 10 teknoloji mağazasının Türkiye genelinde 457 mağazası bulunmaktadır (bkz Harita 3). Süpermarketlerde de (Hiper Marketler ve Yapı Marketleri ( Kendin Yap Marketleri) de dâhil olmak üzere) EEE satılmaktadır. EEE satan bini aşkın süpermarket bulunduğu tahmin edilmektedir. Son olarak, EEE satışlarının yapıldığı diğer mağazalar da bulunmaktadır. Bu işletmeler genellikle, cep telefonu ve iletişim cihazları satan işletmelerdir. Bunların sayısının den fazla olduğu tahmin edilmektedir EEE satan uzmanlaşmış perakendecileri ifade etmek için kullanılan Türkçe terim Birden fazla üreticinin ürünlerini satan geleneksel küçük perakendeciler. Bu perakendeci türü, özellikle Bilişim ve Telekomünikasyon aletlerine odaklanmaktadır. REC Türkiye 2011 Sayfa: 12

36 Harita 3 Teknoloji Mağazalarının Sayısı Türkiye, 2011 Kaynak: REC Türkiye, EEE lerin Piyasaya Sürülmesi Sorunun tanımlanmasındaki ikinci önemli husus Türkiye de, kullanım ömrü dolduğunda AEEE haline gelecek olan, piyasaya sürülen toplam EEE sayısının değerlendirilmesiyle ilintilidir. Düzenleyici Etki Analizi çalışması tahminlerine göre, Türkiye deki piyasaya sürülen EEE miktarı 2011 yılında 850 bin ton olup; bu rakam 2020 yılında bin tona ulaşacaktır. Bu tahmin, Türkiye nin ilgili döneme ait geleceğe dönük nüfus artışı 19 ve Satınalma Gücü Paritesi (SAGP) GSYİH büyümesi tahminlerine dayanmaktadır 20 (Bkz Ek 13) Büyük ev eşyalarının endüstriyel üretimine ilişkin yapılan daha detaylı bir analiz, 2011 yılı rakamlarını doğrulamaktadır. REC in endüstriyel kaynaklara dayalı tahminlerine göre, Türkiye deki büyük ev eşyaları üretim hacmi tondur (bkz Tablo 4). AB ortalaması olarak büyük ev eşyaları piyasaya sürülen toplam EEE miktarının %47 sini oluşturmaktadır (bkz Grafik 1). Bu, 2011 yılında tahmini 894 bin tonluk (420 bin tonun %47 si) EEE nin piyasaya sürülmesi anlamına gelmektedir ki bu da kişi başına 12 kg piyasaya sürülen EEE ye işaret etmektedir TÜİK in tahminine göre Bu hesaplama REC ile Birleşmiş Milletler Üniversitesi tarafından UNU GSYİH - AEEE korelasyon metodolojisi kullanılarak yapılmıştır. REC Türkiye 2011 Sayfa: 13

37 Tablo 4 Piyasaya Sürülen EEE Miktarları (Büyük Ev Eşyaları) NO LHHA (Large Household Appliances) Data Date Source PoM Estimation Unit Notes Assumption: TURKBESD 1.1 Large cooling appliances (Refregirators, vs) TURKBESD Assumption: TURKBESD 1.2 Washing machines TURKBESD Assumption: TURKBESD 1.3 Clothes dryers TURKBESD Assumption: TURKBESD 1.4 Dish washing machines TURKBESD Assumption: TURKBESD 1.5 Cooking (Discluding microwawes) TURKBESD Average Unit Weight (kg) PoM Estimation (kg) has %95 market share has %95 market share has %95 market share has %95 market share has %70 market share Electric heating appliances No Data Electric fans (Including Air Conditioners) ISKID (Split 2007 models) Assumption: Split models has %90 market share TOTAL (1.1, 1.2, 1.3, 1.4, 1.5, 1.6, 1.7) Kaynak: REC Türkiye, Sektör verileri, 2011 Her Üye Devletin toplama hedefleri Piyasaya sürülen EEE miktarı tahminleri esas alınarak hesaplanacaktır. Bu sebeple yakın zamanda AEEE Direktifi nde yapılacak olan revizyon önem arz etmektedir Oluşan AEEE Üçüncü bir husus ise piyasaya sürülen toplam EEE lerden dolayı oluşan AEEE miktarıdır. Uluslararası alanda kabul görmüş bir metodolojiyi 21 dayanak alan DEA çalışmasına göre 2011 yılında Türkiye de oluşacak AEEE miktarının 565 bin ton olacağı öngörülmektedir. Geleceğe dönük bir nüfus ve SAGP GSYİH tahminine göre, bu miktar 2020 yılında 894 bin tona ulaşacaktır (bkz Ek 13) yılındaki 565 bin tonluk başlangıç rakamının, 696 bin tonluk bir rakam öngören olağan Avrupa Topluluğu %80 formülü ile (yani piyasaya sürülen EEE lerin %80 inin AEEE haline geleceğine ilişkin) kabaca yapılan tahminlerden biraz daha düşüktür. 22 Öte yandan, önceki araştırmada 2007 yılı için 319 bin ton; 2011 yılı için ise 355 bin ton olarak tahmin edilen başlangıç rakamları mevcut durumda öngörülen başlangıç rakamlarının oldukça altındadır. Nüfus oranı ve son birkaç yılda ülkede kaydedilen GSYİH büyümesi bu ikinci araştırmaya dâhil edilmemiştir. Ancak araştırmada %2 lik bir sabit oran kullanılmıştır AEEE lerin Coğrafi Dağılımı Türkiye açısından önemli olan bir diğer husus ise oluşan AEEE lerin ülke genelindeki dengesiz dağılımıdır. TÜİK tarafından belirlenen kişi başına düşen ulusal ortalama brüt katma değerin (BKD) kullanıldığı Harita 4 istatistiksel bölge düzey 2 için (NUTS52) AEEE nin 2011 deki tahmini dağılımını göstermektedir. DEA çalışmasında 2011 yılında İstanbul ilinde kişi başına oluşan AEEE miktarının kg olduğu tahmin edilmektedir. Bu miktar Bitlis, Hakkâri, Muş ve Van (TRB2) illeri için kişi başına yalnızca 2.48 kg. dır REC, bu hesaplamayı Birleşmiş Milletler Üniversitesi birlikte, UNU GSYİH AEEE korelasyon metodolojisi kullanarak yapmıştır. Oluşan AEEE %80 Formülü ile ilgili olarak, bkz. EC (2009) T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (2007) REC Türkiye 2011 Sayfa: 14

38 Harita 4 AEEE Miktarı - Türkiye (2011) Kaynak: REC, Türkiye, Toplanan AEEE DEA çalışması kapsamında yapılan danışma sürecinde elde edilen bir diğer önemli bulgu ise oluşan AEEE miktarının çoğunun aslında Türkiye de farklı işleticiler tarafından toplandığı ve bunların belediye atık alanlarına götürülmediği gerçeğidir. Genel olarak, küçük dağıtıcılar ve ikinci el satıcıları, AEEE lerin önemli bir bölümünü gayri resmi olarak satın almakta veya karşılık ödemeden toplamakta ve bunları hurdacılara satmaktadırlar. Öte yandan, AEEE lerin küçük bir kısmı da, sokak toplayıcıları tarafından toplanmakta ve yine hurdacılara satılmaktadır. Her iki durumda da bu atıklar hurdacılar tarafından işlenmektedir. Toplanan AEEE lerin bir kısmının gelişmekte olan ülkelere ikinci el EEE olarak satıldığının da altı çizilmelidir. Bazı belediyeler (özellikle ülkenin Batı kesimindekiler) ve bazı dağıtıcılar AEEE toplama girişimlerine başlamışlardır. Örneğin, Kocaeli ve Sakarya AEEE toplama sistemleri bulunan belediyelerden önde gelen iki tanesidir. Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, AEEE leri de kapsayan bir Atık Toplama Tesisi kurmuştur (bkz Fotoğraf 3). İstanbul Büyükşehir Belediyesi ve Kadıköy Belediyesi ile Afyon, Bursa, İzmir ve Muğla gibi bazı illerdeki belediyeler de dâhil olmak üzere diğer belediyeler de kendi AEEE toplama mekanizmalarını başlatmışlardır. Bunun yanı sıra danışma süreci, bazı büyük dağıtıcıların da AEEE toplamaya başladıklarını ortaya koymuştur. Ancak yine de bildirilen toplama rakamlarında eksiklikler bulunmaktadır. Danışma süreci sonucunda bu girişimlere ilişkin genel toplama oranlarının oldukça düşük olduğu görülmüştür. REC Türkiye 2011 Sayfa: 15

39 Fotoğraf 3 - Kocaeli Belediyesi Katı Atık Toplama Merkezi Bu bilgiler ışığında DEA çalışması hâlihazırda toplanan AEEE lerin, 13 mevcut akredite edilmiş işleme tesisi tarafından işlenen AEEE miktarına, yani 2010 da resmi olarak toplanan ve çoğu kaynağını işletmeden işletmeye (B2B) ilişkilerden alan ton AEEE ye karşılık geldiğini öngörmektedir. (bkz Tablo 5). Tablo ve 2010 yılında Türkiye deki akredite edilmiş işleme şirketleri tarafından toplanan AEEE miktarları (ton cinsinden) Kategoriler/Yıl 2009 % 2010 % Total Total 1 Büyük ev eşyaları 72 3% 116 4% 188 4% 2 Küçük ev aletleri 216 9% 265 9% 481 9% 3 Bilişim ve Telekomünikasyon Ekipmanları % % % 4 Tüketici ekipmanları 84 4% 121 4% 204 4% 5 Işıklandırma cihaz ve aletleri 1 0% 0 0% 1 0% 6 Elektrikli ve elektronik aletler % 239 8% % 7 Oyuncaklar, eğlence ve spor aletleri 0 0% 0 0% 0 0% 8 Tıbbi cihazlar 0 0% 3 0% 3 0% 9 İzleme ve kontrol cihaz ve araçları 0 0% 0 0% 0 0% 10 Otomatlar 0 0% 0 0% 0 0% Toplam % % % Kaynak: REC Türkiye, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Verileri REC Türkiye 2011 Sayfa: 16

40 2.1.7 İşlenen AEEE ler Son yıllarda, AEEE leri işleyecek olan tesislerin onaylanması ve akredite edilmesi için T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından bir sistem kurulmuştur. Mart 2011 tarihine kadar bu sistemle 13 tesisin akreditasyonu T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yapılmıştır. Bu şirketlerin 10 u limitet şirket statüsünde; geri kalan üçü ise anonim şirket statüsündedir. Bu da akredite edilmiş olan tesislerin çoğunun daha ılımlı iş planları olan küçük işletmeler olduğu anlamına gelmektedir. Akredite edilmiş olan tesislerin çoğunun Marmara Bölgesinde yoğunlaşmış olduğu tespit edilmiştir (bkz Harita 5). Dolayısıyla Ege, Akdeniz ve Doğu Bölgelerindeki önemli yerleşim alanlarına hizmet verilememektedir. Harita 5 - Türkiye deki Akredite edilmiş İşleme Merkezleri (2010 yılı sonu itibariyle) Kaynak: REC Türkiye, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı verileri Yukarıda da belirtildiği gibi, mevcut durumda akredite edilmiş 13 faal tesis bulunmaktadır. Bu tesisler tarafından işlenen AEEE miktarı 2010 yılı için yaklaşık tondur. Bu AEEE lerin %67 si bilişim ve telekomünikasyon cihazlarına ilişkin atıklardır (Bkz yukarıdaki Tablo 3). Verilerde, akış türü ayrılmadığında, işlenen bu miktara, evsel (B2C) ve ticari (B2N) atıklar da dâhildir. Ayrıca işlenen AEEE lerin geri dönüşümü ve geri kazanımı ile ilgili herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Fiilen toplanan/işlenen 3000 ton AEEE; oluşan tahmini AEEE miktarının (565 bin ton) %1 inden daha az olduğundan, oluşan AEEE lerin %99 unun resmi olarak toplanmadığı veya işlenmediği ancak hurdacılar tarafından yönetildiği varsayılmaktadır. Bu varsayım, danışma sürecinde elde edilen bilgiler ile de doğrulanmıştır İşleme Yöntemleri Mevcut durumda oluşan AEEE lerin çoğunun işlenmesi işlemi hurdacılar tarafından gerçekleştirilmektedir. Hurdacılar ne yazık ki kaba işleme yöntemleri ve çoğu zaman çevre aşısından zararlı etkiler doğuran yöntemler kullanmaktadırlar. Bu durum özellikle buzdolapları gibi soğutma ve dondurma unsurları kullanan cihazlar için geçerlidir. Ancak işleme teknikleri, metal bileşenlerin geri kazanımı için plastiklerin yakılması işlemini kapsamaktadır; bu da atmosfere zararlı gazlar veya hava REC Türkiye 2011 Sayfa: 17

41 kirleticilerin yayılmasına sebep olmaktadır. Türkiye de AEEE lerin geri dönüşüm zincirindeki gayri resmi ve resmi işlemleri özetleyen Tablo 6 aşağıdaki gibidir: Tablo 6 - Türkiye nin AEEE geri dönüşüm zincirindeki gayri resmi ve resmi işlemler Süreç Mevcudiyet Açıklama Gayri resmi (İşlenen AEEE lerin %99 u) Toplama E Çoğu dağıtıcılar aracılığıyla toplanmakta ve hurdacılara satılmaktadır. Elle ayırma E Büyük ölçüde hurdacılar tarafından yapılmaktadır. Metallerin geri kazanımı/yoğunlaştırılması için açıkta E Hurdacılar tarafından yapılmaktadır. yakma Baskılı Devre Kartlarının (BDK ler) Hurdacılar tarafından doğrudan ihraç H İşlenmesi edilmektedirler Altının Devre Kartlarından ayrılması. G/D - Tehlikesiz Düzenli Depolama Değersiz parçalar genellikle hurdacılar E Tesislerinde Bertaraf tarafından çöpe atılmaktadır. CFC lerin ve HCFC lerin atmosfere Büyük ölçüde hurdacılar tarafından E yayılması yapılmaktadır. Resmi (İşlenen AEEE lerin %1 i) Bazı illerde belediyeler tarafından uygulanan B2B Toplama K birkaç pilot proje ile başlamıştır ancak oldukça sınırlıdır. B2C Toplama K Bazı illerde belediyeler tarafından uygulanan birkaç pilot proje ile başlamıştır ancak oldukça sınırlıdır. Elle ayırma E Mevcut işleme tesisleri tarafından yapılmaktadır. Mevcut işleme tesislerinde yapılmaktadır Beyaz eşyaların (CFC ler ve HCFC ler E (mevcut tesislerin CFC ler ve HCFC leri boşaltılmadan) parçalanması boşaltma ekipmanları yoktur). Yerel tesislerde nihai olarak ham maddeye geri dönüşüm E - Çözmek için uygun ekipman ve işlemler Baskılı Devre Kartlarının ihracı E bulunmadığından, toplananların hepsi ihraç edilmektedir. Katot ışınlı tüplerin (CRT) ihracatı H Mevcut işleme tesisleri tarafından yapılmaktadır. Tehlikesiz Düzenli Depolama Tesislerinde Bertaraf Tehlikeli Düzenli Depolama Tesislerinde Bertaraf E= Evet, H=Hayır, K=Kısmen, G/D= Bilgi yok. Kaynak: REC tarafından yapılan danışma sürecinde elde edilen verilere dayanmaktadır. H E Geri dönüştürülüp zararlı madde atık çöplüklerine gönderilmekte veya ihraç edilmektedir Zararlı ve geri dönüştürülemeyen parçalar, zararlı madde yakma/çöplük tesislerine gönderilmekte ve yakıldıktan sonraki artıkları çöplüğe atılmaktadır. REC Türkiye 2011 Sayfa: 18

42 2.2 AEEE Direktifi nin Türkiye de uygulanmasına ilişkin genel faydalar Çevresel Etkiler AEEE Direktifi nin Türkiye de uygulanması, AEEE lerin doğru yöntemlerle geri dönüşüm oranını arttırmak ve kirliliği azaltmak açısından önemli çevresel faydalar doğuracaktır. Bu araştırmada, çevresel etkiler, iki senaryo oluşturmanın yanı sıra bir dizi metot ve teknik kullanılarak değerlendirilmiştir. İlk olarak, insan sağlığı, ekosistem kalitesi ve enerji kaynakları üzerindeki etkileri farklı birimler halinde değerlendirmek için Eco-Indicator 99 metodu kullanılmıştır (bkz Ek 3). Eco- Indicator 99 sonuçları, daha sonra ekosistem kalitesi, insan sağlığı ve enerji kaynaklarına yönelik zararı tek bir ölçüde birleştiren Üçgen Konsepti kullanılarak normalleştirilmiş, ağırlıklandırılmış ve bir birim (puan) ile birleştirilmiştir (bkz Ek 3 Şekil 9). Etkiler iki senaryo kullanılarak daha da detaylı olarak ele alınmıştır. Bu senaryolardan biri en iyi durum senaryosu; diğeri ise en kötü durum senaryosudur. Belediye Katı Atık Senaryosuna göre, toplanan tüm AEEE ler işlenmeden çöplük alanlarına gönderilmektedir. Bu senaryo, tetikleyeceği olumsuz çevresel etkiler göz önünde bulundurulduğundan daha kötü bir durum olarak değerlendirilmektedir. Öte yandan, Geri Dönüşüm Senaryosuna göre, toplanan tüm AEEE ler, Direktif te yer alan ilkelere göre, lisanslı işleme tesislerinde geri dönüştürülmektedir. Bu iki senaryo arasındaki fark Çöp Kutusundan Kurtarma Senaryosu olarak adlandırılmaktadır ve AEEE geri dönüşümünün net çevresel değerini ortaya koymaktadır.. Bu yönteme göre, DEA çalışması Türkiye nin, en iyi durum senaryosunu uygulayarak ekosistem kalitesi, insan sağlığı ve enerji kaynaklarına yönelik çevresel zararını 116,355 birim puan azaltabileceğini öngörmektedir (bkz. aşağıdaki Tablo 6). AEEE lerin AEEE Direktifi nde teşvik edildiği üzere doğru şekilde işlenmesi ve geri dönüştürülmesinden kaynaklanan çevresel etkiler gerek ürün kategorileri gerekse atık sınıfları açısından gözlenebilmektedir. Özellikle, AEEE Direktifi, büyük ev eşyaları açısından büyük çevresel etkiler yaratarak çevresel faydalara %60,8 lik bir katkı sağlayacaktır. Bu, küresel ısınma ve ozon tabakasının delinmesine sağladıkları katkı ve dolayısıyla insan sağlığı üzerindeki muhtemel etkiden dolayı, atık sınıfı kategorilerinde soğutma ve dondurma cihazları içinde geçerlidir. İkinci durumda, soğutma ve dondurma cihazları geri dönüştürülmesi, toplam net çevresel kazanca %47 oranında katkı sağlayabilir. Atık sınıflarındaki aydınlatma cihazları kategorisi veya lambalar da, toprak ekotoksisitesi ve deniz suyu ekotoksisitesine neden olan Hg içerikleri nedeniyle çok yüksek olumsuz etkilere sahiptir. Ancak atık sınıfı aracılığıyla küçük miktarlarda oluşmalarından dolayı, toplam etkileri büyük ev eşyaları ve soğutma ve dondurma cihazlarına göre çok daha düşüktür. Özetle, aşağıdaki tablo, her kategori için, AEEE geri dönüşümünün yararlarının, AEEE toplanması ve işlenmesindeki artış ile orantılı olduğunu göstermektedir. Atık sınıflarındaki tüketici ekipmanları kategorisi (CRT/FPC televizyonlar dâhil) veya CR/FPD de, delinme, asitlenme ve ötrofikasyon olasılıklarının yüksek olması sebebiyle çevre üzerinde çok büyük olumsuz etkiler yaratmaktadır. REC Türkiye 2011 Sayfa: 19

43 Tablo 7 - AEEE lerin geri dönüştürülmesi ve geri dönüştürülmemesi durumunda oluşan çevresel etkiler ve faydalar MSW SCENARIO RECYCLING SCENARIO SAVING FROM WASTE BIN SCENARIO WEEE Directive Categories Environmental Impact Eco-indicator 99 H/A v203 (Pt) % 1 Large household appliances ,8% 4 Consumer equipment ,2% 3 IT and telecommunications equipment ,3% 2 Small household appliances ,8% 6 Electrical and electronic tools ,4% 5 Lighting equipment ,7% 9 Monitoring and control instruments ,3% 10 Automatic dispensers ,3% 7 Toys, leisure and sports equipment ,1% 8 Medical devices ,1% TOTAL ,0% Waste Streams Environmental Impact Eco-indicator 99 H/A v203 (Pt) % Cooling and freezing appliances (C&F) 4,30E+07-1,17E ,0% Mixed WEEE 5,53E+06-2,09E ,7% CRT/FPD 1,21E+06-1,68E ,4% Large household appliances (LHHA) 3,60E+06-1,27E ,0% Lamps 2,22E+05-7,11E ,8% TOTAL ,00% * Eksi, malzemelerin ve dolayısıyla çevresel etkilerin değiştirilmesiyle çevresel etkinin önlendiği anlamına gelmektedir. ** En büyükten en küçüğe doğru çevresel etki sıralaması. Kaynak: Farklı metodolojilere dayalı REC. Bkz. Ek Sosyal Etkiler AEEE Direktifi nin Türk Yönetmeliklerine uygulanması, bazı sosyal etkileri de beraberinde getirecektir. Gayri resmi piyasanın düzenlenmesi DEA çalışması, Direktif in gayri resmi sektörün hacmini küçültmek suretiyle önemli sosyal faydaları da beraberinde getireceğini öngörmektedir. AEEE lerin toplanması gibi yoğun işgücü gerektiren gayri resmi 24 faaliyetlerde rol alan çeşitli sosyal taraflar, aşağıdaki şekilde sınıflandırılabilir: Sokak Toplayıcıları 24 Yasadışı olduğu anlamına gelmemektedir. REC Türkiye 2011 Sayfa: 20

44 Hurdacılar Dağıtıcılar Danışma süreci, sokak toplayıcıları ile hurdacılar arasında doğrudan bir bağ olduğunu göstermiştir. Bu iki sektör bazı durumlarda her ne kadar birlikte çalışıyor olsalar da, atık işlerinin farklı süreçlerine dâhil olduklarından çoğunlukla birbirlerinden bağımsız olarak faaliyet göstermektedirler. Bu iki grupta çalışan kişilerin toplam sayısı bilinmemektedir. Sokak toplayıcıları tamamen gayri resmi olsalar da, hurdacılar genellikle kayıtlı tüzel kişilerdir. Danışma süreci, AEEE lerin ele alınmasının sokak toplayıcılarının işinin sadece küçük bir kısmı olduğunu da ortaya koymuştur. Bu nedenle, sokak toplayıcıları üzerindeki sosyal olumsuz etki sıfır ya da çok az olacağı varsayılmaktadır. Ancak Direktifin yürürlüğe girmesiyle bu gruplar sürece katılımlarını arttırabilirler ki bu da toplama için bir engel teşkil edecektir. Yine de, AEEE lerin evlerden alınarak toplama merkezlerine getirilmesi için ara çözüm olarak kullanılabilirler. Hurdacılar yalnızca AEEE leri değil aynı zamanda diğer türdeki bazı atıkları da toplamakta ve işlemektedirler. Ancak bazı hurdacılar özellikle AEEE lere odaklanmaktadırlar. Bu işletmeler işleme faaliyetlerinde farklı makineler kullanmaktadırlar. Ancak bu faaliyetler genellikle işgücü yoğundur (Bkz. Bölüm 2.1 Baseline (Başlangıç)). Özellikle AEEE ler üzerinde çalışan hurdacılar, AEEE Direktifi nin uygulanmasından en çok etkilenen sosyal grup olacaktır. Bunların yalnızca birkaçının resmi sistemde faaliyet göstermek için ruhsat alabileceği; geri kalanının ise gayri resmi olarak çalışmaya devam etme eğiliminde olacakları varsayılmaktadır. Zaman içinde, denetimler gibi Direktif in öngördüğü uygulama metotlarının, hurdacıyı ruhsat almaya veya işi bırakmaya karar vermek zorunda bırakacağı varsayılmaktadır. Hurdacıların işleme metotları standartların altındadır ve sağlık ve emniyet açısından hem kendi işçileri hem de toplumun diğer üyeleri için tehlike teşkil etmektedir. İşçiler, yalnızca yanlış işleme süreçlerinden dolayı yüksek sağlık problemleri riskiyle karşı karşıya kalmakta ve sosyal güvenlik sisteminden ve iş kanunundan da yararlanamamaktadırlar. Özetle, AEEE Direktifi nin gayri resmi sektörün bu olumsuz etkilerini azaltması beklenmektedir. Bununla birlikte Direktif in sosyal faydalarının olası zararlarından çok daha fazla olacağı öngörülmektedir. AEEE yi tamamen gayri resmi bir şekilde ön işleme tabi tutan bir başka grup daha bulunmaktadır. Genellikle sokak toplayıcıları, topladıkları AEEE leri büyük şehirlerde ayrılmış farklı noktaları olan belirli yerlere götürmektedirler. Bunlar AEEE leri ön işleme tabi tuttuktan ve sökerek çeşitli parçalara ayırdıktan sonra ayrılan parçaları çeşitli hurdacılara satmaktadırlar. Bu gruba yönelik sosyal etki de yüksek ve hurdacılara yönelik etkiye benzer olacaktır. Dağıtıcılar/hizmetler, AEEE Direktifi nin uygulanmasından en az etkilenen sosyal taraflardan biri olacaktır. Danışma süreci, üreticilerin; dâhili olarak dağıtıcıların/hizmetlerin AEEE leri toplamasını yasakladığını ortaya çıkarmıştır 25. Ancak dağıtıcı/hizmet firmalarında çalışan işçiler, AEEE leri evlerden toplama ve daha sonra bunları hurdacılara satma eğilimindedirler. Bu ticaret aracılığıyla, bu işçiler, bu ticaret türü ile ilgilenmeyen dağıtıcılar/hizmetler olmadan para kazanmaktadırlar. Bu durum, büyük olasılıkla firmaların işçilerinin aslında vergiden muaf ek bir gelir elde edebilecekleri anlayışından kaynaklanmaktadır. Dağıtıcıların resmi sorumlulukları olacağından, bu gayri resmi AEEE toplama ve ticareti türünün, Direktif in uygulanmasıyla kolaylıkla en aza indirgenebileceği varsayılmaktadır. 25 Organize toplama kampanyalarını bir pazarlama aracı olarak kullanmalarına rağmen. REC Türkiye 2011 Sayfa: 21

45 İş Olanaklarının Yaratılması ve İş Kayıpları Genel olarak, Direktif in iş olanaklarının yaratılması veya kaybedilmesi açısından doğuracağı etkiler oldukça düşüktür. Direktif in uygulanması nedeniyle iş olanaklarının yaratılması veya iş kayıplarına ilişkin somut kanıtlar bulunmamaktadır. Ancak bir yandan, hurdacıların devreden çıkarılması sebebiyle iş kayıpları oluşacak öte yandan yeni işleme tesislerinde iş olanakları yaratılacaktır. Yeni toplama tesislerinin, daha az işgücü gerektirecek modern entegre sistemlerle donatılması beklenmektedir. Ancak devlette, belediyelerde ve yetkilendirilmiş kuruluşlarda yeni iş olanakları yaratılmış olacaktır. Yine de Direktif in desteklediği resmi sistem, daha az niteliksiz işçi ihtiyacı yaratacaktır ki bu da büyük olasılıkla niteliksiz ve dezavantajlı kişileri etkileyecektir. 2.3 Türkiye de AEEE Direktifi nin Uygulanmasının Genel Zorunlu Maliyetleri Bu bölümde Direktif in uygulanmasından kaynaklanan esneklik dikkate alınmaksızın, devlet ile ticari ve diğer paydaşların karşılayacağı net maliyetler ele alınmaktadır. Uygulamanın toplam ekonomik maliyetinin yılları arasındaki 10 yıllık dönem için 407 milyon Avro olması beklenmektedir (Bugünkü Değer) (bkz. Grafik 3). Direktif te öngörülen kg başı maliyetin 2012 yılı için 0.87 Avro; 2020 yılı için ise 0.15 Avro (Bugünkü Değer) olacağı tahmin edilmektedir (bkz Ek - 5). Burada altı çizilmesi gereken bazı hususlar bulunmaktadır. İlk olarak bu etkiler 2012 yılında başlayan ve 2020 yılında sona eren bir dönem için değerlendirilmiştir. İkinci olarak, Direktif uygulama açısından bir miktar esneklik sağladığından ve Türkiye henüz AB üyesi olmadığından, bu etkiler artabilir. Üçüncü olarak ise, Direktif in uygulanmasından doğacak ekonomik etkiler büyük ölçüde oluşan ve toplanan AEEE miktarına bağlı olacaktır. Dördüncü ve son olarak ise, AEEE lerin coğrafi dağılımı Türkiye ye özgü bir etki modeline işaret edecektir. Genel olarak, bu zorunlu etkiler, 9 başlık altında gruplandırılabilir (bkz. Grafik 3). 1. Toplama Maliyetleri 2. AEEE lerin Toplama Merkezlerinden İşleme Tesislerine Lojistiği ve Nakliyesi 3. Toplumu Bilinçlendirme Faaliyetleri 4. Yetkilendirilmiş Kuruluşlar ve Koordinasyon Merkezinin Kurulması (Geçerli ise) 5. İşleme Tesislerine İlişkin Nihai İşletim Zararları 6. Kayıt Sistemi 7. Yetkili Makamın Kurumsal Yapısı (Denetimler dâhil) 8. Lisanslama maliyetleri 9. Diğer maliyetler REC Türkiye 2011 Sayfa: 22

46 REC Türkiye bu maliyetin %76 sının üreticiler tarafından karşılanacağını varsaymaktadır (bkz. Kısım 6.3). Çalışma aynı zamanda üreticilerin uygulama maliyetini görünür ücret ile 26 tazmin edeceğini de öngörmektedir. Üreticiler (Yetkilendirilmiş Kuruluşlar veya Koordinasyon Merkezleri) her bir EEE grubuna ilişkin Görünür Ücret oranlarını hesaplamalıdır. Örneğin REC Türkiye her bir sıradan buzdolabı için 2012 yılı için 1,4 Avro olarak hesaplanan ve 2020 yılında 5,3 Avroya çıkması öngörülen görünür ücretin bir buzdolabı ile bağlantılı diğer maliyetleri karşılayacağını tahmin etmektedir. Görünür ücret toplanan AEEE ve piyasaya sürülen birimlere ilişkin toplam maliyetin bir işlevi olarak hesaplanmalıdır. Görünür ücret oranı toplama ve işleme faaliyetlerine ilişkin esas maliyetlerden daha düşük olmalıdır. Bunun sebebi toplanan AEEE hacminin piyasaya sürülen hacminden daha az olmasıdır (bkz. Grafik 4). Grafik 3 Tahmini Toplam Maliyetler Milyon EUR (Net Bugünkü Değer) Grafik 4 Tahmimi Görünür Ücret Buzdolabı - EUR Kaynak: REC Türkiye, Toplama Maliyetleri Toplama maliyetleri toplam maliyetlerin yarısını temsil etmektedir. Amaç kapsamında oluşturulmuş modele (bkz. Ek - 6) göre, REC Türkiye, 2020 yılına kadar 402 bin ton AEEE toplanacağını tahmin etmektedir ki bu, bahse konu yıl için oluşan toplam AEEE miktarının %45 i; piyasaya sürülen AEEE miktarının ise %30 una eşittir (bkz. Grafik 5 ve Grafik 7). Bu, Türkiye nin yılda kişi başına 4.87 kg AEEE gerçekleştirmesini ve böylece Direktif e tam olarak uymasını sağlayacaktır. REC Türkiye bu AEEE miktarının toplanmasının, 2020 yılında Türkiye ye yıllık 32 milyon Avro ya (Net Bugünkü Değer) mâl olacağını öngörmektedir (bkz Grafik 6). 26 Direktif te yalnızca tarihi AEEE ler için görünür ücret öngörülmüştür. Ancak tarihi AEEE leri yeni AEEE lerden ayıracak somut bir metodoloji bulunmamaktadır. REC Türkiye 2011 Sayfa: 23

47 Grafik 5 - Tahmini Toplama Miktarları Grafik 6 - Tahmini Toplama Maliyeti (Net Bugünkü Değer) Kaynak: REC Türkiye, 2011 Grafik 7 - Yerleşim Türlerine Göre Tahmini Toplama Miktarları Kaynak: REC Türkiye, 2011 AEEE Direktifi ne göre altyapı da dâhil olmak üzere modern bir toplama sisteminin kurulması ve geliştirilmesi gerekmektedir. AEEE lerin sistematik bir program yolu ile toplanması Türkiye için yeni bir olgudur (bkz. Bölüm 2.1 Baseline (Başlangıç)). Türkiye nin toplama merkezleri (tesisleri), kurması; tüketicilerin (işletmeler dâhil) AEEE leri toplama merkezlerine nakletmesi ve bırakması veya belediyelerin AEEE leri tüketicilerden alarak toplama merkezlerine taşıması gerekecektir. Toplama maliyetleri, toplama tesisleri ve konteyrnerlerin satın alma maliyetlerini kapsamaktadır. Ancak toplama maliyetleri üreticiler tarafından AEEE lere erişim için doğrudan ödemelerle telafi edilebilir (Bkz Bölüm 5.2 Politika Alanı 2) AEEE lerin Toplama Merkezlerinden İşleme Merkezlerine Lojistiği ve Nakliyesi REC Türkiye, AEEE nakliye giderlerinin, 2020 yılında Türkiye ye yıllık 22 milyon Avro ya (Net Bugünkü Değer) mâl olacağını öngörmektedir (bkz Grafik 8). REC Türkiye 2011 Sayfa: 24

48 Harita 6 - Soğutma ve Dondurma Cihazlarının İşleneceği Merkezlerin Tahmini Konumları (2020) Grafik 8 - Tahmini Nakliye Maliyeti (Net Bugünkü Değer) Tüm Atık Sınıfları Kaynak: REC Türkiye, 2011 Yetkilendirilmiş kuruluşlar AEEE lerin toplama merkezlerinden alınıp işleme merkezlerine nakliyesinin lojistiğinden sorumludur. Lojistik maliyetlerin tutarı işleme merkezlerinin yerlerine göre farklılık göstermektedir. Bu nedenle işleme merkezleri ülke genelinde belirlenecek en uygun konumlara konuşlandırılmalıdır. Bu belirleme bir optimizasyon modeli kullanılarak yapılacak olan matematiksel hesaplamalar ile yapılabilmektedir. REC Türkiye, soğutma ve dondurma cihazlarının işleneceği merkezlerin konumlarını amaca göre oluşturulmuş modele göre belirlemiştir (Bkz Ek - 10). Şekil 1 Soğutma ve Dondurma Cihazlarının İşleneceği Merkezlerin Tahmini Yerleri (2020) Province / Year TOTAL Kocaeli Ankara İstanbul Kahramanmaraş (or Antep or Osmaniye) Manisa veya İzmir Tekirdağ Giresun (or Erzincan or Ordu) Isparta (or Afyon) Bursa Total Treatment Facilities (Cool. & Free.) Kaynak: REC Türkiye, Toplumu Bilinçlendirme Faaliyetleri REC Türkiye, toplum bilinçlendirme faaliyetlerine ilişkin maliyetin yılları arasında 33 milyon Avro (Net Bugünkü Değer) civarında olacağını öngörmektedir (bkz Grafik 9). REC Türkiye 2011 Sayfa: 25

49 Grafik 9 Toplumu Bilinçlendirme Faaliyetlerine ilişkin Tahmini Maliyetler (Net Bugünkü Değer) Daha iyi uygunluk sağlamanın esas gerekliliği aslında toplumun bilinçlendirilmesidir. Direktif e göre, toplumu bilinçlendirme faaliyetlerinin düzenlenmesi/finanse edilmesinden üreticiler sorumludur. REC, toplum bilinçlendirme faaliyetlerinin iki ana bileşeni olduğunu varsaymaktadır. İlk olarak, Belediye Toplama Merkezlerinden hizmet alan kişiler bilgilendirilmelidir. REC, her toplama merkezinin, vatandaşları bilinçlendirmek için, ilk yıl için Avro (2011 yılı için öngörülen bedel), ikinci yıl için Avro (2011 yılı için öngörülen bedel) ve üçüncü yıl için ise Avro luk (2011 yılı için öngörülen bedel) bir bütçeye gereksinim duyulacağını öngörmektedir. İkinci bir varsayım da devletin ve üreticilerin ulusal toplum bilinçlendirme kampanyaları organize etmekle yükümlü oldukları durumdur. REC tahminlerine göre bu ulusal toplum bilinçlendirme kampanyalarının yıllık maliyeti yılda 2 milyon Avro (2011 yılı için öngörülen bedel) civarındadır Yetkilendirilmiş Kuruluşların ve Koordinasyon Merkezinin Kurulması (Geçerli ise) Yetkilendirilmiş kuruluşların 28 kurulmasına ilişkin yıllık idari giderlerin ila Avro arasında olacağı tahmin edilmektedir. Ayrıca bir koordinasyon merkezinin kurulması ve işletilmesine ilişkin yıllık giderlerin yıllık Avro civarında olacağı öngörülmektedir. Türkiye de kurulacak olan yetkilendirilmiş kuruluşların ölçeği ve sayısı, bazı değişkenleri içeren bir fonksiyondur. Bu nedenle, DEA çalışması yetkilendirilmiş kuruluşlarla ilintili olan tahmini idari gider aralığını daraltamamaktadır. Direktif, AEEE lerin yönetiminden sorumlu olacak Yetkilendirilmiş Kuruluşların kurulmasını öngörmektedir. Bu kuruluşlar EEE üreticileri tarafından kurulmalıdır. Kuruluşların yapıları bir tüzükle netleştirilmelidir. Yetkilendirilmiş kuruluşlar ile ilgili idari giderler, üstlenecekleri sorumlulukların ve faaliyetlerin sayısına ve türüne bağlı olarak değişmektedir. Değişkenlik gösteren ana kalemler çalışanların sayısı, ihtiyaç duyulan altyapılar ve belirli bilişim kaynaklarına yapılan diğer yatırımlardır. Tüm faturalandırma, alım siparişlerinin lojistik koordinasyonu ve benzeri işlemler için bilişimin rolü büyük önem arz etmektedir ve lojistik modele ve yetkili makamların raporlama gerekliliklerine göre değişmektedir. Yetkilendirilmiş kuruluşlar T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nı, Üye Devletlerin, toplum bilinçlendirme kampanyalarını finanse etmeye ilişkin farklı yaklaşımları bulunmaktadır. İspanya da, üretici, vatandaş başına 10 Avro cent ödeyecektir. Fransa da ise üreticiler toplumu bilinçlendirme faaliyetlerini finanse edebilmeleri için Belediyelere sabit ve değişken bir miktar ödemektedirler. Üretici Sorumluluğu prensibine uyan kurumlar REC Türkiye 2011 Sayfa: 26

50 sorumlu oldukları AEEE lerin doğru şekilde işlendiği konusunda temin etmelidir. Fiilen bunların Direktif te belirtilen hedeflere ulaşabilmesi gerekmektedir. Yetkilendirilmiş Kuruluşlar bunu denetimlerle sağlamalıdır. Yetkilendirilmiş kuruluşların ölçeği Avrupa genelinde farklılık göstermektedir. Örneğin, AEEE Forumuna üye yetkilendirilmiş kuruluşlara göre, personel sayısı 3 ila 59 çalışan arasında değişmektedir (bkz Grafik 10). Yıllık Avro ortalama maaş ile personel giderleri Avro ila Avro arasında değişecektir. Yetkilendirilmiş kuruluşların büyüklüğü, aynı zamanda yetkilendirilmiş kuruluşların sayısına da bağlıdır. Grafik 10 Atık Forumunun Yetkilendirilmiş Kuruluş üyeleri arasında çalışanların dağılımı (2010) Number of Employees Kaynak: AEEE Forumu Bir Üye Devlette bulunan yetkilendirilmiş kuruluşların sayısı da Avrupa genelinde farklılık göstermektedir. Fransa da 4 yetkilendirilmiş kuruluş bulunurken İtalya da bu sayı 15 dir. Buna ek olarak yetkilendirilmiş kuruluşlar ve belediyeler arasındaki ilişkilerin koordine edilmesi de gerekmektedir (bkz Ek - 9). Belirli bir AEEE kategorisi ile iştigal eden birden fazla yetkilendirilmiş kuruluşun söz konusu olduğu durumlarda, yetkilendirilmiş kuruluşlar ve belediyeler arasındaki ilişkilerin koordine edilmesi için, kurumsal bir mekanizma niteliğinde olan bir Koordinasyon Merkezi kurulabilir İşleme Tesislerine İlişkin Nihai İşletim Zararları REC Türkiye, AEEE işleme merkezlerine ilişkin nihai işletim zararlarının 2020 yılında yıllık Avro (Net Bugünkü Değer) civarında olacağını öngörmektedir. Nihai zararlar doğrudan malzeme parçaları satacak işleme merkezlerinin gelirleriyle bağlantılıdır. REC Türkiye, soğutma ve dondurma cihazlarının işlenmesine ilişkin toplam maliyetin Türkiye için 2020 yılında yaklaşık 11 milyon Avro (Net Bugünkü Değer) civarında olacağını öngörmektedir. REC Türkiye tarafından yapılan bir diğer tahmin ise işleme merkezlerinin AEEE lerin parçalarının satılmasından 10,5 milyon Avro (Net Bugünkü Değer) civarında kazanç elde edeceğidir (bkz Ek - 10). Direktif, AEEE lerin doğru şekilde işlenmesi için özel işleme merkezlerinin kurulması gerektiğinin altını çizmektedir. Bugün, Türkiye de yeterli sayıda işleme tesisi bulunmamaktadır. Özellikle, soğutma ve dondurma cihazlarını veya lambaları yeterli düzeyde işleyebilecek tesisler REC Türkiye 2011 Sayfa: 27

51 bulunmamaktadır. Direktif in genel uygunluk maliyetinin önemli bir kısmı, özellikle soğutma ve dondurma cihazları veya lambalara ilişkin pahalı işleme ekipmanları ve teknolojilerin satın alınması ile ilintili olacaktır. Bu tür AEEE lerin geri dönüşümü, geri kazanımı ve uygun yöntemlerle bertaraf edilmesi, mali açıdan oldukça külfetlidir. Genel olarak malzeme parçalarının satılmasından elde edilen gelirler işleme maliyetinden daha düşüktür. Sonuç olarak, işleme merkezlerinin uğrayacağı ekonomik zarar, üreticilere aktarılacaktır. İşleme tesislerine ilişkin nihai işletim zararlarının çoğunlukla hurda metalin piyasa fiyatları ile belirlendiğinin altı çizilmelidir. Piyasa fiyatlarındaki dalgalanmalara sıklıkla rastlamak mümkündür. Bu durumda tesislerin zararları bu dalgalanmalara bağlı olarak artabilmekte veya azalabilmektedir Kayıt Sistemi (Piyasaya Sürülenlerin Denetimi Dâhil) Kayıt sisteminin yıllık maliyetinin Avro civarında olması beklenmektedir (bkz. Ek - 8). AEEE Direktifi bir dizi yeni kuruluşun kurulmasını gerektirmektedir. Direktif, Üye Devletlerin üreticiler ve bu üreticilere ilişkin pazar payları ile ilgili bilgilerin elde edilebilmesi için kayıt sistemi kurulmasını gerektirmektedir. Sonuç olarak, tüm EEE şirketlerini ve ürünlerinin kayıt altına alınmasına olanak sağlayacak olan Ulusal Kayıt Merkezine gereksinim duyulmaktadır. Bunun yanı sıra Ulusal Kayıt Merkezi bedavacıların sayısının en aza indirgenebilmesi için denetimler düzenleyecektir. Raporun ilerleyen kısımlarında ele alınan Politika Alanı 4, Ulusal Kayıt Merkezi nin kurulmasında ve faaliyetlerinin finanse edilmesinde taraf olması gereken kuruluşlara ilişkin seçenekleri ele almaktadır Yetkili Makamın Kurumsal Yapısı (Çevresel Denetimler Dâhil) REC Türkiye, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nın yıllık giderinin yılda Avro olacağını öngörmektedir. AEEE Direktif i, bazı yeni kuruluşların da kurulmasını gerektirmektedir. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, yetkili makam olarak belirlenmiş olup Sistemin Gözetimi sorumluluğunu üstlenmektedir. AEEE ile ilintili farklı düzeylerdeki unsurların Direktif in hedefleri ve amaçlarına uymasını sağlamak için, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nın teknik, finansal ve personel kapasitelerinin arttırılmasının yanı sıra etkili bir denetim ve yürütme kapasitesi de oluşturulmalıdır Lisanslama Maliyetleri Direktif te dağıtıcıların esas sorumluluğu, dağıtıcıların yeni ürünlerini satarken tüketicilerden AEEE leri birebir olarak kabul etmeleri olarak belirlenmiştir 29. Bu görevin önemli aşamalarından birisi geçici depolama alanlarının oluşturulması ve işletilmesidir (Bu bölümde toplama merkezine ilişkin maliyetler veya lojistik maliyetleri gibi toplama maliyetlerine değinilmemiştir. Bu husus Bölüm de ele alınmıştır). 29 Üye devletler, alternatif bir prosedürün tüketiciler için uygun olduğunu gösterebilirse bu koşula uymak zorunda olmayabilirler. Bununla birlikte AEEE'nin Kabul edilmesine ile ilgili yükümlülüğün kapsamına ilişkin tartışmalar halen devam etmektedir. Dağıtıcılar en azından AEEE'yi mağazada geri almaktan sorumludur. Ancak bazı Üye Devletler de yeni ürünün tüketicinin evine teslim edilmesi durumunda AEEE kapsamı AEEE nin evden geri alınması şeklinde genişletilmiştir. Bazı Üye Devletlerde dağıtıcılar her ne kadar yeni bir EEE satmamış olsalar dahi AEEE leri geri almaları gerekmektedir. REC Türkiye 2011 Sayfa: 28

52 Dağıtıcıların AEEE leri depolamak üzere almaları gereken lisanslara ilişkin idari maliyetlerin Avro civarında olması gerekmektedir. 30 Ancak eğer hükümet muafiyet tanırsa bu maliyet Avroya düşecektir. Dağıtıcıları lisanslama faaliyetlerinin hükümete maliyetinin ise yaklaşık Avro olacağı öngörülmektedir 31. Ancak eğer hükümet muafiyet tanırsa bu maliyet Avroya düşecektir Diğer Maliyetler Yukarıda belirtilen maliyetlere ek olarak Direktif te etiketleme maliyetleri ve tahmin edilemeyen diğer maliyetler gibi ek maliyetlere de değinilecektir. Bu maliyetlerin %3 civarında olacağı varsayılmaktadır. 30 Yani her dağıtıcının lisans almak için 30 Avro (ulaşım ve harcanan zaman dâhil) harcayacağı ve Türkiye'de 2000 EEE dağıtıcısı (satıcı) (Bkz. Bölüm EEE Dağıtıcıları) olduğu varsayımıyla bu miktar * 30 = Avro olacaktır. 31 Yani bir memurun her bir dağıtıcıya lisans çıkarmak için 30 dakika harcayacağı ve bir memurun bir saatlik maliyetinin 10 Avro olduğu varsayımıyla bu miktar * ½ saat * 10 Avro = Avro olacaktır. REC Türkiye 2011 Sayfa: 29

53 3 Amaçlar DEA nın genel politika amacı AEEE Direktifi nin ekonomik, çevresel ve sosyal açılardan en uygun ve etkin şekilde uygulanmasını temin etmektir. DEA nın başlıca amaçları aşağıdaki gibidir: - Toplama, geri dönüşüm ve geri kazanım hedefleri de dâhil olmak üzere Direktif e tam uygunluk sağlamak; - Paydaşlar (kamu kuruluşları, belediyeler, üreticiler, dağıtıcılar vs gibi ekonomik işletmeler ve tüketiciler) üzerindeki yükü en aza indirgemek açısından Direktif i mümkün olan en düşük ekonomik, çevresel ve sosyal maliyetlerle uygulanmasını temin etmek; - Maliyetlerin paydaşlar arasında dengeli bir şekilde dağıtılmasını sağlamak ve toplama hedeflerinin coğrafi açıdan adil bir şekilde dağıtılmasını sağlamak; - Gayri resmi sektörün ölçeğini ve görev sahasını daraltmak ve ; - Türkiye yi yeniden biçimlenme sürecine hazırlamak. Bu, aşağıda tanımlanan dört işletimsel hedefi doğurmaktadır: - Direktif in Türkiye de uygulanmasına ilişkin öngörülen maliyeti hesaplamak; - Türkiye için en uygun düzenleyici çerçeveyi belirlemek; - Maliyetlerin üreticiler, belediyeler ve tüketiciler arasındaki dağılımını değerlendirmek - Tam uygunluğu arttırmak için en etkili yöntemleri belirlemek. REC Türkiye 2011 Sayfa: 30

54 4 Politika Alanları ve Seçenekler 4.1 Politika Alanları AEEE Direktifi nin uyumlaştırılması ve uygulanmasına ilişkin Türkiye deki yetkili makamların karar vermesi gereken çeşitli konular bulunmaktadır. REC Türkiye, sorunları ele almak için, Direktif in uygulanmasına ilişkin altı politika kapsamında düzenlenen on üç temel politika seçeneği ( hiç bir şey yapmama dâhil olmak üzere) belirlemiştir 32 : 0. Hiç bir şey yapmama 1. Yetkilendirilmiş kuruluşların ve AEEE piyasasının yapısı 2. AEEE lerin toplanmasında belediyelerin sorumlulukları ve rolü 3. Finansal teminat 4. Denetim ve yaptırım yöntemleri 5. AEEE lerin toplanmasında dağıtıcıların sorumlulukları ve rolü 4.2 Seçenekler REC Türkiye, her bir Politika Alanı için alternatif seçenekler belirlemiş ve bu seçenekleri analiz etmiştir. Politika alanlarında ele alınan seçenekler birbirleri ile bağımsızdır. Politika Alanı 0: Hiç bir şey yapmama Seçenek 0.1 Hiç bir şey yapmama Politika Alanı 1: Yetkilendirilmiş kuruluşların ve AEEE piyasasının yapısı Seçenek 1.1. Tekel olarak faaliyet gösterecek tek bir Yetkilendirilmiş Kuruluşun kurulması Seçenek 1.2. Birbiri ile rekabet halindeki Yetkilendirilmiş Kuruluşlar Seçenek 1.3. Koordinasyon Merkezi Sistemi Politika Alanı 2: AEEE lerin toplanmasında belediyelerin sorumlulukları ve rolü Seçenek 2.1. Kamu Hizmeti Seçenek 2.2. Kamu Hizmeti (Düzenlenmiş) Seçenek 2.3. Yarı Kamu Hizmeti Politika Alanı 3: Finansal Teminat araçları ve yöntemleri Seçenek 3.1. Sigorta veya banka mevduatları ile sıkı kontrol Seçenek 3.2. Bir Yetkilendirilmiş Kuruluşa katılımın teminat olarak değerlendirilmesi Politika Alanı 4: Denetim ve yaptırım yöntemleri Seçenek 4.1. Öz Düzenleme, Üçüncü Şahıs Denetçiler, Diğer yöntemler 32 Altı politika alanı, AEEE Direktifi nin uygulanması ile bağlantılı 20 politika alanına dayanmaktadır. Bu politika alanlarına rağmen, Türkiye kendi AEEE modelini oluşturma esnekliğine sahip olacaktır. REC Türkiye 2011 Sayfa: 31

55 Seçenek 4.2. Emir komuta, kontrol ve yaptırımlar Politika Alanı 5: Dağıtıcıların AEEE lerin toplanmasındaki görev ve sorumlulukları Seçenek 5.1. Dağıtıcıların üreticiler ve devlet tarafından desteklenmesi Seçenek 5.2. Dağıtıcıların maliyetleri karşılaması REC Türkiye 2011 Sayfa: 32

56 5 Etki Değerlendirmesi 5.0 Politika Alanı 0: Eylemsizlik Politika Alanının Tanımı DEA çalışmasında referans olarak kullanılacak (baseline) bu seçenek, hâlihazırda Türk yasaları ve mevzuatında (normlar) mevcut bulunan tüm atık yönetimi hükümlerini aynen korumaktadır. Ayrıca Türkiye nin herhangi bir eylemde bulunmamasını veya yeni herhangi bir mevzuat oluşturmamasını öngörmektedir. Ekonomik etkiler: Bölüm 2.3, AEEE Direktifi nin uygulanmasının devlet, işletmeler ve tüketiciler için net olumsuz ekonomik etki yaratacağını doğrular niteliktedir ila 2020 yılı arasındaki uygulama maliyeti yaklaşık 407 milyon Avro (net bugünkü değer) olacaktır. Bu nedenle, ekonomik olarak hiç bir şey yapmama seçeneği tercih edilebilir. Çoğu AB Üye Devleti tarafından kazanılan deneyimlerin aksine, Türkiye de AEEE lerin büyük bölümü (%99) gayri resmi olarak toplanmakta ve işlenmektedir. Bu nedenle, Türkiye de Direktif in uygulanması sonucunda AEEE lerin geri dönüştürülmesi veya AEEE lerden malzeme geri kazanımı, herhangi bir ek ekonomik fayda sağlamayacaktır (Bkz. Bölüm 2 Sorunun Tanımlanması). Hiç bir şey yapmama seçeneğinin olumsuz yanı ise bu seçeneğin gayri resmi toplama, işleme ve geri dönüşüm sektörünün devamı anlamına gelmesidir. Devlet müdahalesi olmadan gayri resmi piyasanın düzenlenmesi mümkün değildir. Bütçesel etkiler: Önceki değerlendirmeye benzer şekilde, Bölüm 2.3 Devletin ve özellikle, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nın AEEE Direktifi ni yönetmek, izlemek ve yürütmek için ek fonlara ve kaynaklara gereksinim duyacağını göstermektedir. Öte yandan, gayri resmi AEEE piyasasının düzenlenmesi genel vergilerden elde edilecek geliri arttıracaktır. Bu yüzden, bu noktada, hiçbir şey yapmama seçeneğinin bütçesel etkisi belirsizdir. Çevresel etkiler: Baseline çalışmasına göre, Belediye Katı Atık Senaryosu başlığı altında da belirtildiği şekilde, AEEE Direktifi nin uygulanmaması, Türkiye üzerinde büyük olumsuz çevresel etkiler doğuracaktır. Yapılan özel bir araştırmaya göre, Direktif olmadan, Türkiye çevre kalitesinin 116 milyon puanını kaybedecektir (bkz Tablo 7). AEEE lerin çoğunun farklı kanallar aracılığıyla toplandığı ancak nihayetinde atıkları yeterince işlemek ve geri dönüştürmek için yeterince kapasitesi ve tekniği bulunmayan hurdacılara gittiği mevcut yaklaşım kirlilik, tehlike riskleri ve enerji israfını da beraberinde getirecektir. Sosyal etkiler: Hiç bir şey yapmama seçeneği büyük olumsuz sosyal etkiler doğuracaktır. AEEE ler zararlı maddeler içermektedir. AEEE lerin yanlış işlenmesi, insan sağlığını tehdit etmektedir. Bunun yanı sıra AEEE Direktifi nin uygulanmamasının, atıkların işlenmesi ve geri dönüşümünde çalışan işçilerin koşulları üzerinde olumsuz etkisi olacaktır. Mevcut durumda, işçilerin çoğu kayıtlı değildir ve sosyal güvenlik sistemi ve iş kanunundan faydalanamamaktadır. Dahası, çoğu hurda şirketinin yeterli teknik ve REC Türkiye 2011 Sayfa: 33

57 ekipmanlardan yoksun olması, işçilerin sağlık açısında daha büyük riske ve daha yüksek seviyelerde kaza potansiyellerine maruz kalmaları anlamına gelmektedir. Hiçbir şey yapmama seçeneğine ilişkin sonuçlar: AEEE Direktifi ekonomi ve bütçe açısından değerlendirildiğinde maliyetlidir. Ancak genel olarak etki değerlendirmesi sonucu, AEEE Direktifi nin çevresel, sosyal ve siyasi faydaları sebebiyle faydalarının olumsuz etkilerinden ağır bastığı tespit etmiştir. Buna ek olarak, hiç bir şey yapmama seçeneği Türkiye nin AEEE Direktifi ni kabul etmemesi ve dolayısıyla Türk hükümetinin, Türkiye ile AB arasındaki üyelik müzakerelerini tehlikeye atacağı ve Türkiye nin AB ye üyeliğinin reddedilmesine neden olabileceği anlamına gelmektedir. Buna ek olarak, Direktif in kabul edilmesi ancak uygulanmaması durumunda ise, Türkiye ihlal cezalarına ve itibar zedelenmesine maruz kalacaktır. 5.1 Politika Alanı 1: Yetkilendirilmiş kuruluşların ve AEEE piyasasının yapısı Politika Alanının Tanımı AEEE Direktifi, Üretici Sorumluluk Prensibine dayanmaktadır ve dolayısıyla üreticilere bazı yükümlülükler yüklemektedir. Üreticiler özellikle AEEE lerin toplanması, işlenmesi, geri kazanımı ve bertaraf edilmesi aşamalarındaki lojistik desteği finanse etmekle yükümlüdür. Bunun yanı sıra üreticiler tüketici bilinçlendirme kampanyalarını gerçekleştirmekle yetkili ve yükümlüdür. Ancak üreticiler AEEE lerin toplanmasına ilişkin maliyeti ve toplama merkezlerinin oluşturulması ve yönetiminden doğan masrafları belediyeler ile ortak bir şekilde karşılayabileceklerdir. Bu nedenle, üreticilerin rolü, Direktif in etkili bir şekilde uygulanması için önem arz etmektedir. Bu gereksinimlerin yanı sıra Direktif üreticilere yukarıda da ifade edilen yükümlülükleri bir yetkilendirilmiş kuruluşa katılmak suretiyle toplu olarak veya bireysel olarak karşılama esnekliği sunmaktadır. 33 Direktif in yaratacağı AEEE pazarındaki başlıca oyuncular, üreticiler tarafından kurulan yetkilendirilmiş kuruluşlardır. Bu yetkilendirilmiş kuruluşlar, AEEE lerin fiziki ve finansal yönetiminden sorumludur. Genelde AEEE lerin toplanması, yeniden kullanılması, geri dönüşümü ve geri kazanımına ilişkin yıllık hedeflere ulaşılabilmesi açısından T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nca yetkilendirilmiş kuruluş faaliyet ruhsatı tahsis edilmektedir ve düzenli aralıklarla T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı na raporlama yapılması gerekmektedir. Üye Devletler, ilgili ulusal yaklaşımları, kültürel gelenekleri ve yasal gerekliliklerine göre yetkilendirilmiş kuruluşlara uyum sağlamak için farklı düzenleyici metinler geliştirmişlerdir. Bu DEA belgesinde değerlendirilen AEEE düzenlenmiş piyasalarına ilişkin 3 ana modelden bahsetmek mümkündür 34 : Seçenek 1.1. Tekel olarak faaliyet gösterecek tek bir Yetkilendirilmiş Kuruluşun kurulması Seçenek 1.2. Birbiri ile rekabet halindeki Yetkilendirilmiş Kuruluşlar Çoğu Üye Devlette, üreticiler, kolektif yetkilendirilmiş kuruluşlar kurmuştur. Ancak bu, çoğu üreticinin bireysel olarak hareket ettiği Almanya için geçerli değildir. Bkz. Ek 12 REC Türkiye 2011 Sayfa: 34

58 Seçenek 1.3. Koordinasyon Merkezi Sistemi Seçenek 1.1. Tekel Olarak Faaliyet Gösterecek Tek bir Yetkilendirilmiş Kuruluşun Kurulması Seçeneğin tanımı: Bu seçenekte, üreticilerin tüm ülke için yalnızca tek bir yetkilendirilmiş kuruluş kurmaları söz konusudur. Bu durumda bu yetkilendirilmiş kuruluş uygulamada faaliyet alanları dâhilindeki atık sınıflarında bir tekel olarak işleyeceği anlamına gelmektedir. Örneğin Belçika, Hollanda ve İsveç te bu uygulama geçerlidir. Tekel konumundaki bu yetkilendirilmiş kuruluşların yasal statüsü ülkeden ülkeye farklılık göstermektedir ancak genel olarak kâr amacı gütmeyen STK lar olarak kurulmuşlardır. Alternatif olarak, Üye Devletler belirli atık kategorileri için farklı yetkilendirilmiş kuruluşlar oluşturmuşlardır. Bunlar aynı zamanda belirli AEEE sınıfları için tekel olarak faaliyet göstermektedir. DEA çalışmasında iki ana alt seçenek belirlenmiştir: i) AEEE Direktifi nin 10 kategorisini de kapsayan tek bir yetkilendirilmiş kuruluş Recupel in ülkedeki tüm AEEE lerin toplanmasından sorumlu olduğu Belçika, bu yaklaşımın tipik örneğidir. ii) Bir diğer alt seçenek ise aktif olarak çalışan bir dizi tek olarak çalışan yetkilendirilmiş kuruluşun oluşturulmasıdır. Ancak bu durumda her bir kuruluş farklı atık kategorilerinde çalıştığından birbirleri ile rekabet içerisinde değildirler. Örneğin, Danimarka da ICT~Milieu, bilgi teknolojilerine ilişkin cihazları; Wecycle ise diğer tüm AEEE leri toplamaktadır. Bu durumda bu yetkilendirilmiş kuruluşlar faaliyet gösterdikleri sektörlerde tekel olarak işlemektedirler. Ekonomik etkiler: Tekellerde, ölçek ekonomileri, yetkilendirilmiş kuruluşun, geri dönüşümcülerle olan ilişkilerinde daha pazarlıkçı bir konumda olabilmelerini sağlayabilmektedir. Yetkilendirilmiş kuruluş, faaliyetlerini farkındalığın artırılması alanında yoğunlaştırabilmekte ve üreticileri üyeleri kazanabilmek için düşük fiyat rekabeti yapmak yerine yetkilendirilmiş kuruluşun etkililiğini sağlayabilmektedir. Bir ülkedeki tek sistem olmak, bunların AEEE ler için ulusal bir kayıt görevi görmesini de sağlayabilmektedir. Ancak danışma süreci sonucunda, üreticilerin ve geri dönüşümcülerin, yetkilendirilmiş kuruluşun verdikleri hizmetler için daha yüksek; geri dönüşümcüler için ise daha düşük ücret uygulama eğiliminde olmaları sebebiyle, bu seçeneği tercih etmedikleri tespit edilmiştir. Tek bir üreticinin, yetkilendirilmiş kuruluşların yönetimi üzerinde herhangi bir etkisi bulunmamaktadır veya bu etki oldukça azdır. Daha büyük üreticilerin dahi, yetkilendirilmiş kuruluşların yönetimine erişimi sınırlı olacaktır. Bu nedenle, yetkilendirilmiş kuruluş bağımsız bir işletme olarak hareket edebilmekte ve işçilerine yönelik faydaları en yüksek düzeye çıkarmaya çalışabilmektedirler. Rekabetin olmadığı durumda yetkilendirilmiş kuruluşların verimliliği ve etkililiğinin ölçülmesi ve değerlendirilmesi sorun yaratacaktır. İşleme şirketleri, sağlık, emniyet ve çevre ile ilgili tüm AB ve ulusal yasal ve düzenleyici önlemleri yerine getirmek için önemli yatırım harcamaları yapmıştır. Yetkilendirilmiş kuruluşun tekel olduğu ülkelerde, geri dönüşüm şirketlerinin ticari riskleri, bir sonraki dönemde küçük miktarda AEEE alınamayabileceği tehlikesinden dolayı orantısız hale gelmiştir. Bunun yanında, AB uzmanlarına göre, yetkilendirilmiş kuruluş genellikle, geri dönüşümcülerle ve lojistik şirketleri ile nakliye ve işleme hizmetlerine ilişkin 1 ila 3 yıllık kısa süreli sözleşmeler yapmaktadır. Bu kısa süreli sözleşmelerin sonucu, daha uzun süreler için REC Türkiye 2011 Sayfa: 35

59 yatırım sağlanamamasından dolayı, alt firmaların, işleme ve nakliye faaliyetlerine ilişkin yenileme harcamalarını ve bu faaliyetlerin iyileştirmelerini sınırlandırmasıdır. Bütçesel etkiler: Bu seçeneğin, devlet, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ve belediye bütçeleri üzerinde herhangi bir etkiye sahip olmadığı veya saptanması mümkün olmayan etkilere sahip olduğu değerlendirilmiştir. Çevresel etkiler: Çevresel etkiler, toplama hızı ve işleme tekniklerinin bir fonksiyonudur. Bu bağlamda, toplama hızı değişmeyeceğinden, bu seçeneğin genel çevresel etki üzerinde herhangi bir etkisi bulunmamakta veya yok denecek kadar azdır. Ancak bu seçenek coğrafi dağılım açısından olumlu etkilere sahiptir. Örneğin, tek bir tekel (veya uzmanlaşmış atık tekelleri), AEEE leri ülke genelinden toplayabilir ve taşıyabilir. Sosyal etkiler: Bu seçenek coğrafi dağılım açısından olumlu etkilere sahiptir. Örneğin, tek bir tekel (veya uzmanlaşmış atık tekelleri), AEEE leri ülke genelinden toplayabilir ve taşıyabilir Seçenek 1.2. Birbiri ile Rekabet Halindeki Yetkilendirilmiş Kuruluşlar Seçeneğin tanımı: Bu seçenekte üreticilerin, (ayrı ayrı veya toplu olarak) birden fazla yetkilendirilmiş kuruluş kurmaları söz konusudur. Bu yetkilendirilmiş kuruluşlar, bir koordinasyon merkezi olmadan pazarda rekabet edeceklerdir. Seçenekte kullanılan rekabet terimine dikkat edilmelidir. Rekabet burada, atığa erişim olarak da ifade edilebilir. Bunun yanı sıra yetkilendirilmiş kuruluşlar üyelerin (üreticiler) kuruluşa kayıt olmaları için de rekabet edeceklerdir 35. DEA araştırmasında, başlıca iki ana seçenek belirlenmiş ve değerlendirilmiştir: i) Atığa erişme rekabeti: İngiltere ve Polonya, bu yaklaşımı kullanmıştır. Bu seçenekte, yetkilendirilmiş kuruluşlar belediyeye ait toplama merkezlerine erişim için belediyeler ile ayrı sözleşmeler imzalamaktadırlar. Yetkilendirilmiş kuruluşlar ve belediyeler AEEE lere erişim, AEEE miktarı, programı ve fiyatı üzerinde müzakere etmektedirler. Yetkili makam, periyodik olarak piyasaya sürülen miktarları raporlarına göre, her yetkilendirilmiş kuruluşun minimum toplama gerekliliklerini belirlemektedir. Yetkilendirilmiş kuruluşlar her uygunluk süresinin sonunda, üyelerinin toplama, işleme ve geri dönüştürme yükümlülüklerini yerine getirdiklerinin temini için yetkili makama işlem beyanname raporları sunmak ile yükümlüdür 36. Yetkilendirilmiş kuruluşlar atığa erişim için rekabet etmelerinin yanı sıra, toplama kotalarını (hedeflerini) gerçekleştiremeyen diğer yetkilendirilmiş kuruluşlara işlem beyannamesi satabilmektedirler. ii) Toplama merkezlerinin coğrafi dağılımı: İrlanda da faaliyet gösteren 2 adet yetkilendirilmiş kuruluş (ERP ve WEEE İrlanda) bulunmaktadır ancak bunlar farklı şehirlerde faaliyet Üyelerin sayısını arttırma yönündeki rekabeti her iki çoklu yetkilendirilmiş kuruluş sisteminde de ortaktır (Seçenek 1.2 ve Seçenek 1.3). Ancak Koordinasyon Merkezinde, atığa erişme rekabeti söz konusu değildir. Örneğin, Polonya hükümeti, 2011 için Üreticilere piyasaya sürülenlerin %35 ini toplama hedefi koymuştur. REC Türkiye 2011 Sayfa: 36

60 Ekonomik etkiler: göstermektedirler. Şehirler, yetkilendirilmiş kuruluşlara, her yetkilendirilmiş kuruluşun pazar payının o şehirde oluşan tahmini AEEE miktarı ile eşleştirilmesi suretiyle paylaştırılmaktadır. Toplama hızları her yıl yeniden değerlendirilmektedir. Eksik/fazla toplama durumunda, şehirler bir başka yetkilendirilmiş kuruluşun sorumluluğu kapsamına girmektedir. Aslında, bu modelde, koordinasyon merkezi olmasa da, koordinasyon merkezinin rolü yapılan karşılıklı ı toplantılarla belirlenmektedir. Bu nedenle, kapsam Seçenek 1.3 ten tamamen farklı değildir. Alanın bölgelere ayrılması ve faaliyet gösterecek tek bir yetkilendirilmiş kuruluşun görevlendirilmesi, atıkların nakliyesi açısından, verimli lojistik ve ölçek ekonomilerinin elde edilmesine yardımcı olmaktadır. Bir bölgenin geniş bir bölümünü kapsayan bir yetkilendirilmiş kuruluşun görevlendirilmesi, uzun süreli lojistik optimizasyonu sağlamaktadır, zira lojistik sağlayıcılarıyla olan sözleşmeler ile yetkilendirilmiş kuruluşlar daha etkin toplama faaliyetleri düzenlemek için yerel lojistik sağlayıcıları ile anlaşma yapabilmektedirler. Bu sözleşmeler, hizmetin sağlandığı yerdeki çok sayıda toplama merkezini içermektedir. Ancak Türkiye ile karşılaştırıldığında, İrlanda yüzölçümü ve nüfus bakımından küçüktür. Buna ek olarak, yalnızca 2 yetkilendirilmiş kuruluş bulunmaktadır; bu nedenle, atık erişimi için bu coğrafi dağılımın koordine edilmesi kolay olmaktadır. Ancak çoğu AB ülkesinde, birden fazla yetkilendirilmiş kuruluş bulunmaktadır. Örneğin, Romanya da 6, İtalya da 15 ve İngiltere de yaklaşık 40 adet yetkilendirilmiş kuruluş bulunmaktadır. Birden fazla yetkilendirilmiş kuruluşun söz konusu olduğu bir senaryoda, pazar payından fazlasını toplayan yetkilendirilmiş kuruluşlar, daha fazla masraf üstlenmekte ve böylece, üyeleri için tarifeler belirlerken piyasada daha az rekabetçi hale gelmektedir. Toplama için doğru bir teşvik belirlenmesi gerekmektedir. Yıllık kotalar piyasanın oluşturulmasında önemli bir etmendir. Yıllık performansa dayalı olarak, devlet hedef kotalarından daha fazlasını toplayan yetkilendirilmiş kuruluşların kullanılmayan kotayı, toplama hedeflerini gerçekleştirmeyen diğer yetkilendirilmiş kuruluşlara satmasını sağlamaktadır. Ancak denge dikkatli bir şekilde kurulmalıdır. Bir yandan, işlem beyannamelerini satmak toplama için bir teşvik iken, öte yandan sorunlara neden olabilmektedir. AEEE lere erişimi olmayan yetkilendirilmiş kuruluşlar, finansal sorumluluklarını yerine getirmek için, sonunda işlem beyannamelerinde, makul olmayan (rekabetçi bir piyasa fiyatından daha yüksek) fiyatlar ödemek zorunda kalabilmektedirler. AEEE lere doğru erişim güçleştiğinde, işlem beyannamelerinin alınıp satıldığı piyasalarda bozulma görülebilir. Toplama yükümlülükleri küçük olan hilekâr yetkilendirilmiş kuruluşların türemesi, işlem beyannamelerinin maliyetini değiştirebilir. Piyasada küçük yetkilendirilmiş kuruluşlar faaliyet gösterirken, ölçek ekonomilerinin gerçekleştirilmesindeki potansiyel zarar, tehlikeye girebilir. Bütçesel etkiler: Yetkilendirilmiş kuruluşlar, Türkiye nin batı kesimlerinden AEEE lere erişebilmek için birbirleri ile rekabet edeceklerdir. Yetkilendirilmiş kuruluşlar AEEE lere erişimi temin etmek için belediyelere daha yüksek tarifeler sunacaklardır. Bunun Türkiye nin batısı kesimlerindeki belediyelerin ekonomik yükünü azaltacağı tahmin edilmektedir. Öte yandan, yetkilendirilmiş kuruluşlar düşük tarifelerden kaçınacak / veya ülkenin doğu bölgelerindeki belediyelere daha düşük tarifeler uygulayacaklardır ki bu da bu kesimlerdeki belediyelerin ekonomik yükünü arttıracaktır. REC Türkiye 2011 Sayfa: 37

61 Buna ek olarak bu seçenekte, yetkilendirilmiş kuruluşlar faaliyetlerini ayrı ayrı T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı na rapor etmelidirler. Ancak yetkilendirilmiş kuruluş modelinde, raporlar T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı na toplu olarak sunulmaktadır ki bu da idari yükü azaltacaktır. Çevresel etkiler: Bu seçenek, Türkiye nin batısında daha yüksek çevresel etkiler yaratacak iken ülkenin doğu kesimlerinde çevresel faydaları azaltacaktır. Sosyal etkiler: Direktif, Üye Devletlerin tüm tüketicilerin AEEE lerini iade edebilecekleri sistemler kurulmasını gerektirmektedir. Bu nedenle, en küçük yerleşim yerlerinde bile toplama faaliyeti olmalıdır. Türkiye deki 2950 belediyenin çoğu, AEEE toplamak için yeterli işgücü ve para kapasitesine sahip değildir. Rekabetçi bir piyasada, bu belediyeler, farklı yetkilendirilmiş kuruluşlar ile müzakere etmek için gereken yeteneklerden yoksun olabilir. Dahası müzakerelerin ana odak noktası fiyat olacaktır. Bu yaklaşım AEEE piyasasını çok daha kar odaklı bir sektör haline getirecektir. Bu hizmetlerin kalitesine zarar verebilir ve AEEE nin fiyatını arttırabilir. Ayrıca potansiyel yolsuzluk riski de söz konusudur. Ancak bu seçeneğin başlıca riski, toplamanın, doğru teşvikler ve etkili düzenleyici gözetim olmaksızın yalnızca Türkiye nin batı kesimlerindeki kalabalık şehirlerde yoğunlaşmasıdır. Batı kesimindeki bazı bölgelerde oluşan AEEE ler, kişi başına 10 kg. nin üzerindeyken, doğu bölgelerinde, kişi başına 4 kg. nin altındadır (bkz. Harita 4). Yeterli sayıda işleme tesisi bulunmadığından, bu kesimlerdeki nakliye masrafları da yüksek olacaktır (bkz Harita 6). Nüfusu Türkiye ninkine yakın olmasına karşın İngiltere nin yüzölçümü Türkiye ye kıyasla oldukça küçüktür. Bu nedenle bu zorluklar orada söz konusu olmayabilir. Bu seçenekte, yetkilendirilmiş kuruluşlar AEEE lere erişmek için rekabet ettiklerinden, ülkenin Batı kesimlerinde rekabet daha güçlü olacaktır. Aslında Türkiye nin Doğu bölgelerindeki belediyelerle sözleşmeler imzalanmasından kaçınılabilir veya bu tercih edilmeyebilir. Belirli yükümlülükler veya teşvikler olmadan, yetkilendirilmiş kuruluşlar çok az AEEE üreten belediyelerle çalışmayı reddetme haklarına sahip olacaklardır. Bu durum, belediyelerin AEEE toplamasının önünde önemli bir engel teşkil edecektir Seçenek 1.3. Koordinasyon Merkezi Sistemi Seçeneğin tanımı: Bu seçenek, üreticilerin (veya devletin), birbiri ile rekabet eden yetkilendirilmiş kuruluşlar ve belediyeler arasındaki ilişkileri düzenlemek için, koordinasyon merkezi adı verilen bir koordinasyon mekanizması kurmasını öngörmektedir (Bkz Ek - 9). Seçenek 1.2 de olduğu gibi, üreticiler, (ayrı ayrı veya toplu olarak) birden fazla yetkilendirilmiş kuruluş kuracaklardır. Ancak AEEE lere erişimleri koordinasyon merkezi tarafından koordine edilmektedir. Bu nedenle, AEEE lere erişim bir rekabet konusu değildir. Uygulamada, bu model, ülke genelinden gelen toplama emirlerini paylaştıran bir koordinasyon merkezi kurulmasını kapsamaktadır. Üretilen ve nakledilen AEEE optimizasyon modeline göre koordinasyon merkezi her toplama merkezi için tek bir yetkilendirilmiş kuruluş atamaktadır. Koordinasyon merkezi, ayrıca atık erişimi için, toplama merkezine göre farklı tarifeler belirlemektedir. Koordinasyon merkezinin ve kurucularının görevi ve sorumlulukları, ülkeden ülkeye farklılık göstermektedir. Fransa ve İtalya da, koordinasyon merkezi, esasen yetkilendirişmiş kuruluşlar arasındaki REC Türkiye 2011 Sayfa: 38

62 toplama merkezi paylaşımını koordine eden bir kurum iken, bazı ülkelerde ek görevler ifa etmektedirler. Örneğin, Alman Elektro-Altgerate-Register (EAR) ve Dan DPA Sistemi, aynı zamanda Ulusal Kayıt Merkezi görevi görmektedir. Seçenek 1.2 e benzer şekilde, yıllık kotalar piyasanın oluşturulmasında önemli bir rol oynamaktadır. Yıllık performansa göre, koordinasyon merkezi, hedef kotalarından fazlasını toplayan yetkilendirişmiş kuruluşların takip eden yılda daha az toplamasını sağlamaktadır. Ekonomik etkiler: Rekabet modelini (Seçenek 1.2) destekleyenler, sürekli olarak piyasaya dayalı sistemlerin rekabete yol açacağına ve bunun da üreticiler, belediyeler ve nihayetinde de genel olarak toplum için maliyetleri azaltabileceğine işaret etmektedirler. Ancak koordinasyon merkezi modeli aynı zamanda, hepsi en düşük nakliye ve işleme maliyeti hedefleyen birden fazla yetkilendirilmiş kuruluşun kurulmasını da beraberinde getirmektedir. Bu nedenle bu model, verimlilik ve etkinlik açısından da rekabetçidir. Bunun yanı sıra, bu model ile koordinasyon merkezi bir önceki yılda toplama hedeflerinden daha fazlasını toplayan yetkilendirilmiş kuruluşları ek kota ile ödüllendirmektedir. Bu yönetilen rekabet, etkililiği ve kapsamı arttırmak için güçlü bir teşvik yaratmaktadır. Koordinasyon merkezi, Türkiye genelinden gelen toplama siparişlerini paylaştırır ki bu da lojistik optimizasyonunu azaltacaktır. Ancak optimizasyon modelleri, lojistik maliyetleri üzerindeki negatif etkiyi dengelemek için kullanılabilir. Pazar payı küçük olan ve ülkede kendisine daha az toplama merkezi atanan küçük yetkilendirilmiş kuruluşlar üzerindeki olumsuz etkiler, daha fazla olacaktır. Bu nedenle bu model yetkilendirilmiş kuruluşların sayısını kısıtlayıcı nitelikte olacaktır. Bütçesel etkiler: Koordinasyon merkezi, Türkiye genelinden alınan toplama siparişlerini paylaştıracaktır. Atık erişim tarifeleri merkezi olarak belirlenmektedir. Bu nedenle, Türkiye nin gelişmiş ve daha az gelişmiş bölgeleri arasında coğrafi eşitsizlik söz konusu olmayacaktır. Koordinasyon merkezi, belediyeler ile yetkilendirilmiş kuruluşlar arasındaki ayrı müzakereleri ortadan kaldıracaktır. Belediyelerin atanan yetkilendirilmiş kuruluşlarla iştigal etmesi gerekecektir; bunların özel beceriler ve yeterlilikler geliştirmesine gerek yoktur. Bu aynı zamanda belediyelerin idari yüklerini de azaltabilecektir. Dahası, koordinasyon merkezi raporları toplu olarak hazırlayıp bunları T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı na toplu olarak sunmaktadır. Bu da T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yapılan izleme görevinin daha kolay ve etkin bir şekilde yapılmasına olanak sağlayacaktır. Çevresel etkiler: Uluslararası deneyimler, koordinasyon merkezinin genellikle daha yüksek çevresel standartlar ve hedefler ile sektör performansını aşamalı olarak arttırdığını göstermektedir. Uygulamada, koordinasyon merkezi, geri dönüşüm şirketleriyle birlikte geliştirilen bir kontrol listesi aracılığıyla çevresel standartlar ve hedefleri yükseltir. Bu yetkilendirilmiş kuruluşların maliyetlerini azaltmak için uygun olmayan işleme tesisleri seçmesini önleyebilir. REC Türkiye 2011 Sayfa: 39

63 Sosyal etkiler: Bu modelde, belediyeler koordinasyon merkezi ile bir sözleşme imzalamaktadırlar. Bu nedenle, bir belediye sisteme katılmak istediğinde, yetkilendirilmiş kuruluşlar onların bu isteğini geri çevirememektedir. Koordinasyon merkezi yetkilendirilmiş kuruluşları, küçük ve uzak belediyeleri ayırmaksızın ülke genelinde AEEE toplamak zorunda bırakmaktadır Politika alanının etkilerinin özeti Genel olarak Politika Seçeneği 1.3 (koordinasyon merkezine dayalı, düzenlemeye tabi bir pazar), diğer iki seçeneğe kıyasla en olumlu seçenektir. Aslında, tekel konumundaki yetkilendirilmiş kuruluşlar (Seçenek 1.1), üreticiler ve işleme merkezleri üzerinde piyasa gücü geliştirebilmekte ve böylece uygulamayı daha az maliyet etkin hale getirebilmektedirler. Bunun yanı sıra birden fazla yetkilendirilmiş kuruluşun söz konusu olduğu bir yapı, (zira yetkilendirilmiş kuruluşların maliyeti daha fazla düşürmesi gerekeceğinden) genel sistemin daha hızlı yerleşmesine ve daha fazla yeniliğe yol açabilmektedir. Yetkilendirilmiş kuruluş sayısı açısından ele alındığında, birden fazla yetkilendirilmiş kuruluş yaklaşımı (Seçenek 1.2, Seçenek 1.3), Seçenek 1.1 de öngörülen tekellere dayalı bir sisteme kıyasla daha fazla faydaya sahip gibi görünmektedir. Birden fazla yetkilendirilmiş kuruluş, piyasadaki tüm tarafları rekabet yoluyla faaliyetlerini optimize etmek zorunda bırakmaktadır. Dolayısıyla, tekelden daha etkili ve verimlidir. Birden fazla yetkilendirilmiş kuruluşlu yaklaşımda, yetkilendirilmiş kuruluşlara ilişkin toplama kotası, daha fazla toplama yapılması için ek bir teşvik yaratabilir. Yetkilendirilmiş kuruluşların tekel konumunda olduğu ülkelerin nüfusları genellikle azdır. Türkiye, km 2 lik bir yüzölçüme ve 74 milyonluk bir nüfusa sahiptir. Bu nedenle, ölçek bakımından, tekelci yaklaşım Türkiye için uygun değildir. Bunun yanı sıra, Türk Rekabet Kurulu yetkilendirilmiş kuruluşların (veya uzmanlaşmış yetkilendirilmiş kuruluşların) piyasa güçlerinden dolayı tekel uygulamasına karşı çıkabilir. Son olarak, danışma süreci sonrasında elde edilen sonuçlar, büyük Türk şirketlerinin dahi tekelci bir çerçeveyi desteklemeyeceğini göstermiştir. Nüfusu 60 milyondan fazla olan AB ülkeleri (Almanya, Fransa, İngiltere ve İtalya) ile 20 milyondan fazla olan AB ülkeleri (İspanya, Polonya ve Romanya), birden fazla yetkilendirilmiş kuruluşlu rekabetçi sistemi tercih etmişlerdir. Ayrıca Danimarka, Portekiz ve Avusturya gibi nüfusu 20 milyondan az olan bazı ülkeler de birden fazla yetkilendirilmiş kuruluşlu sistemleri tercih etmektedirler. Koordinasyon mekanizması görevini üstlenecek olan bir koordinasyon merkezi kurulması, Seçenek 1.2 de önerilen az miktarda düzenlenmiş piyasa yapısı na kıyasla daha avantajlıdır. İlk olarak, koordinasyon merkezi, AEEE lerin ülke genelinden toplanmasını sağlamaktadır. Bunun yanı sıra, AEEE miktarları daha azdır ve küçük ve batı kesimi belediyelerinin yönetimsel becerileri sınırlıdır. Bir koordinasyon merkezi mekanizması olmadan, bu belediyeler yetkilendirilmiş kuruluşların hizmetlerinin kapsamı dışında kalacaklardır. Bu hizmetleri alabilmeleri durumunda bile, yetkilendirilmiş kuruluşlar ile müzakere ederken dezavantajlı durumda olacaklardır. Şeffaf bir koordinasyon merkezi, yetkilendirilmiş kuruluşlar ile belediyeler arasında ayrı olarak yapılan müzakereler sırasında oluşabilecek yolsuzluk riskini de azaltacaktır. Koordinasyon merkezi, optimizasyon modelleri ile üreticilerin lojistiğini basitleştirebilir. REC Türkiye 2011 Sayfa: 40

64 İngiltere ve Polonya hariç, AB ülkelerinin geri kalanı, koordinasyon merkezleri kurmayı tercih etmişlerdir. Hatta Polonya da bir koordinasyon merkezi kurmayı planlamaktadır. 5.2 Politika Alanı 2: AEEE lerin toplanmasında Belediyelerin Görev ve Sorumlulukları Politika alanının tanımı Bu politika alanı, belediyelerin görev ve sorumluluklarını kapsamaktadır. Ancak belediyelerin görevlerindeki değişiklikler diğer paydaşların görevlerinde de değişikliğe neden olacaktır. Bu politika alanındaki değerlendirmenin temeli, AEEE lerin belediyeler tarafından diğer taraflara teslim edilmesidir. Değerlendirme kapsamında iki soru üzerinde yoğunlaşılmıştır: 1- Belediyelerin AEEE leri yetkilendirilmiş kuruluşlara teslim etmek zorunda olup olmaması gerektiği hususu 2- Belediyelerin toplama maliyetlerini paydaşlar arasında nasıl dağıtmaları gerektiği hususu. Yanıtlar AEEE lerin toplanması hususuna ilişkin yaklaşımın temel ilkeleri ile ilintilidir. Devlet AEEE lerin toplanmasına toplumun duyduğu ilgi hususunda karar vermeli ve bu hususu tanımlamalıdır. Bazı Üye Devletler belediyeleri hem diğer atık türlerini toplamaları hem de kamu hizmeti sorumluluklarının bir parçası olarak evsel AEEE leri de toplamaları hususunda yetkilendirmişlerdir. Ancak bazı durumlarda belediyeler AEEE lerin toplanmasında herhangi bir sorumluluk üstlenmemektedirler. Üye Devletlerin çoğunda AEEE lerin toplanması sorumluluğu belediyelere aittir. Belediyeler AEEE lerin toplanmasını organize ve finanse etmek için farklı yöntemler kullanmaktadırlar. Belediyeleri toplama merkezi kuran Üye Devlet sayısı giderek artmaktadır. Bu toplama merkezleri, genellikle diğer tür katı atıkların toplanmasından sorumludur. Sloganda da ifade edildiği gibi: Kurtulmak istediğim her şey için tek yer 37 (bkz Fotoğraf 4, Fotoğraf 5 ve Ek - 7). Çoğu Üye Devlette, AEEE lerin toplama merkezlerine getirilmesi ve bırakılması sorumluluğu tüketiciye aittir. Bazı Üye Devletlerde, belediyeler aynı zamanda AEEE leri doğrudan tüketicilerden (evlerden değil, sokaklardan) almaktan da sorumludur. Bu alım, bu iş için oluşturulmuş özel telefon hatları ile organize edilmektedir. Oldukça önem arz eden bu maliyetin hesaplanması için, Etki Değerlendirmesi aşağıdaki varsayımlara dayanan küçük bir model geliştirmiştir (daha fazla ayrıntı için bkz Ek - 6): Bir toplama merkezinin kurulması için 23,000 Avro luk yatırım (konteynerler hariç) Türkiye de Avro luk bir toplama merkezinin yıllık faaliyet gideri Toplama Merkezleri ve bunların operasyonel maliyetleri ile ilintili olan tahmini giderler, yalnızca AEEE ler değil aynı zamanda diğer tür atıkların maliyetlerini de kapsamaktadır. AEEE lerin toplanması ile ilintili olan maliyetin ortalama %20 si REC Türkiye, Türkiye'nin 2020 yılına kadar, o zamana kadar oluşacak olan 402 bin ton AEEE yi toplamak için aşamalı olarak 1826 Belediye Toplama Merkezi kurmak durumunda kalacağını öngörmektedir (bkz. Grafik 11 ve Ek - 6). 37 Zürih 2010 AEEE Forumu, Arcangelo Corelli aracılığıyla. REC Türkiye 2011 Sayfa: 41

65 Grafik 11 Türkiye deki Belediyeye ait Toplama Merkezlerinin Tahmini Sayısı Grafik 12 - Türkiye de Toplama Merkezlerinin Kurulmasıyla ilintili olan Maliyetler (Net Bugünkü Değer) Amaca göre oluşturulmuş modele (Bkz. Ek - 6) göre, REC Türkiye, 2020 yılına kadar 402 bin ton AEEE toplanacağını tahmin etmektedir ki bu, bahse konu yıl için oluşan toplam AEEE miktarının %45 i; piyasaya sürülen AEEE miktarının ise %30 una eşittir. REC Türkiye toplama faaliyetlerinin Türkiye ye maliyetinin yıllık 32 milyon Avro (net bugünkü değer) olacağını tahmin etmektedir (Bkz. Ek - 6). Fotoğraf 4 - Belediye Toplama Merkezi - İsviçre Fotoğraf 5 - Belediye Toplama Merkezi Çek Cumhuriyeti Finansman açısından ele alındığında, Üye Devletlerde bulunan belediyeler, üreticinin maliyetlerini düşürmek veya toplama masraflarını üreticilere yüklemek için, EEE üreticilerini aynı sübvansiyon (yani kamu hizmetleri aracılığıyla) ile desteklemek mecburiyetinde bırakabilmektedirler. Şematik olarak, belediye toplama merkezleri belediye veya görevlendirilmiş bir şirket tarafından, genel uygulamada kar amaçlı olarak işletilmektedirler ve fiziksel AEEE akışının merkezinde yer almaktadırlar (Bkz. Şekil 2 ). Toplanan atıkların çoğu bu belediye toplama merkezlerine gönderilmektedir. AEEE, bu belediye toplama merkezinden, bir Yetkilendirilmiş Kuruluşa veya onların kar amacı güdebilecek olan veya olmayan görevlendirilmiş geri dönüşümcülerine/lojistik şirketine veya ticari temsilcisine teslim REC Türkiye 2011 Sayfa: 42

66 edilmektedir. Yetkilendirilmiş kuruluşlar genellikle, toplama merkezlerinden, ücretsiz de dâhil olmak üzere çok çeşitli tarife ücretleri ile büyük miktarlardaki AEEE lere erişebilmektedirler. Şekil 2 - AEEE ve Materyal Fraksiyonlarının Fiziksel Akışı PHYSICAL FLOW OF WEEE PHYSICAL FLOW OF FRACTIONS Third Points Recycling (Metal) Consumer Municipal Collection Points Treatment Facilities Recycling (Plastic) Distributers Distributor Collection Points Recycling (n) Services Finansman açısından ele alındığında bazı Üye Devletlerin; kendi kamu hizmetlerinin bir parçası olması sebebiyle belediyeleri bu toplama faaliyetlerini finanse etmeye zorladıkları görülmektedir. Ancak yinede çoğunlukla belediyeler maliyetlerinin üreticilere yüklemektedirler. AEEE Direktif i bağlamında, bu aslında, üreticinin maliyetlerini düşürmek veya toplama maliyetini üreticilere yüklemek için EEE üreticilerinin sübvanse edilmesinden oluşmaktadır. Yatırım maliyetlerinin büyük bir bölümü, Toplama Merkezi başına ortalama 7000 Avro olan konteyner yatırımlarından oluşacaktır. Bunun yanı sıra sigorta ve yedek konteynerlere gereksinim duyulmaktadır. Genel olarak, konteynerlerin satın alımında dört alternatif kullanılabilir: 1. Konteynerlerin mülkiyetinin işleme tesislerine ait olması: Toplama merkezleri belirli bir süre için yetkilendirilmiş kuruluşlara tahsis edilmektedir. Yetkilendirilmiş kuruluşlar, işleme tesislerini değiştirirlerse, toplama merkezlerindeki konteyner da değişecektir. 2. Konteynerlerin mülkiyetinin yetkilendirilmiş kuruluşlara ait olması: Toplama merkezi, belirli bir süre için yetkilendirilmiş kuruluşa tahsis edilmektedir. Yetkilendirilmiş kuruluşlar yeni bir işleme tesisiyle sözleşme imzaladıklarında konteynerleri değiştirmeleri gerekmemektedir. Böylece bu seçenek, yetkilendirilmiş kuruluşların işleme merkezlerini önemli sorunlarla karşılaşmadan değiştirmesine olanak tanımaktadır. 3. Konteynerlerin mülkiyetinin belediyelere ait olması: Bu alternatifte, konteynerlerin mülkiyeti kamuya aittir dolayısıyla konteynerler işleme tesisleri tarafından aktarılırken sorunlar yaratmaktadır. 4. Konteynerlerin mülkiyetinin yetkilendirilmiş kuruluşlara (veya başka üçüncü şahıslara ait olması) ait olması -> Toplama merkezi belirli bir süre için yetkilendirilmiş kuruluşlara tahsis edilmemektedir. Genellikle, konteynerleri yetkilendirilmiş kuruluşlar temin etmektedir. Ancak yetkilendirilmiş kuruluşlar genellikle konteynerleri satın almazlar. Çoğu durumda, konteynerler işleme tesisleri tarafından satın alınmaktadır. Bu nedenle, yetkilendirilmiş kuruluşlar yatırım riskini işleme tesislerine devretmektedir. Bu REC Türkiye 2011 Sayfa: 43

67 aynı zamanda konteynerlerin hareketi ile ilgili yasal hükümlere uyulmasına da yardımcı olur. Nakliyeyi gerçekleştiren şirkete ait olmadığı durumlarda, konteynerin alınması sorun olabilmektedir. Toplama maliyetlerini asgariye indirmek ve Direktif in etkin bir şekilde uygulanmasını sağlamak için Türkiye AEEE lerin toplanmasında belediyelerin rolü doğrultusunda belirlenen üç farklı seçenekten birini tercih etmelidir: Seçenek 2.1. Kamu Hizmeti (Öz Düzenlemeye Tabi) Seçenek 2.2. Kamu Hizmeti (Düzenlenmiş) Seçenek 2.3. Yarı Kamu Hizmeti (Düzenlenmiş) Seçenek 2.1. Kamu Hizmeti (Öz Düzenlemeye tabi) Seçeneğin tanımı: Bu seçenekte, AEEE lerin toplanması bir kamu hizmetidir. AEEE lerin toplanmasına ilişkin fiziki ve mali sorumluluklar belediyelere aittir. Buna ek olarak belediyeler; topladıkları AEEE ler üzerindeki tek sorumlu kişidir ve çalışmak istedikleri işletmeleri seçmekte tamamen serbesttirler. Dolayısıyla belediler yetkilendirilmiş kuruluşların herhangi biriyle sözleşme imzalayabilir veya bunları doğrudan işleme şirketlerine teslim etmeyi veya satmayı tercih edebilirler 38. Politika Alanı 1 içerisinde değerlendirilen Seçenek 1.2 ile öngörülen rekabetçi bir piyasa bu seçenek için destekleyici bir öğe olacaktır. Seçenek 1.1 ve Seçenek 1.3 te belediyelerin müzakere edebilecekleri tarafların sayısı sınırlıdır. 39 Ancak yine de Almanya ve İspanya gibi bazı Üye Devletler, seçenek 1.3 (Koordinasyon Merkezi sistemi) ile seçenek 1.2 yi birleştirmişlerdir. DEA araştırmasında, başlıca iki alt seçeneğe değinilmiştir: i) Bu alt seçenek, İngiltere de olduğu gibi devlet; belediyelerin AEEE lerin işlenmesi için doğrudan işleme şirketleriyle sözleşme imzalamasına izin vermektedir. Eğer bir belediye doğrudan işleme tesisleriyle çalışmaya karar vermişse, atıkların aktarılmasından sonra ilgili belediyeye bir teslim tesellüm belgesi verilir. Belediye, bu belgeyi hedeflerini gerçekleştiremeyen yetkilendirilmiş kuruluşlara satabilir. ii) Bu alt seçenek, Almanya daki gibi devlet; belediyelerin AEEE lerin işlenmesi için doğrudan işleme şirketleriyle sözleşme imzalamasına izin vermektedir. Belediyeler değerli AEEE lerini işleme tesislerine satabilmektedirler. Ancak teslim tesellüm belgesini satamazlar. Ekonomik etkiler: Bu seçenek, üreticiler üzerinde olumsuz ekonomik etkiler; işleme tesisleri üzerinde ise olumlu ekonomik etkiler yaratacaktır Belediyeler, yetkilendirilmiş kuruluşlara teslim etmedikleri AEEE lerin doğru şekilde işlenmesinden sorumludur. Politika alanı 1 yetkilendirilmiş kuruluşların yapısını değerlendirirken, politika alanı 2, belediyelerin rolünü değerlendirmektedir. Politika Alanı 2 seçenekleri, Politika Alanı 1 seçeneklerinin veya Politika Alanı 1 seçenekleri Politika Alanı 2 seçeneklerinin ön koşulu değildir. Özetle, politika alanı 1 ve 2 nin dokuz geçerli kombinasyonu bulunmaktadır. Örneğin, devlet seçenek 2.1, 2.2 ve 2.3 ile seçenek 1.2 yi seçmelidir. Ancak politika alanı 1 kapsamındaki seçeneklerin bazıları politika alanı 2 kapsamındaki bir seçenek ile daha uyumlu olabilir. Örneğin, seçenek 1.2 ve 2.1 birlikte çok daha verimli bir şekilde işleyebilir. REC Türkiye 2011 Sayfa: 44

68 Uluslararası kıyaslamalar (benchmark) ve danışma süreci belediyelerin genellikle değerli malzemeyi doğrudan işleme şirketlerine veya diğer işletmelere satabildiklerini göstermiştir. Yetkilendirilmiş kuruluşlara yalnızca, buzdolapları ve ışıklandırma ekipmanları gibi yüksek net ekonomik maliyete sahip AEEE leri teslim edeceklerdir 40. Bu; üreticilerin net maliyetlerini arttıracaktır. Örneğin, buzdolaplarının maliyetini bir çamaşır makinesinin net karından sübvanse edemeyeceklerdir. Alt seçenek ii nin üretici üzerindeki olumsuz etkisi alt seçenek i e kıyasla daha azdır. Danışma süreci, üreticilerin alt seçenek ii ye karşı olduklarını göstermiştir. Üreticiler kontrol edemedikleri faaliyetleri finanse etmek istememektedirler. İşleme şirketleri belediyelerle doğrudan sözleşmeler imzalayabilirler. Bu; faaliyetlerinin finansal güvenilirliğini arttıracaktır. Yetkilendirilmiş kuruluşların kararlarına bağımlı olmayacaklardır. Belediyelerle birlikte toplama sistemleri kurabileceklerdir. Bütçesel etkiler: Belediyelerin coğrafi dağılımı bu seçeneğin etkileri için belirleyici faktördür. Bu seçeneğin, başta doğudakiler olmak üzere, işleme tesislerinden uzaktaki belediyeler üzerinde olumsuz etkileri olacaktır. Ancak özellikle işleme tesislerine yakın olan belediyeler olmak üzere ülkenin batı kesimlerindeki belediyeler olumlu yönde etkilenecektir. Teslim tesellüm belgelerinin satılması da bütçesel etkilerin bir başka önemli yönüdür. Devlet belediyelerin teslim tesellüm belgelerini satmasına izin verirse, belediyeler gelirlerini arttıracaklardır. Çevresel etkiler: Bu seçenek ve özellikle de alt seçenek ii; fiyatların düşük olması sebebiyle belediyeleri AEEE leri düşük standartlı işleme merkezlerine teslim etmelerine sebep olacaktır. Bu da çevre üzerinde olumsuz etkiler yaratabilir. Sosyal etkiler: Bu seçenek, coğrafi dağılım açısından olumsuz etkiye sahiptir, zira toplama merkezlerinin çoğu, özellikle de ülkenin doğu kesimindekiler, işleme tesislerinden çok uzakta olacaktır. Direktif belediyelerin işleme tesisleriyle sözleşmeler imzalamasına izin verse dahi, uygulamada, bu işleme tesislerine yakın belediyeler için bir ayrıcalık haline gelecektir Seçenek 2.2. Kamu Hizmeti (Düzenlenmiş) Seçeneğin tanımı: Bu seçenekte AEEE lerin toplanması bir kamu hizmetidir. AEEE lerin toplanmasına ilişkin fiziki ve mali sorumluluklar belediyelere aittir. Ancak Seçenek 2.1 in aksine belediyeler topladıkları AEEE leri nasıl değerlendireceklerine karar verememektedirler. Bu durumda AEEE lerin fiziki akışı devlet tarafından düzenlenmektedir. Daha kesin bir ifade ile belediyeler, AEEE leri yetkilendirilmiş kuruluşlara herhangi bir toplama ücreti talep etmeden teslim etmekle yükümlüdürler. 41 Toplama maliyetleri belediye Nitelikli seçim Hollanda da, Belediyelere Ocak 2010 dan itibaren, toplanan ve yetkilendirilmiş kuruluşlara teslim edilen ton başına 79 geri ödeme yapılmaktadır. REC Türkiye 2011 Sayfa: 45

69 bütçesinden karşılanmaktadır ancak toplama maliyeti yerel veya ulusal vergi mükelleflerine intikal etmektedir. Danimarka nın tercih ettiği seçenek budur. Her ne kadar AEEE Direktifi nin yerini aldığı ulusal mevzuatta net bir şekilde belirlenmemiş olsa dahi, uygulamada, belediyeler, fazladan AEEE toplama maliyetlerini farklı atık mevzuatları ve yükümlülükleri çerçevesinde izin verilen yerel vergi artışlarıyla karşılamaktadır. Ekonomik etkiler: Bu seçeneğin üreticiler üzerindeki ekonomik etkisi olumludur. Bütçesel etkiler: Bu seçeneğin belediyeler üzerindeki etkisi olumsuzdur. Çevresel etkiler: Doğrudan teşvikler olmadan, belediyeler, Direktif'i uygulamak veya Direktif'e uymak istemeyeceklerdir. Yukarıda da belirtildiği gibi, Hollanda'daki sistemden kazanılan deneyimler, belediyelerin üreticilerden, hükümetten veya yerel ve ulusal vergi mükelleflerinden finansal teşvikler isteme eğiliminde olduklarını göstermektedir. Sosyal etkiler: Bu seçenek AEEE toplama yükünü tüketicilere değil vergi mükelleflerine yüklemektedir. Bu durum üretici sorumluluğu prensibi ile çelişmektedir. Danışma sürecinde elde edilen sonuçlara göre, özellikle de Türkiye nin kırsal kesimlerinde AEEE lerin toplanması hususu belediyelerin öncelikli konuları arasında değildir. Finansal tazminat söz konusu değilse, belediyelerin teşvikleri yok denecek kadar azdır. Bu nedenle, bu seçenek Direktif e genel uygunluğu azaltacaktır Seçenek 2.3. Yarı-Kamu Hizmeti (Düzenlenmiş) Seçeneğin tanımı: Bu seçenekte AEEE lerin toplanması bir yarı-kamu hizmetidir. Bu seçenek Üretici Sorumluluğu Prensibi esas alınarak geliştirilmiştir. Sonuç olarak AEEE lerin toplanması faaliyeti özel bir hizmet olarak değerlendirilmelidir. Ancak AEEE lerin toplanması belediye atık yönetimi ve diğer atık sınıflarının toplanması ile sınırlıdır. Toplum AEEE'lerin toplanması ve düzenlenmesine sıcak bakmaktadır. Toplama maliyetleri kamu kurumları ve özel kuruluşlar arasında bölüştürülmektedir. Belediyelerin atıkları fiziksel olarak toplayarak üreticileri desteklemeleri beklenmektedir. Daha net bir ifade ile belediyeler AEEE lerin toplanmak ve yetkilendirilmiş kuruluşlara (üretici sorumluluğu prensibine uyan kuruluşlar) teslim etmekle yükümlüdür.karşılığında üreticiler belediyeleri mali açıdan destekleyerek toplama maliyetlerini karşılamaktadırlar. Finansal destek koordinasyon merkezi veya yetkilendirilmiş kuruluşlar tarafından toplanan AEEE ton miktarı başına belirlenmiş bir ücret şeklinde olmalıdır. Kısaca belediyeler fiziksel olarak sorumludur. Ancak finansal sorumluluklar paydaşlar arasında bölüştürülmektedir. Seçenek 2.1 ve Seçenek 2.2 nin aksine üreticiler ilgili belediye faaliyetlerini belirli bir ücret ile desteklemektedirler. Bu ücret, daha sonra, belediye bütçesine dâhil edilecek ve böylece REC Türkiye 2011 Sayfa: 46

70 belediyelerin daha büyük miktarlarda AEEE toplaması için bir teşvik oluşturacaktır. 42 Örneğin, Avusturya da toplama altyapısını finanse etmek için sabit bir ücret belirleme sorumluluğu koordinasyon merkezine aittir. Bahse konu ücret aşağıdaki kalemleri kapsayacaktır: Belediye tarafından üstlenildiği sürece, konteyner maliyetleri. Evsel AEEE ler için gereken herhangi bir kapsam ve yapısal önlemin maliyetleri. Koordinasyon merkezi, aynı zamanda atık sınıfı başına tahsis edilen alan açısından yıllık asgari gereklilikleri de belirlemektedir. İtalya da, belediyeler, yetkilendirilmiş kuruluşların alım hizmetlerinden ücretsiz yararlanmak için koordinasyon merkezine kayıt olma hakkına sahiptirler. Toplanan yıllık AEEE miktarına (minimum miktar 50 ton/yıl) ve (parçalara göre, 2400 ila 3500 kg/yük arasında değişen) minimum yük ağırlığının aşılmasına bağlı olarak, belediyeler, perakendecilerin AEEE leri belediye toplama merkezlerine getirmesini sağlamaya özel olanlar da dâhil olmak üzere (70 /tona kadar) finansal teşvik almaktadırlar. Portekiz 80 /ton, İspanya 73 /ton, Almanya 50 /ton ve Fransa 80 /ton bu örneklere dâhil edilebilir. Ekonomik etkiler: Bu seçenek, üreticilerin toplam mali yükünü arttıracaktır. Danışma sürecinde, üreticiler belediyelerin toplama faaliyetlerini finanse etmeye açıkça itiraz etmişlerdir. Ancak bu seçeneğin üreticiler üzerinde olumlu etkileri de bulunmaktadır. Belediyelere yönelik finansal teşvikler, toplama ağı içinde maliyet etkinliği teşvik ederek bir ağın veya toplama merkezlerinin yetkilendirilmiş kuruluşlara tam yük teslim etmesini sağlayacaktır. Üreticilerin tam yükleri ödüllendirilirse, belediyeler toplama merkezlerindeki AEEE konteynerlerini tamamen doldurma eğiliminde olacaklar ve böylece (her yük için /ton olarak düşünüldüğünde) nakliye maliyetlerini en aza indirgeyeceklerdir. Ayrıca teşvikin amacı aynı zamanda küçük köyler arasında ortak toplama merkezleri kurulmasını teşvik edecektir. Beldeler veya köyler gibi küçük yerleşim yerlerinin ortak toplama merkezleri kurmaları ve konsolidasyonun lojistik maliyetlerini karşılamak için yetkilendirilmiş kuruluşların finansal teşviklerini kullanmaları beklenmektedir. Direktif üreticilerin toplam ekonomik yükü tüketicilere yüklemesine imkân vermektedir. Ancak belediyelerin toplama maliyetlerini tüketicilere yükleyebilmeleri çok daha zordur. Herhangi bir finansal destek olmadan Direktif e uyabilecek olan belediyelerin sayısı sınırlı olacaktır. Bu durum üreticileri kendi toplama merkezlerini kurmaya zorlayacaktır. Bu da faaliyetlerinin maliyetlerini azaltabilir. Bütçesel etkiler: Genel olarak, bu seçenek, yerel ve ulusal bütçeler üzerindeki etkisi bağlamında olumludur. Danışma sürecinde elde edilen sonuçlara göre, özellikle Türkiye nin kırsal kesimlerinde, belediyeler AEEE toplamaya öncelik vermemektedirler. Finansal tazminat söz konusu değilse, belediyelerin teşvikleri yok denecek kadar azdır. Belediyelerin herhangi bir finansal teşvik olmadan AEEE toplamalarını beklemek gerçekçi değildir. Bu nedenle, bu seçenek direktife genel uygunluğu arttıracaktır. 42 Hollanda da, Belediyelere Ocak 2010 dan itibaren, toplanan ve yetkilendirilmiş kuruluşlara teslim edilen ton başına 79 geri ödeme yapılmaktadır. REC Türkiye 2011 Sayfa: 47

71 Çevresel etkiler: Bu seçenekle, belediyeler, AEEE toplamak ve Direktif'i daha iyi yürütmek ve özüne daha iyi uygunluk sağlamak için daha yüksek teşvikler alacaklardır. Hollanda nın deneyimine göre, belediyelere verilen finansal teşvikler AEEE toplanmasına teşvik edecek, sınıf çatlakları azaltacak ve hurdacılarla AEEE ticaretini en aza indirgeyecektir. Bu etkiler, büyük ev eşyaları, cep telefonları, bilgisayarlar gibi değeri yüksek AEEE ler için özellikle önemlidir. Toplama merkezleriyle yapılan düzenlemeler 2010 un ilk aylarında toplama miktarlarında önemli artış sağlamıştır. Elbette 79 /tondan daha yüksek bir ekonomik değere sahip olan sınıf/alet çatlağı riskinin hala mevcut olabilir, ancak daha ziyade yürütme ve izleme cihetleriyle bağlantılıdır. Belediyeler, toplamayı arttırmaya yönelik teşviklere sahiptir. Farklı tüm atık sınıfları için alan ve konteyner açısından asgari gerekliliklerin belirlenmesi, belediyelerin ödemeye erişim için ortak kurallar belirlemesine yardımcı olmuştur. Sosyal etkiler: Üretici sorumluluğu prensibine karşılık gelen bu seçenek, AEEE toplama maliyetini vergi mükelleflerinin değil tüketicinin yüklenmesini sağlamaktadır. Üreticilerin ücretleri tüketicilere aktaracakları varsayılmaktadır Politika alanının etkilerinin özeti Yarı-kamu hizmeti (düzenlenmiş) seçeneği (Seçenek 2.3) bu politika alanı için tercih edilebilir bir seçenektir. Uygulamanın en önemli yönlerinden birinin belediyelerin rolünü ve onların 2012 ila 2020 yılları arasında 79 milyon Avro (bugünkü değer) olarak tahmin edilen AEEE toplama maliyetlerindeki payını netleştirmek olduğu oldukça açıktır. Direktif in özü AEEE lerin toplanmasıdır. Doğru toplama altyapısı ve mekanizması olmadan, AEEE leri toplama mümkün olmayacaktır. Toplama faaliyetlerinin gerçekleşmemesi durumunda, işleme, geri dönüşüm veya geri kazanım da olmayacaktır. İstişare süreci ve uluslararası benchmarklar göstermiştir ki finansal teşvikler olmadan, Türkiye de AEEE lerin toplanması mümkün değildir. Seçenek 2.3 üreticilerin AEEE lere erişebilmek için belediyelere bir ücret ödemelerini gerektirmektedir. Bu belediyelerdeki ilgili çalışmaların finanse edilmesinin sorun teşkil edeceği diğer seçeneklere kıyasla daha tercih edilebilir bir seçenektir. Seçenek 2.1 Seçenek 2.2 ye kıyasla daha etkin bir alternatiftir. Seçenek 2.1 de belediyeler, toplama maliyetlerinin bir kısmını, AEEE leri işleme tesislerine satarak karşılayabilmektedirler. Ancak bu; ülkenin doğu bölgelerindeki belediyeler için daha zor olabileceğinden belediyelerin çoğu AEEE toplama faaliyetlerinden kaçınacaktır. Öte yandan AEEE lerin toplanmasına ilişkin yasal ve zorunlu yükümlülükler ile dahi (ki geçerli AEEE Direktifi çerçevesinde durum bu değildir), çoğu belediyenin, ek destek olmadan (Seçenek 2.3), Direktif i uygulamak için yeterli bütçeye sahip olmadığı bir gerçektir. 5.3 Politika Alanı 3: Finansal Teminat Politika alanının tanımı Direktif'in öngördüğü kilit unsurlardan biri de, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı'nın, ilgili AEEE lerin doğru şekilde toplanması ve işlenmesi için üreticilerden finansal teminatlar talep edebilecekleridir. REC Türkiye 2011 Sayfa: 48

72 Finansal teminat, üreticinin piyasada bulunması durumunda doğru işleme garantisi sağlar. Finansal teminatın bir başka işlevi de, ortadan kaybolabilecek veya tespit edilemeyecek bedavacı üreticilerin önlenmesidir. Bunun için, tüm üreticilerin, piyasaya her EEE ürünü sürüşlerinde, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı na (veya Ulusal Kayıt Merkezine) bir finansal teminat sunması gerekecektir. Bu finansal teminatların finans kurumlarından (örneğin, sigorta şirketleri, bankalar vs) alınması üreticilerin uygunluk masraflarını arttıracaktır. Bu bağlamda, kritik konulardan biridir. Finansal teminatlarla ilgili olarak karara bağlanması gereken iki ana husus bulunmaktadır. İlk olarak, teminat mektupları, bloke mevduat hesapları veya sigortalar gibi T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı'nın finansal teminat olarak kabul edeceği araçların değerlendirilmesi gerekmektedir. İkinci olarak, üreticiler veya yetkilendirilmiş kuruluşlar gibi hangi kuruluşların finansal teminat sunmakla yükümlü olacaklarına karar verilmesi gerekmektedir. Direktif'e göre, teminatlar AEEE Direktif'i yürürlüğe girdikten sonra piyasaya sürülen eşyalar için gereklidir. Ayrıca Direktif'e göre, teminat, AEEE yönetiminin finansmanı için üretici tarafından yetkilendirilmiş kuruluşlara iştirak, bir geri dönüştürme sigortası veya bloke bir banka hesabı şeklinde de olabilir. Seçenek 3.1. Sigorta veya banka mevduatları ile Sıkı Kontrol Seçenek 3.2. Yetkilendirilmiş Kuruluşa katılımın teminat olarak değerlendirilmesi Seçenek 3.1. Sigorta veya banka mevduatları ile sıkı kontrol Seçeneğin tanımı: Üye devletlerin çoğunda, toplu yetkilendirilmiş kuruluşa üyelik teminat olarak kabul edilir. Bu Direktif'in gerekliliklerine uygundur. Ancak bir yetkilendirilmiş kuruluşa üye olmak gelecekteki faaliyetlerin gerçekten teminat altına alındığı anlamına gelmemektedir. Bu nedenle, katı bir kontrol mekanizması olarak, devlet piyasaya yeni ürünler sürdüklerinde, üreticilerden finansal teminat isteyebilirler. Bu teminatlar bloke banka hesabı, sigorta poliçesi veya banka teminat mektubu şeklinde olabilir. Bu seçenekte, üreticiler finansal teminattan bireysel olarak sorumlu olacaklar ve banka hesapları veya banka teminat mektupları teminat olarak verilecektir. Örneğin, İrlanda da satılan EEE yıllık cirosunun %10 u bir bloke banka hesabıdır. Danimarka da yetkilendirilmiş kuruluşlar finansal teminat sağlamakla yükümlüdür. Aşağıdaki durumlarda, teminat sağlamaktan muaf olunur: En az 10 üretici ve ithalatçının veya kayıtlı üreticiler ile ithalatçıların %30 unun yetkilendirilmiş kuruluşlara üye olması ve Bu üreticiler ve ithalatçıların pazar payının muafiyetin ilgili olduğu kategoride pazarlanan toplam miktarın en az %30 una tekabül etmesi ve Yetkilendirilmiş kuruluşun Danimarka EPA tarafından belirlenen bazı prensiplere uyması. Ekonomik etkiler: Finansal teminatın ekonomik etkileri oldukça yüksektir. Örneğin, satılan EEE lerin yıllık cirosunun %10 una dayalı bir finansal teminat, EEE fiyatlarını %10 arttıracaktır. Üreticiler üzerindeki ekonomik yükün oldukça derece yüksek olacağı tahmin edilmektedir. REC Türkiye 2011 Sayfa: 49

73 Ayrıca daha yüksek finansal teminatlar gayri resmi EEE piyasasını arttırabilir. Ancak finansal teminatlar yetkilendirilmiş kuruluşların sayısını sınırlandırmak için kullanılabilir. Örneğin, yetkilendirilmiş kuruluşların finansal teminattan muaf olması için minimum pazar payı gibi bir limit yetkilendirilmiş kuruluşların sayısını azaltacaktır. Bu, küçük ölçeklerinden dolayı Araştırma ve Geliştirme, Halkla İlişkiler vb. ye yatırım yapamayan küçük kuruluşların türemesinin önlenmesine yardımcı olabilir. Örneğin, İtalya da, koordinasyon merkezinin 3500 toplama merkezinden 10 undan daha azını atadığı yetkilendirilmiş kuruluşlar bulunmaktadır. Böyle bir izin bu sorunu çözecektir. Ancak bu husus önce, Türk Rekabet Kurumu ile görüşülmelidir. Bütçesel etkiler: Bu seçeneğin bütçesel etkisinin olmayacağı veya tespit edilemeyecek kadar az olacağı tahmin edilmektedir. Çevresel etkiler: Bu seçeneğin çevresel etkisinin olmayacağı veya tespit edilemeyecek kadar az olacağı tahmin edilmektedir. Sosyal etkiler: Üreticiler, finansal teminat maliyetini tüketicilere, daha yüksek EEE fiyatları şeklinde aktaracaktır. Üreticilere olan direkt maliyetlerinden dolayı, bunların bazıları Direktif'e uymayacak ve dolayısıyla bedavacı haline gelecektir Seçenek 3.2. Yetkilendirilmiş Kuruluşa katılımın teminat olarak değerlendirilmesi Seçeneğin tanımı: Bu seçenekte, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı bir yetkilendirilmiş kuruluşa üyeliği, bir üreticinin gelecekte AEEE lerini toplayacağının bir garantisi olarak kabul eder. Üye Devletlerin çoğu bu prensibi kabul etmektedir. Üreticiler, banka teminatı veya sigorta gibi başka tür finansal teminatlar sunmakla yükümlü değildirler. (Örneğin, AT, CZ, EE, FI, FR, HU, IE, LUX, PL, PT, ES, SE) Ekonomik etkiler: Bu seçenek üreticilere herhangi bir ek yük getirmez. Bu nedenle, bu seçenek EEE fiyatlarını arttırmayacaktır. Bütçesel etkiler: Bu seçeneğin bütçesel etkisinin olmayacağı veya tespit edilemeyecek kadar az olacağı tahmin edilmektedir. Çevresel etkiler: Bu seçeneğin çevresel etkisinin olmayacağı veya tespit edilemeyecek kadar az olacağı tahmin edilmektedir. REC Türkiye 2011 Sayfa: 50

74 Sosyal etkiler: Bu seçeneğin sosyal etkisinin olmayacağı veya tespit edilemeyecek kadar az olacağı tahmin edilmektedir Politika alanının etkilerinin özeti Özetle, Politika Seçeneği 3.2 in (bir Yetkilendirilmiş Kuruluşa katılımın teminat olarak değerlendirilmesi) olumlu etkileri diğer seçeneğe kıyasla daha fazla olacaktır. Seçenek 3.1 de, bir finansal teminat almanın veya bir bankada mevduat hesabı açmanın maliyeti, işletmecilerin faaliyet giderlerini arttıracaktır. Ayrıca finansal teminat almak üreticilere idari yükler de yükleyecektir. Bu ek maliyetler, EEE lerin fiyatını arttıracaktır. Bunun yanı sıra, uygunluk maliyetlerindeki bu artışlar, uygunluk sağlamama, bedavacıları destekleme ve gayri resmi sektörlerdeki bazı üreticileri korumaya teşvik edecektir. Almanya haricinde ve ölçekten bağımsız olarak, tüm KOBİ ler Seçenek 3.2 de önerilene benzer teminat sistemleri geliştirmişlerdir. 5.4 Politika Alanı 4: Denetim ve Yaptırım Yöntemleri Politika alanının tanımı Bu politika alanı, AEEE Direktifi'nin uygulanmasının denetleme ve yürütme gerekliliklerine ilişkin alternatifleri analiz etmektedir. Bu politika alanı özellikle kayıt sisteminin kurulmasına ilişkin hususlar (bkz Ek - 8), standartların oluşturulması ve denetimlerin yapılmasına odaklanmaktadır (bkz Ek - 16). Direktif, Üye Devletlerin üreticiler ve onların ilgili pazar payları ile ilgili bilgi üretmek için Kayıt Sistemleri kurmasını gerektirmektedir. Bu sebeple T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı kayıt sistemini kendi kurmayı tercih edebileceği gibi bu sorumluluğu üretici kuruluşlarına da devredebilecektir. Direktif in uygulanması aynı zamanda atık toplayan veya taşıyan işletmeler, atık işleme faaliyetlerini gerçekleştirenler ile tüm simsarlar ve tüccarların yetkili makamlarca düzenli olarak ve belirli aralıklarla denetlemesini de gerektirecektir. Direktif'in etkin bir şekilde uygulanabilmesi için Türkiye nin iki temel seçenekten birini seçmesi gerekmektedir: Seçenek 4.1. Öz Düzenleme, Üçüncü Şahıs Denetçiler, Diğer yöntemler Seçenek 4.2. Yönetim, Kontrol ve Yaptırımlar Seçenek 4.1. Öz düzenleme, Üçüncü Şahıs Denetçiler ve Diğer Yaptırım Yöntemleri Seçeneğin tanımı: Diğer ülkelerde kazanılan deneyimler; Direktif'in gerekliliklerinden bazılarına uyulmasının sağlanması açısından öz düzenlemenin etkili bir yol olabileceğini göstermiştir. Bu sebeple T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı bazı öz düzenleme yöntemleri geliştirebilir. Bu seçeneğin özü T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nın sistemin gözetimi için yetkili makam olmasını, üreticilere toplama hedefleri belirlemesini, işleme tesislerine ruhsat vermesini ve AEEE lerin lisanssız tesislerde işlenmesini önlemek için denetimler yapmasını gerektirmektedir. T.C. Çevre ve Şehircilik REC Türkiye 2011 Sayfa: 51

75 Bakanlığı EEE ve AEEE ithalatı ve hurdacıların diğer denetimlerinden sorumlu Gümrük vb.yürütücü kamu kurumları tarafından desteklenmelidir. Ancak daha da önemlisi T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı; (i) ulusal bir kayıt merkezinin kurulması (ii) sektörün standartlarının belirlenmesi (iii) kayıt ve piyasaya sürülenlerin miktarının ölçülebilmesi için uygunluk analizlerinin yapılması ve (iv) işleme tesislerinin denetlenmesi gibi bazı uygulama görevlerini yerine getirmek üzere özel işletmelere yetki verebilecek ve bunları düzenleyebilecektir. Bahse konu bu alternatif uygulama görevlerine ilişkin özet aşağıdaki gibidir: (i) Ulusal Kayıt Merkezini kurma yetkisi özel sektöre devredilebilir. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı bu görevi üstelenecek olan farklı kuruluşları üreticiler, ticaret veya sanayi odaları, ticaret birlikleri veya yetkilendirilmiş kuruluşlar arasından seçebilir. Hatta Türkiye, Koordinasyon Merkezini (geçerli olduğu durumlarda) Ulusal Kayıt Merkezinin görevini üstlenmekle de yetkilendirilebilir. AB ülkelerinin yarısından fazlası kayıt sistemi görevini üretici kuruluşlarına devretmeyi tercih etmiştir. Almanya ve İtalya bu yaklaşımın iki önemli örneğidir. Almanya da, koordinasyon merkezi kayıt merkezi görevini üstlenirken, İtalya da bu görevi üstlenmek üzere ayrı bir özel kuruluş kurulmuştur. Kayıt Merkezi nin Ankara yerine İstanbul da kurulması öngörülmektedir. Bunun sebebi; Şekil 15 te de görüldüğü üzere; üreticilerin büyük çoğunluğunun İstanbul da yoğunlaşmış olmasıdır. (ii) Üreticiler sektör standartlarını belirlemektedirler. Avrupa da, AEEE Forumu, tüm üyeleri için bağlayıcı olan temel gereksinimleri belirleyen, tasarlayan ve kesinleştiren WEEELabex i geliştirmiştir. İsviçre de, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı geri dönüşüm ve işleme standartları belirler ve sökme ve işleme faaliyetlerini yürüten şirketleri denetlemek için denetçiler görevlendirir. (iii) Üretici kuruluşları kaydı yürütmek ve piyasaya sürülenlere ilişkin istatistikleri doğrulamamak üzere denetimler yapar. Bazı kuruşlar hem kayıt sistemi hem de bu sistemin denetiminden sorumlu olabilir. (iv) Yetkilendirilmiş kuruluşlar gibi üretici kuruluşları, AEEE lerin doğru ve uygun şekilde işlendiğini temin etmek üzere işleme tesislerini denetleyebilirler. Ekonomik etkiler: Kayıt işlevine ilişkin bu öz düzenleme seçeneğinin bazı ekonomik faydaları bulunmaktadır. İlk olarak altı çizilmesi gereken husus etkin bir kayıt merkezinin AEEE sistemi için oldukça gerekli olduğu gerçeğidir. Toplama miktarlarının üreticiler arasında adil dağılımı piyasaya sürülen istatistikleri esas alınarak yapılacaktır. Etkin bir şekilde işlemeyen bir kayıt sistemi Direktif'e uyan üreticiler için büyük bir rekabet dezavantajı yaratacaktır. Etkili bir sistem, yalnızca tüm üreticileri kayıt altına almalı ve bedavacıları devre dışı bırakmalıdır. Piyasaya sürülen miktarları üreticilerin bireysel beyanlarına göre sisteme kaydedilecektir. Gerekli olan görevler daha çok muhasebe, finans ve yönetim alanında uzmanlık gerektirecektir. Bu görevler kapsamında kamu sektöründen veya bu durumda T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı'ndan belirli bir konuda uzmanlık gerektirmemektedir. Bunun sebebi üreticilerin; bedavacılar ve yanlış istatistikî veriler ile mücadele etmede oldukça fazla teşvikleri bulunmasıdır. Üreticilerin tüm tarafların katılımı ve verilerin mümkün olduğunca doğru olduğunu temin etmeleri durumunda daha etkin olacakları yadsınamaz bir gerçektir. REC Türkiye 2011 Sayfa: 52

76 Üyelerin denetlenmesi görevinin yetkilendirilmiş kuruluşlara devredilmesi işleme şirketlerinin uygunluk maliyetlerini arttırabilir. Ancak yetkilendirilmiş kuruluşlar, işleme şirketlerinin faaliyetlerini kontrol altında tutmak için ortak denetim kuruluşları kurarak denetim maliyetlerini düşüreileceklerdir. Koordinasyon merkezi ortak denetim planlarını da koordine edebilir. Bu öz düzenleme uygulamaları üreticiler üzerindeki masrafları arttıracaktır. Ancak koordinasyon merkezi ile birlikte kayıt merkezi de kurulur ise ve üreticiler ortak denetimler düzenlerler ise, maliyet artışındaki miktarın kısıtlanabilmesi mümkün olabilecektir. Bütçesel etkiler: Bu seçenek olumlu bütçesel etkilere sahiptir. Devlet, yürütme uygulamalarının oluşturulması ve bu uygulamaların yürürlüğe konması işletmek için bütçe ayırmaktan kaçınacaktır. Öz düzenleme uygulamaları bütçenin yürütme maliyetlerini azaltacaktır. Örneğin, Kayıt Sisteminin yıllık operasyonel maliyeti Avro dur. Öz düzenleme seçeneğinde, bu maliyet üreticiler tarafından karşılanacaktır. Çevresel etkiler: Üreticiler maliyetleri en aza indirgemek için kalite standartlarını minimumda tutabilirler. Ancak bu durumda üreticiler tarafından belirlenen standartların olumsuz çevresel etkileri bulunacaktır. Sosyal etkiler: Bu seçeneğin sosyal etkisinin olmayacağı veya tespit edilemeyecek kadar az olacağı tahmin edilmektedir Seçenek 4.2. Yönetim, Kontrol ve Yaptırımlar Seçeneğin tanımı: Bu seçenekte, Direktif in tüm düzenleme ve yürütme sorumluluklarını T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı üstlenecektir. Bakanlık herhangi bir özel veya yarı kamu statüsünde olan kuruluşu yürütme gerekliliklerini yerine getirmekle yetkilendirmeyecektir. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, kayıt sistemi kuracak, İl Çevre ve Şehircilik Müdürlükleri de denetimlerden sorumlu olacaktır. Bunun yanı sıra diğer bazı kamu kurumları ilintili sorumluluklarını yerine getireceklerdir. Bunun sonucunda, tek bir Makam tarafından yapılan denetimler düzenlemesine gerek kalmayacaktır. Farklı düzeylerde AEEE ile iştigal eden tarafların Direktif'in amaçlarını ve hedeflerini, rastgele kontroller ile desteklenen daha sık denetimlerle gerçekleştirmesini sağlamak için, Devlet yine de uzmanlaşmış Ajanslar şeklinde, yeni güçlü kamu denetim ve yürütme makam(lar)ının kurulmasına karar verebilecektir. Ekonomik etkiler: Bu seçeneğin, bazı yaptırım mekanizmalarına ilişkin maliyetlerin özel bir kayıt yöntemi ve yıllık ücretler aracılığı ile üreticilere (ve dolayısıyla nihayetinde son tüketicilere) aktarılması durumu dışında önemli bir ekonomik etkisi bulunmamaktadır. Hem devlet hem de özel sektörün yaptırım uygulamalarını belirli bir noktaya kadar uygulamaları beklenmektedir. Büyük olasılıkla, tekrarlar nedeniyle, özel sektör yürütme gereksinimleri için aynı miktarda kaynak tahsis edecektir. Dolayısıyla özel sektör üzerindeki yaptırım yöntemlerine ilişkin maliyetlerde herhangi bir azalma beklenmektedir. REC Türkiye 2011 Sayfa: 53

77 Bütçesel etkiler: Bu seçenek devlet kaynakları açısından olumsuz etkiye sahiptir. Devlet, yürütme uygulamaları oluşturmak ve işletmek için ek bütçe ayırmak durumunda kalacaktır. DEA çalışması Kayıt Sistemi oluşturmanın ve yıllık piyasaya sürülen miktarlarının denetlenmesinin yıllık maliyetinin Avro yu bulacağını tahmin etmektedir (bkz. Ek - 8). Devlet bu maliyeti üreticilerden karşılayabilecektir. Ancak bu durumda devlet baskı altında olacaktır. Çevresel etkiler: Bu seçeneğin herhangi bir çevresel etkisinin bulunmadığı veya tespit edilemeyecek kadar az olacağı tahmin edilmektedir. Sosyal etkiler: Bu seçeneğin herhangi bir sosyal etkisinin bulunmadığı veya tespit edilemeyecek kadar az olacağı tahmin edilmektedir Politika alanının etkilerinin özeti Genel olarak, öz düzenleme gibi iyi yönetilen ancak düzenlenmiş- özel sektör sorumluluğu altındaki izleme mekanizmalarının ve Seçenek 4.1 de ele alınan Üçüncü Şahıs onay makamlarının kullanılmasının, büyük ölçüde denetçilere ve yaptırımlara dayalı tipik kumanda ve kontrol kuruluşlarından daha maliyet etkin ve etkili olduğu değerlendirilmektedir. (Seçenek 4.1 de öngörüldüğü gibi) Odaya kayıt ve bilgilerin T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ile paylaşılması, örneğin idari yükü ve üreticilerin ve Piyasaya Sürülen miktarların T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nda mükerrer kaydını en aza indirgeyebilir. Öte yandan, (Seçenek 4.2 de beklendiği üzere) T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nda denetçilerin istihdam edilmesi, bu denetçilere donanım sağlanması ve eğitim verilmesi suretiyle uygun bir yaptırım kapasitesinin oluşturulması yıllık artan bütçe tahsisi gerektirecektir. Sorumluluğu, düzenlemeye tabi sivil toplum örgütlerine kaydırmak; aynı zamanda; T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nın; önemli tarafların denetlenmesi, üçüncü şahıslar veya üz düzenlemeden sorumlu kuruluşlar ile ilgili performans göstergeleri belirlenmesi ve izlenmesi ve en önemlisi de, gayri resmi üreticiler, dağıtımcılar ve diğer bedavacıların azaltılması gibi kilit birincil fonksiyonlara odaklanmasını sağlayacaktır. Özel işletmecilerin Direktif'i uygulamaları ve Direktif'e uyma sorumluluklarının temin edilmesi da Direktif'in Üretici Sorumluluk Prensibi doğrultusundadır. Öz düzenleme uygulamalarının, her zaman kumanda ve kontrol alternatiflerine kıyasla daha iyi sonuçlar doğuracağına dair genel bir kural bulunmamaktadır. Bu uygulamaların maliyet ve faydaları farklı durumlara göre farklılıklar gösterebilmektedir. Ancak kumanda ve kontrol ile ilintili alternatif yaptırım uygulamalarına ilişkin net faydaların AEEE Direktifi durumunda daha yüksek olacağı tahmin edilmektedir. İlk olarak Direktif, üreticilere AEEE yönetimi yetkisi vermektedir. Direktif in temelindeki husus Üretici Sorumluluğu Prensibi dir. REC Türkiye 2011 Sayfa: 54

78 İkinci olarak öz düzenleme yaklaşımları kamu ve özel sektör kurumları tarafından yapılan denetimler gibi bazı maliyetlerin tekrarlanmasını en aza indirgeyebilecektir. Üçüncü olarak öz düzenleme seçeneği, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nın Direktif in uygulanmasına ilişkin genel etkinliğinin temin edilmesi gibi daha önemli ve birincil işlevlerine odaklanmasını sağlayabilecektir. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, çevreyi korumak ve iyileştirmek gibi birçok faaliyeti yürütme yetkisine haizdir. Bakanlığın ana fonksiyonları, çevrenin korunması ve iyileştirilmesine ilişkin politika ve yönetmelikler geliştirmektir. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Direktif'in gerektirdiği tüm grevleri yerine getirme kapasitelerini arttırabilir. Ancak bu bütçe ve zaman gerektirecektir ve Bakanlığın kaynakları ne yazık ki kısıtlıdır. Dolayısıyla T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, AEEE Direktifi ile ilgili asıl faaliyetleri yürütmek yerine, sonuçları gözlemlemeye odaklanmalıdır. Bakanlık uygulamayı gözetmeli ve performans göstergelerinin gerçekleşip gerçekleşmediğini kontrol etmelidir. AEEE Direktifi'nin ana performans göstergeleri, toplama miktarı ve geri dönüştürme ve geri kazanım hızlarıdır. Özel sektörün, öz düzenleme uygulamalarıyla bu hedefleri gerçekleştirmesi durumunda T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı izlemeye odaklanabilecektir. Ancak özel sektörün hedefleri gerçekleştirememesi durumunda T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı müdahale edebilir. Ancak, öz düzenleme seçeneği, ilgili ikincil yönetmeliklerin titizlikle hazırlanmasını gerektirmektedir (örneğin bakanlık hükümleri). Özel sektör kamusal yürütme yetkisine sahip değildir. Bu nedenle, kapasiteleri iş ilişkilerinin yürütme uygulamalarıyla sınırlıdır. Birbirleriyle akdi ilişkileri olacağından, üreticiler, işleme tesislerine uygun işleme metotları uygulatabilirler. Ancak ticari ilişkileri olmadığından ruhsatsız hurdacıları kontrol altında tutamayacaklardır. Böylece bu öz düzenleme uygulaması eksikliklerini kamu makamları gidermelidir. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, çeşitli tarafların gayri resmi faaliyetlerini kontrol etmek ve sınırlandırmak için kaynaklarını önceliklendirmelidir. 5.5 Politika Alanı 5: Dağıtıcıların AEEE lerin toplanmasındaki görev ve sorumlulukları Politika alanının tanımı Direktif'in uygulanmasından doğacak uygunluk maliyetlerinin büyük bölümü, özel sektöre yüklenecektir. Özel sektör içinde, en büyük pay, piyasaya EEE süren şirketler olan EEE üreticileri tarafından fonlanacaktır. Direktif'te, üreticinin Türkiye de EEE üreten, yeniden satan ve Türkiye ye EEE ihraç eden veya ithal eden bir taraf olduğu belirtilmektedir. Direktif; üreticilere ek olarak, dağıtıcıların da bazı yükümlülükleri yerine getirmelerini şart koşmaktadır. Dağıtıcılar, EEE üreticilerinin cihazlarını tüketicilere satan işletmelerdir 43. Üreticiler ve dağıtıcılar birbirleriyle bağlantılı işletmelerdir. Bazı durumlarda, işletme her iki kurum türü kapsamında da listelenebilir 44. Bu durumda, firma her iki ünvandan doğan yükümlülükleri de yerine getirmekle yükümlüdür. Bu durum aslında üreticiler ve dağıtıcılar üzerindeki etkilerin hesaplanmasını kolaylaştırmaktadır. Ancak çoğu durumda, üreticiler ve dağıtıcılar, farklı tüzel kişilerdir ve aralarında yalnızca ticari ilişkiler söz konusudur. Bu durum maliyetlerin taraflar arasında paylaştırılması için sosyal, hukuki veya ticari bir yaklaşım gerektirmektedir. Operasyonel süreçlerdeki durumun aksine çoğu AB Direktif te her ne kadar dağıtıcı kavramı kullansa dahi, işletmelerin çoğu aslında satıcılardır. Örneğin, bir şirket bir dağıtım ağı oluşturmak suretiyle EEE üretebilmekte ve bunları doğrudan tüketicilere satabilmekte veya bir dağıtıcı EEE ithal edebilmektedir. REC Türkiye 2011 Sayfa: 55

79 ülkesinde AEEE arz zincirindeki dağıtıcı ve satıcıların finansal rolleri ve sorumluluklarına ilişkin mutabakat sağlamak oldukça güç olmuştur. AEEE lerin geri getirilmesine ilişkin kanalların yönetiminden sorumlu olan tarafların finansal yükümlülük kapsamının ne olacağı hususundaki kararların verilmesi oldukça güçtür. Dağıtıcıların sayısı bilinmemektedir. Ancak hali hazırda Türkiye de faal olan 20,000 den fazla dağıtıcı olduğu varsayılmaktadır (bkz. Bölüm ve Tablo 3) Dağıtıcıların türü ve kategorileri farklılıklar göstermektedir. Direktif açısından ele alındığında, münhasır bayiler (geleneksel dağıtım kanalı), teknoloji mağazaları 45, süper marketler ve diğerleri 46 olmak üzere dört ana dağıtıcı kategorisi bulunmaktadır. Danışma süreci sonucunda teknoloji mağazalarının AEEE'lerin toplanması faaliyetlerinden haberdar olduklarını ve AEEE'leri toplamaya hazır oldukları tespit edilmiştir. Diğer dağıtım kanalları Direktif'ten ve kendilerine yüklenen sorumluluklardan haberdar değildirler. Danışma süreci, büyük market zincirlerinin AEEE Direktifi'ne uyma hususunda hazırlıklı olduklarını göstermiştir. Bazı teknoloji mağazaları toplama tesislerini hali hazırda zaten kurmuş bulunmaktadırlar. Buna karşılık küçük dağıtıcılar Direktif in AEEE lerin toplanmasına ilişkin gereksinimlerinden haberdar değildirler. Bunun yanı sıra AEEE toplama kapasiteleri oldukça kısıtlıdır. Küçük ölçekli dağıtıcılar devletten veya üreticilerden destek almadan Direktif e uygunluk sağlamada sorunlarla karşı karşıya kalacaklardır. Yükün daha küçük dağıtıcılar arasında dengesiz dağılımı göz önünde bulundurulduğunda, Direktif in doğrudan uygulanması, önemli ekonomik ve ciddi olumsuz sosyal etkileri de beraberinde getirecektir. Türkiye deki çoğu dağıtıcı genelde EEE leri (ki bu EEE ler çoğunlukla BIT cihazlarıdır) küçük dükkânlarda satan küçük işletmelerdir. Lisans taleplerine ilişkin idari ve temel maliyetler ve depolama alanları oluşturma yükümlülüğüne ilişkin maliyetler değişkenden ziyade sabit maliyete kalemi olduğundan, bu maliyetler küçük dağıtıcılara fazla gelecektir. Bununla birlikte daha küçük ölçekli dağıtıcılar AEEE toplamak için daha az teşvik alacaklardır. Küçük dağıtıcılar AEEE leri topladıklarında ise bunları gayri resmi sektöre satmaya çalışacaklardır ve böylelikle aslında bu sektörün gelişmesini desteklemiş olacaklardır. Buna ek olarak; uyumluluk oranı, küçük ölçekli dağıtıcıların karşılaşacakları olası bazı komplikasyonlar sebebiyle düşük olacaktır. Bu sebeple dağıtıcıların Direktif e göstereceği sosyal direnç artabilecektir. Bu sorunları önlemek amacıyla devlet, dağıtıcılar tarafından depolanacak olan AEEE lere ilişkin toplam yükü daha iyi bir şekilde dağıtabilecek bir politika seçeneği arayışına girebilecektir ve daha iyi bir uyumluluk için teşvik oluşturacaktır Seçenek 5.1. Dağıtıcıların Üreticiler ve Devlet tarafından Desteklenmesi Seçeneğin tanımı: AB Üye Devletlerinin dağıtıcıları desteklemek amacıyla üreticiler ve devlet için uygulamakta oldukları en az dört mekanizma bulunmaktadır: EEE satan büyük mağazaları ifade etmek için kullanılan Türkçe terminoloji Birden fazla üreticinin ürünlerini satan geleneksel küçük satıcılar. Bu satıcı türü, özellikle Bilişim ve Telekomünikasyon cihazlarına odaklanmaktadır. REC Türkiye 2011 Sayfa: 56

80 Dağıtıcılara yapılacak geri ödemeler Belçika da; yetkilendirilmiş kuruluşlara (üreticiler tarafından finanse edilmektedir) teslim ettikleri AEEE lere veya teslim ettikleri AEEE lerin hacimlerine göre dağıtıcılara bir geri ödeme yapılmaktadır. İtalya da, belediye toplama merkezleri gibi Yetkilendirilmiş Kuruluşlar büyük dağıtıcılara geri alım hizmeti sağlamaktadırlar. Dağıtıcılar aynı zamanda Koordinasyon Merkezi Sistemine de kayıt olabilirler. Alımlar için, yük başına asgari bir miktarın sağlanması gerekmektedir (atık sınıfına bağlı olarak, büyük ev eşyaları için 3 ton/yüke kadar). Yetkilendirilmiş kuruluşlara yıllık olarak asgari miktardan daha fazla AEEE teslim eden dağıtıcılara (buzdolapları için 20 t/yıl ile büyük ev eşyaları için 30 t/yıl arasında değişen) asgari miktarı sağlayan dağıtıcılara yetkilendirilmiş kuruluşlar tarafından finansal bir teşvik verilmektedir (toplanan ton başına 35 Avro). Bazı dağıtıcılara tanınan muafiyet Bazı devletler küçük ölçekli dağıtıcıları toplama gereksinimlerinden muaf kılmışlardır. Macaristan da, küçük ölçekli dağıtıcılar aşağıdaki durumlarda tüketicilerden AEEE kabul etmekten muaftırlar: o o o Satış alanlarının, (tüm cihazlar için) 35 m 2 den küçük olması durumunda veya Yalnızca bilişim ürünleri satıyor olmaları durumunda satış alanlarının 25 m 2 den küçük olması durumunda Yalnızca cep telefonu satan dağıtıcılar, satış alanlarının büyüklüğü ne olursa olsun, atık cep telefonu kabul etmekle yükümlü olacaklardır. Görünür ücretin paylaşımı İrlanda da olduğu gibi EEE lere ilişkin bir görünür ücret söz konusu ise, Yetkilendirilmiş Kuruluşlar dağıtıcıların maliyetlerini görünür ücretin %20 sine el koyma hakkı vermek suretiyle telafi edebilirler. El konulan bu tutar ile dağıtıcının, toplumu bilinçlendirmek de dâhil olmak üzere AEEE toplama ve elleçleme ile ilintili tüm maliyetleri karşılaması beklenmektedir. Görünür ücretin bir kısmına el konulmasına ilişkin sorun ise bu durumun az sayıda olumlu ekonomik etkiye sahip olmasıdır. Görünür ücret, yeni EEE lerin satın alınması sırasında ürüne yansıtılmakta ve tüketicilerden alınmaktadır. Ancak AEEE lerin geri teslim edilmesi daha önce satın alınan aynı EEE ile bağlantılı olmayabilir. Bu nedenle toplanan AEEE oranını ile satılan EEE ler arasında bir bağlantı bulunmamaktadır ve yine bu sebeple görünür ücretin sabit bir yüzdesine el konulması adil, uygun veya yeterli olmayabilir. Gönüllülük esasına dayalı geri alım: Bazı ülkeler AEEE leri toplamak üzere dağıtıcılara herhangi bir teşvik vermemekle beraber bunu şiddetle önermektedirler. Danimarka, İsviçre ve Norveç'te, dağıtıcılar, evsel AEEE'leri yalnızca (yasal zorunluluk olmaksızın) gönüllülük esasına dayalı olarak geri almaktadırlar. Ancak, AEEE'leri toplamayı kabul etmeleri durumunda, tüketicilerden satmakta oldukları cihaz türlerini eskisini getir yenisi götür dışındaki herhangi bir esasta toplamaları gerekmektedir. Gönüllü geri alım, yükümlülükleri üstlenebilecek olan teknoloji mağazalarının ve hiper marketlerin her türlü toplama yükümlülüğünden kaçmalarına olanak sağlayabilir. Ancak küçük ölçekli dağıtıcılar yetkilendirilmiş kuruluşların hizmet verdiği REC Türkiye 2011 Sayfa: 57

81 büyük ölçekli dağıtıcılara kıyasla rekabet dezavantajına sahip olacaklardır. Tüketicilerin erişebileceği toplama merkezlerinin azlığı toplanan AEEE miktarının artmasında açısından bir engel teşkil edebilir. Dağıtıcıların, dâhili maliyetlerini (depolama, idari giderler, izin verilen depolanan miktarlarla ilgili yasal gereklilikler) en aza indirgemek için toplanan AEEE lerden kurtulmanın kolay bir yolunu bulmaları gerekmektedir. Ancak bu, özellikle küçük dağıtıcılar için ağır bir yük olabilir. Türkiye nin idari geleneği ve kültürü dikkate alındığında, devletin üreticilerin dağıtıcılara toplama maliyetini geri ödemesini sağlama ve en büyük %20 lik kesim haricinde tüm dağıtıcıları AEEE toplama yükümlülüğünden muaf tutma seçeneği bulunmaktadır. Her iki girişimin birlikte üstlenilmesi önem arz etmektedir. Küçük dağıtıcıyı muafiyet tanınması aslında toplama tesisinin kurulmasına ilişkin maliyetin daha az sayıda olan orta ve büyük ölçekli dağıtıcılarda toplanmasına neden olmaktadır ve üreticilerden herhangi bir ilave destek olmaması durumunda bu da daha sonra haksız rekabetin oluşmasına sebep olacaktır. Ekonomik etkiler: Bu seçeneğin ekonomik etkilerinin değerlendirilmesi karmaşıktır. Bir taraftan üreticilerin geri ödemesi dağıtıcılar için ekonomik maliyetleri düşürmelidir. Ancak, üreticilerin ve yetkilendirilmiş kuruluşların dağıtıcılara transfer etmesi gereken mali tazminatların tutarı açık bir şekilde tanımlanmalıdır. 20,000 dağıtıcının %80 inin muaf tutulması onların idari masraflardan yaklaşık Avro ve operasyonel maliyetlerden 2,5 milyon Avro tasarruf yapmasını sağlayacaktır. Ancak, Macaristan da olduğu gibi lambaların toplanması tüm ölçeklerdeki lamba satan dağıtıcılar için zorunlu olabilir. Öte yandan, AEEE leri depolamakla yükümlü olan en büyük dağıtıcının daha fazla AEEE hacimleri ve risklerle uğraşmak zorunda kalacaktır. Büyük olasılıkla, bu durum küçük ölçekli ve muafiyet tanınanlara göre haksız bir rekabet yaratmayı önlemek amacıyla devletin üreticilerden bu daha büyük toplayıcılar için mali teşvik sağlamalarını istemeye zorlayacaktır. Geri ödeme orta ve büyük ölçekli dağıtıcılar arasında ölçekler ekonomilerinin gelişmesine izin verecektir ve bu da toplama yönetimini maliyet bakımından daha etkin hale getirecektir (taşıma ve depolama maliyetlerinin rasyonelleştirilmesi dâhil). Bütçesel Etkiler: Küçük ölçekli dağıtıcılara muafiyet tanınması lisansların daha önce ifade edilen işleme maliyetlerini azaltacaktır. DEA çalışması, dağıtıcıların sayısını ve büyüklüğünü tespit edememiştir. Bu nedenle, olası muafiyet kapsamındaki dağıtıcıların sayısı bilinmemektedir. Aritmetik bir oran dikkate alındığında, dağıtıcıların yaklaşık %80 ine tanına muafiyet yıllık lisans işleme maliyetlerinde EUR tutarında bir tasarruf sağlayabilir. Dağıtıcıların depolama tesisleri şartlarının kontrolüne yönelik denetim ve incelemelerin toplam maliyeti bedavacıların ikna edilmesi gereklilği göz önüne alındığında ayrıca küçük bir oranda düşebilir. REC Türkiye 2011 Sayfa: 58

82 Çevresel Etkiler: Yetkilendirilmiş kuruluşlar tarafından yapılacak olan kısmi geri ödemeler dahi dağıtıcıların AEEE leri uygun bir şekilde depolamaya ilişkin motivasyonlarını artıracaktır. Dolayısıyla da toplanan AEEE hacmi de artacaktır. Sosyal etkiler: Bu seçeneğin olumlu sosyal etkileri bulunmaktadır. Toplama faaliyetlerinin oluşturulması küçük ölçekli dağıtıcılar için daha zorlayıcı ve maliyetli olması beklenmektedir. Küçük perakendecilerin çoğu AEEE ler için geçici depolama alanı kurmak için yeterli ne teknik ne de mali kapasiteye sahiptir. Dahası, bu işletmeler pazar paylarını tekno-marketlere kaptırmaktadır. Bu nedenle, mali ve idari destek olmadan, rekabet bakımından dezavantajları artacaktır. Bu tür bir yaklaşım, dağıtıcıların Direktif e uyuma olan başlangıçtaki muhalefetinin üstesinden gelinmesine yardımcı olabilir ve böylece öngörülen sonuçları hızlandırabilir Seçenek 5.2. Dağıtıcıların maliyetleri karşılaması Seçeneğin tanımı: Bu seçenekte, dağıtıcılar AEEE nin toplanması ve depolanması ile ilgili maliyetleri kendileri finanse edecektir. Dahası, devlet hiçbir ölçekteki dağıtıcıya muafiyet sağlamayacaktır. Bu seçenek dağıtıcılara mali yük dayatmaktadır. Dağıtıcıların toplama maliyetlerini kar marjlarından karşılamaları beklenmektedir. Ekonomik etkiler: Devlet veya üreticiler tarafından desteklenmedikleri sürece, küçük ölçekli dağıtıcılar Direktif e uymada zorluklarla karşılaşacaklardır. Bütçesel etkiler: Devletin tüm dağıtıcıları denetlemesi ve tamamına lisans vermesi beklenmektedir. Dolayısıyla bu seçeneğin bütçe üzerindeki etkileri olumsuzdur. Çevresel etkiler: Geri ödemeler olmadan dağıtıcılar AEEE toplamaya yanaşmayacaklardır. Toplanan AEEE miktarının azalması çevre üzerindeki olumsuz etkilerin artmasına neden olacaktır. Sosyal Etkiler: Mali destek olmadan dağıtıcıların AEEE toplamak için güçlü teşvikleri olmayacaktır. Toplama yaptıkları durumda bile, onları gayri resmi sektöre satmaya çalışacaklardır. Bu nedenle, dağıtıcılara verilecek olan mali teşvik, gayri resmi sektörü kısıtlamaya yardımcı olabilir. Dahası, küçük ölçekli dağıtıcıların karşılaşabileceği karmaşıklık nedeniyle tüzüğe uyma oranı düşük olacaktır. Dolayısıyla, tüzüğe karşı dağıtıcılardan kaynaklanan sosyal direnç artabilir Politika Alanının Etkilerinin Özeti Genel olarak, üreticilerin ve devletin dağıtıcıların toplama girişimini desteklediği Politika Seçeneği 5.1, diğer seçeneğe göre daha fazla olumlu etki sunmaktadır. Gerçekte, Seçenek 5.2 de öngörüldüğü üzere, üretici ücretleri ve devletten somut bir şekilde dağıtıcıları AEEE depolama ve taşıma lisans ve izni REC Türkiye 2011 Sayfa: 59

83 almaktan muaf tutma desteği olmadan, dağıtıcıların artan AEEE yi toplama konusunda daha az teşviki olacaktır ve bu da Direktif Seçenek 5.1 in amaçlarına ulaşılmasını engelleyecektir. - Daha fazla toplamaları için teşvikler içermektedir. - T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı üzerindeki idari yükü azaltmaktadır. ( * 30 dakika * 10 = Avro daha az). - Küçük ölçekli dağıtıcılar üzerindeki yükü azaltmaktadır ( * 30 = Avro daha az). - Küçük ölçekli dağıtıcıların işletim maliyetlerini azaltmaktadır (2.3 milyon Avro daha az). - Seçenek, üretici sorumluluğu prensibi ile aynı doğrultudadır. Üreticilerin dağıtıcılara ödeme yapacak olmaları gerçeği Türkiye deki uygulamanın üretici sorumluluğu prensibi ile aynı doğrultuda olmasını sağlayacaktır. - AB ülkelerinde kazanılan deneyimler bu seçeneğin en çok tercih edilen seçenek olduğunu göstermektedir. Seçenek 5.1 in, Direktif in EEE sektörü dağıtıcılarının yapısını doğru bir şekilde kapsamadan iç hukuka aktarılmasına göre olumlu etkileri olacaktır. Aslında, birçok orta ve büyük ölçekli dağıtım zaten toplama noktaları kurmuş durumdadır. Bu girişimler toplanan miktarlar bakımından hala çok küçük olsa da, bu dağıtıcıların durumdan haberdar olduğu konusunda bir göstergedir. Dağıtıcıların operasyonel rolleri bir dereceye kadar açıktır. Yine de, devletin bağlamsal olmayan iade için özel kurallar belirlemesi gerekmektedir (yani, EEE satın alındığı gün tüketicinin AEEE iade etmediği durum) ve bunlar da evlere yeni EEE bırakılırken AEEE lerin alınması halinde dahi tüketicilerin sorumluluklarını netleştirecektir. Ayrıca, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı yeni için eskisi yaklaşımı için ilkelerin belirlenmesini gerekli kılabilir. Aşağıda geri alma gerekliliğini uygulamaya yönelik ilkeler ile ilgili üç örnek bulunmaktadır: Mağaza için satın alma ve alıp götürme için AEEE tüketicileri AEEE yi satın alma tarihinden sonraki 15 gün içerisinde getirebilir. EEE teslim edilirken, üreticiler/perakendeciler, tüketiciye AEEE yi toplanmak üzere şebekeden çıkartmaları için bildirimde bulunarak 24 saat süre [tanımalılar] [tanıyacaklardır] [tanıyabilirler]. Tüketiciler teslimat tarihinden sonra en fazla 30 gün içerisinde toplamaya hazır olmayan AEEE yi [iade edeceklerdir] [iade etmelidirler] [iade edebilirler]. Dağıtıcıların belediyeler ile geri alma yükümlülüğünü yerine getirmek için alternatif düzenlemeler konusunda anlaşmaya varma hakkı vardır. Bu düzenlemelerde, belediye toplama noktaları/veya servisleri tüketiciler için erişilebilir olmalıdır. Dağıtıcıların geri alma sistemleri konusunda tüketicileri bilgilendirmeleri beklenmektedir. Dağıtıcılar ile ilgili başka bir boyut ise, EEE lerin internet üzerinden satışıdır. İnternet üzerinden yapılan satışların geri-alma işlemleri, AB de önemli bir sorunun kaynağıdır ve tatmin edici bir çözüm tasarlanıp kabul edilmemiştir. Direktif in uygulaması için ilave bir gelişme ise, depolama lisanslarını tüm şirketler tarafından izlenecek ve rutin sağlık ve güvenlik denetimleri ile denetlenebilecek AEEE depolamasına ilişkin teknik standartlar ile değiştirilmesidir. REC Türkiye 2011 Sayfa: 60

84 6 Sonuç ve Tercih Edilen Seçenekler 6.1 Ana Maliyet ve Faydalar AEEE Direktifi'nin uygulanması, yalnızca olası bir üyelik sağlamakla kalmayacak aynı zamanda önemli faydalar sağlayacaktır. - Direktif'in uygulanması toplumun sağlığı ve çevre açısından önemli riskler teşkil eden gayriresmi toplama, işleme ve geri dönüşüm sektörünü küçültecektir (veya hatta ortadan kaldıracaktır.) - AEEE Direktifi'nin uygulanması Türkiye üzerinde önemli olumlu çevresel etkiler yaratacaktır. Kirliliği ve enerji israfını azaltacaktır. - Yapılan özel bir araştırmaya göre, Direktif olmadan, Türkiye çevre kalitesinin 116 milyon puanını kaybedecektir (bkz Tablo 7). AEEE lerin çoğunun farklı kanallar aracılığıyla toplandığı ancak nihayetinde atıkları yeterince işlemek ve geri dönüştürmek için yeterince kapasitesi ve tekniği bulunmayan hurdacılara gittiği mevcut yaklaşım kirlilik, tehlike riskleri ve enerji israfını da beraberinde getirecektir. - AEEE lerin doğru işlenmesi insan sağlığı üzerinde olumlu etkilere sahiptir. İkinci olarak, AEEE Direktifi'nin uygulanmamasının, atık işlemesi ve geri dönüşümü ile iştigal eden işçilerin koşulları üzerinde olumsuz etkisi olacaktır. Mevcut durumda, işçilerin çoğu kayıtlı değildir ve sosyal güvenlik sistemi ve iş kanunundan faydalanamamaktadır. Buna ek olarak, çoğu hurda şirketinin yeterli teknikler ve ekipmanlardan yoksun olması, işçilerin sağlık açısında daha büyük riske ve daha yüksek seviyelerde kaza potansiyellerine maruz kalmaları anlamına gelir. - Direktif'e geçiş yapılması Türkiye Cumhuriyeti'nin AB üyelik müzakerelerini destekleyecektir. Daha da önemlisi, geçiş yapılmadan, AB Türkiye nin üyelik başvurusunu kabul etmeyecektir. - Direktifin doğru şekilde uygulanması üyelik sonrasında ihlal cezalarını ve şöhret zedelenmelerini azaltacaktır. Ancak Direktif'in devlet, işletmeler ve tüketiciler üzerinde olumsuz etkisi olacaktır. AEEE'nin uygulanması, Türkiye için 2020 yılına kadar 407 milyonluk bir maliyeti de beraberinde getirecektir (bugünkü değer-eur). Öte yandan Türkiye, Direktif'in uygulanmasından 350 milyon ila 1,5 milyar arasında fayda sağlayacaktır (bugünkü değer-eur). Genel olarak, araştırma faydalarla ilgili düşük bir tahmin ile bile olumlu bir nicel maliyet-fayda analizi göstermektedir (bkz Grafik 13). Buna ek olarak, nitel yönlere ilişkin değerlendirme, Türkiye nin Direktif'in uygulanmasından çok daha fazla fayda sağlayacağına işaret etmektedir. REC Türkiye 2011 Sayfa: 61

85 Grafik 13 Nicel Maliyet ve Faydaların Özeti Direktif yinede, paydaşlar ve bölgeler arasında önemli dağılımsal etkilere sahip olacaktır. 6.2 Tercih edilen Seçenek(ler) Türkiye nin Direktif i uygulamak için farklı seçenekleri bulunmaktadır. Bu seçenekler genel maliyetler ve faydalar ve bunların paydaşlara dağılımı üzerinde etkiye sahiptir. Araştırma aşağıdaki seçeneklerin tercih edilmesi gerektiğini göstermiştir. Şekil 3 te, Bölüm 5 te belirtilen her seçeneğin sonuçlarına dayalı olarak, ekonomik, bütçesel, çevresel ve sosyal yanları ile ilgili önemli olumlu etkiye ilişkin nihai değerlendirmeyi aynı hususlar ile ilgili önemli olumsuz etkiye ilişkin nihai değerlendirme ile karşılaştıran sıkıştırılmış bir özet görülmektedir. Şekil 4 tercih edilen seçeneklerin seçilmesine ilişkin temel nedenleri detaylı bir şekilde açıklamaktadır. REC Türkiye 2011 Sayfa: 62

86 Şekil 3 Etkilerin Özeti Options / Impacts Economic Budgetary Environmental Social Preferred Option Policy Area 0: Non-Action Option 0.0. Non-Action JJ K LLL LLL Option 0.1. Regulation LL K JJJ JJJ Policy Area 1: Structure of compliance schemes and the WEEE market Option 1.1. Compliance Scheme as a Monopoly L K K JJ Option 1.2. Competing Compliance Schemes JJ K K LL Option 1.3. Clearing House System JJ JJ J JJ Policy Area 2: The responsibilities and roles of the municipalities in the WEEE collection Option 2.1. Public Service (Self-Regulated) K K K L Option 2.2. Public Service (Regulated) JJ JJ L L Option 2.3. Semi-Public Service (Regulated) LL LL J J Policy Area 3: Financial guarantee instruments and methods Option 3.1. Strict Control through insurance orbank deposits LLL K K L Option 3.2. Participation to a Compliance Scheme is the guarantee JJJ K K K Policy Area 4: Inspection and Enforcement methods Option 4.1. Self Regulation, Third Party Inspections, Others methods J J J J Option 4.2. Command, Control and Sanctions L L K K Policy Area 5: The responsibilities and roles of the distributors in the WEEE collection Option 5.1. Distributors are Supported by the Producers and the Government J J J JJJ Option 5.2. Distributors cover the costs K K L LLL REC Türkiye 2011 Sayfa: 63

87 Değerlendirilen Etkilerin Özeti 13 seçeneğin farklı ekonomik, bütçesel, çevresel ve sosyal etkilerinin analiz edilmesinden sonra REC Türkiye tarafından yapılan öneriler aşağıdaki gibidir: Şekil 4 Tercih Edilen Seçenek ve Öneriler Önerilen Politika Seçenekleri Başlıca etkiler (alternatif seçeneklere kıyasla) Genel Genel Öneriler - Devlet Direktif in uygulanmasında aşamalı bir yaklaşımı benimsemelidir. - Türkiye, AEEE lerin toplanması ve doğru şekilde işlenmesi için yeterli altyapıya sahip değildir. Dolayısıyla bu eksikliklerin giderilmesinde aşamalı bir yaklaşım benimsenmelidir. - Aşamalı yaklaşım yatırım maliyetlerini 2012 ve 2020 yılları arasında dağıtacaktır. Bu; geri dönüşüm şirketlerinin yeni işleme tesisleri kurmaları için gerekmektedir. - Belediyeye ait Atık Toplama Merkezlerinin Kurulması - Avrupa Birliği ülkelerinde kazanılan deneyimler, Belediye Toplama Merkezlerinin kurulması gerektiğini göstermektedir. - AEEE ler de dâhil olmak üzere farklı atık sınıflarının toplanacağı Belediye Toplama Merkezleri kurulacaktır yılına kadar Türkiye de ton AEEE nin toplanacağı 1826 adet belediye toplama merkezinin kurulması gerekmektedir. - Direktif in gayri resmi sektöre yüklediği yükümlülüklerin icra edilmesi - Yetkisiz toplama ve işlemeye (örneğin, hurdacılar tarafından gerçekleştirilen işlemler gibi) karşı etkin yaptırım mekanizmaları geliştirilmelidir. Yalnızca devletin ve/veya Koordinasyon Merkezinin (Koordinasyon Merkezi) yetkilendirdiği şirketlerin toplama merkezlerinden AEEE toplamasına izin verilmelidir. - Yetkili işleticiler ile haksız rekabete yol açan hali hazırdaki gayri resmi sektörün mevcut uygulamaları geri dönüşüm zincirindeki kalite standartlarının temin edilmesi amacıyla caydırılmalıdır. - Danışma süreci hanelerin (hane halkı) "Hizmet - Haneler (Hane halkı) herhangi bir "Hizmet Bedeli" Bedeli" ödemekten kaçınacaklarını göstermiştir. ödemeden AEEE'leri teslim etmelidir. Dolayısıyla hizmet bedeli sisteminin uygulanması - Devletin; görünür ücretin EEE fiyatına dâhil olmasını temin resmi toplama faaliyetlerini kısıtlayacaktır. etmesi gerekmektedir. - Maliyetler önceden görünür ücret olarak toplanmalıdır. - Üreticiler ve yetkilendirilmiş kuruluşlar, kendi ücretlerini (toplanan/işlenen atıklar, piyasaya sürülen miktar vb.'ye göre) belirleme özgürlüğüne sahip olmalıdırlar. REC Türkiye 2011 Sayfa: 64

88 - Üreticiler (Yetkilendirilmiş Kuruluşlar veya Koordinasyon Merkezleri) her bir EEE grubuna ilişkin Görünür Ücret oranlarını hesaplamalıdır. - Görünür ücret toplanan AEEE ve piyasaya sürülen birimlere ilişkin toplam maliyetin bir işlevi olarak hesaplanmalıdır. - REC Türkiye her buzdolabı için 2012 yılı için 1,4 Avro olarak hesaplanan ve 2020 yılında 5,3 Avroya çıkması öngörülen görünür ücretin ilgili diğer maliyetleri karşılayacağını tahmin etmektedir. Yetkilendirilmiş kuruluşlar ve AEEE piyasasının yapısı Seçenek 1.3. Koordinasyon Merkezi Sistemi Devlet, üreticiler ile rekabet halindeki yetkilendirilmiş - Belediyeler açısından ele alındığında yönetimi daha kolaydır. kuruluşlar arasındaki ilişkilerin düzenlenmesi için, bir koordinasyon mekanizması (Koordinasyon Merkezi) kurulması - Üreticiler açısından ele alındığında yönetimi daha kolaydır. gerektiğini beyan etmelidir. Koordinasyon Merkezi, esas olarak - Birden fazla Yetkilendirilmiş Kuruluş bulunmasına toplama merkezlerinin yetkilendirilmiş kuruluşlar arasında paylaştırılmasını koordine etmekle yükümlü bir oluşum görevi görmektedir. olanak sağlamaktadır ki bu da piyasadaki tüm tarafları rekabet yoluyla faaliyetlerini optimize etmek durumunda bırakmaktadır. Dolayısıyla, tekelden daha etkili ve verimli olduğunu söylemek mümkündür. - Kota sistemi daha fazla toplama yapılması için teşvikler oluşturmaktadır. - Yetkilendirilmiş kuruluşlar arasında daha adil bir coğrafi toplama merkezi dağılımı önem arz etmektedir. - Daha şeffaftır ve yolsuzluk ihtimali daha düşüktür. Bunun sebebi yetkilendirilmiş kuruluşlar ile belediyeler arasında bireysel müzakerenin söz konusu olmamasıdır. - Avrupa Birliği ülkelerinde kazanılan deneyimler, Koordinasyon Merkezi sisteminin en yaygın seçenek olduğunu göstermektedir. Belediyelerin AEEE lerin toplanmasındaki görev ve sorumlulukları Seçenek 2.2. Yarı-Kamusal Hizmet (Düzenlenmiş) Devlet toplama maliyetlerinin kamu ve özel kuruluşlar tarafından bölüşülmesi gerekliliğini beyan etmelidir. Belediyeler AEEE leri fiziksel olarak toplayarak üreticileri desteklemelidirler. Daha net bir ifade ile belediyeler; AEEE lerin toplanması ve yetkilendirilmiş kuruluşlara (üretici sorumluluğu prensibine uyan kuruluşlar) teslim edilmesinden sorumlu olmalıdır. Bunun karşılığında üreticiler; toplama maliyetlerini karşılamak üzere belediyeleri finansal olarak destekleyeceklerdir. Finansal destek koordinasyon merkezi veya yetkilendirilmiş kuruluşlar tarafından toplanan AEEE ton miktarı başına belirlenmiş bir ücret şeklinde olmalıdır. Belediyelerin daha büyük miktarlarda AEEE toplamasını teşvik etmek amacı ile bu ücret daha sonra, belediye bütçesine dâhil edilmelidir. REC Türkiye 2011 Sayfa: 65 - Türkiye açısından ele alındığında mevcut durumda finansal-bütçesel destek olmadan belediyeler toplama yapamayacaklardır. - Bu seçenek üretici sorumluluğu prensibi ile aynı doğrultudadır. - Seçenek; belediyelerin toplama hacimlerini arttırması için teşvikler yaratacaktır. - Daha adil bir coğrafi dağılım sağlanacaktır - Üreticiler için toplam maliyet artsa da, belediye yönetiminde verimlilik lojistik maliyetlerini azaltacaktır.

89 Finansal Teminat araçları ve metotları Seçenek 3.2. Bir Yetkilendirilmiş Kuruluşa katılımın, devlet tarafından teminat olarak kabul edilmesi. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı bir yetkilendirilmiş kuruluşa üyeliği, bir üreticinin gelecekte AEEE lerini toplayacağının garantisi olarak kabul etmelidir. - Bu seçenek EEE fiyatını arttırmayacaktır. - Bu seçenek üreticiler üzerindeki yükü bir nebze azaltacaktır - Bedavacıların sayısı daha az olacaktır - Avrupa Birliği ülkelerinde kazanılan deneyimler bu seçeneğin en yaygın seçenek olduğunu göstermektedir. Denetim ve Yaptırım yöntemleri Seçenek 4.1. Öz Düzenleme, Üçüncü Şahıs Denetçiler, Diğer yöntemler Direktif in denetlenmesi ve uygulanmasını teminen devlet bazı öz düzenleme yöntemlerini uygulamaya koymalıdır. Örneğin devlet üreticilerin koordinasyon merkezi ve ulusal kayıt merkezi kurmalarına izin vermelidir. Maliyetlerin özel sektör içinde dağılımı - Doğru teşviklerle, öz düzenleme uygulamaları, kamu bürokrasisi tarafından yürütülen kumanda ve kontrol sistemlerinden daha etkili ve verimlidir. - İzleme sistemi dışında bu seçenek, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nın kapasitesini arttırması için herhangi bir ek kaynak (kayıt sistemi, denetçiler vs) gerektirmemektedir. - Bu seçenek T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nın bilginin kaydı ve toplanmasına ilişkin etkinliği ve adilliği hususundaki şikâyet ve eleştirileri asgariye indirebilir. Seçenek 5.1. Dağıtıcıların Desteklenmesi Devlet üreticilerin; dağıtıcıların AEEE lerin toplanması ve depolanması ile ilintili maliyetlerini karşılaması hususunu zorunlu kılmalıdır. Bununla birlikte devlet küçük dağıtıcılara bazı muafiyetler tanımalıdır. Önerilen Politika Seçenekleri - Daha fazla miktarların toplanması için teşvikler oluşturmaktadır - Üretici sorumluluğu prensibi ile aynı doğrultudadır. - T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı üzerindeki idari yükü azaltmaktadır - Dağıtıcıların üzerindeki idari yükü azaltmaktadır. - Avrupa Birliği ülkelerinde kazanılan deneyimler, bu seçeneğin en yaygın seçenek olduğunu göstermektedir. Başlıca etkiler (alternatif seçeneklere kıyasla) Genel Genel Öneriler - Devlet Direktif in uygulanmasında aşamalı bir yaklaşımı benimsemelidir. - Türkiye, AEEE lerin toplanması ve doğru şekilde işlenmesi için yeterli altyapıya sahip değildir. Dolayısıyla bu eksikliklerin giderilmesinde aşamalı bir yaklaşım benimsenmelidir. - Aşamalı yaklaşım yatırım maliyetlerini 2012 ve 2020 yılları arasında dağıtacaktır. Bu; geri dönüşüm şirketlerinin yeni işleme tesisleri kurmaları için gerekmektedir. REC Türkiye 2011 Sayfa: 66

90 - Belediyeye ait Atık Toplama Merkezlerinin Kurulması - Avrupa Birliği ülkelerinde kazanılan deneyimler, Belediye Toplama Merkezlerinin kurulması gerektiğini göstermektedir. - AEEE ler de dâhil olmak üzere farklı atık sınıflarının toplanacağı Belediye Toplama Merkezleri kurulacaktır yılına kadar Türkiye de ton AEEE nin toplanacağı 1826 adet belediye toplama merkezinin kurulması gerekmektedir. - Direktif in gayri resmi sektöre yüklediği yükümlülüklerin icra edilmesi - Yetkisiz toplama ve işlemeye (örneğin, hurdacılar tarafından gerçekleştirilen işlemler gibi) karşı etkin yaptırım mekanizmaları geliştirilmelidir. Yalnızca devletin ve/veya Koordinasyon Merkezinin (Koordinasyon Merkezi) yetkilendirdiği şirketlerin toplama merkezlerinden AEEE toplamasına izin verilmelidir. - Yetkili işleticiler ile haksız rekabete yol açan hali hazırdaki gayri resmi sektörün mevcut uygulamaları geri dönüşüm zincirindeki kalite standartlarının temin edilmesi amacıyla caydırılmalıdır. - Danışma süreci hanelerin (hane halkı) "Hizmet - Haneler (Hane halkı) herhangi bir "Hizmet Bedeli" Bedeli" ödemekten kaçınacaklarını göstermiştir. ödemeden AEEE'leri teslim etmelidir. Dolayısıyla hizmet bedeli sisteminin uygulanması - Devletin; görünür ücretin EEE fiyatına dâhil olmasını temin resmi toplama faaliyetlerini kısıtlayacaktır. etmesi gerekmektedir. - Maliyetler önceden görünür ücret olarak toplanmalıdır. - Üreticiler ve yetkilendirilmiş kuruluşlar, kendi ücretlerini (toplanan/işlenen atıklar, piyasaya sürülen miktar vb.'ye göre) belirleme özgürlüğüne sahip olmalıdırlar. - Üreticiler (Yetkilendirilmiş Kuruluşlar veya Koordinasyon Merkezleri) her bir EEE grubuna ilişkin Görünür Ücret oranlarını hesaplamalıdır. - Görünür ücret toplanan AEEE ve piyasaya sürülen birimlere ilişkin toplam maliyetin bir işlevi olarak hesaplanmalıdır. - REC Türkiye her buzdolabı için 2012 yılı için 1,4 Avro olarak hesaplanan ve 2020 yılında 5,3 Avroya çıkması öngörülen görünür ücretin ilgili diğer maliyetleri karşılayacağını tahmin etmektedir. Yetkilendirilmiş kuruluşlar ve AEEE piyasasının yapısı Seçenek 1.3. Koordinasyon Merkezi Sistemi Devlet, üreticiler ile rekabet halindeki yetkilendirilmiş kuruluşlar arasındaki ilişkilerin düzenlenmesi için, bir koordinasyon mekanizması (Koordinasyon Merkezi) kurulması gerektiğini beyan etmelidir. Koordinasyon Merkezi, esas olarak toplama merkezlerinin yetkilendirilmiş kuruluşlar arasında paylaştırılmasını koordine etmekle yükümlü bir oluşum görevi görmektedir. - Belediyeler açısından ele alındığında yönetimi daha kolaydır. - Üreticiler açısından ele alındığında yönetimi daha kolaydır. - Birden fazla Yetkilendirilmiş Kuruluş bulunmasına olanak sağlamaktadır ki bu da piyasadaki tüm tarafları rekabet yoluyla faaliyetlerini optimize etmek durumunda bırakmaktadır. Dolayısıyla, tekelden daha REC Türkiye 2011 Sayfa: 67

91 Belediyelerin AEEE lerin toplanmasındaki görev ve sorumlulukları Seçenek 2.2. Yarı-Kamusal Hizmet (Düzenlenmiş) Devlet toplama maliyetlerinin kamu ve özel kuruluşlar tarafından bölüşülmesi gerekliliğini beyan etmelidir. Belediyeler AEEE leri fiziksel olarak toplayarak üreticileri desteklemelidirler. Daha net bir ifade ile belediyeler; AEEE lerin toplanması ve yetkilendirilmiş kuruluşlara (üretici sorumluluğu prensibine uyan kuruluşlar) teslim edilmesinden sorumlu olmalıdır. Bunun karşılığında üreticiler; toplama maliyetlerini karşılamak üzere belediyeleri finansal olarak destekleyeceklerdir. Finansal destek koordinasyon merkezi veya yetkilendirilmiş kuruluşlar tarafından toplanan AEEE ton miktarı başına belirlenmiş bir ücret şeklinde olmalıdır. Belediyelerin daha büyük miktarlarda AEEE toplamasını teşvik etmek amacı ile bu ücret daha sonra, belediye bütçesine dâhil edilmelidir. Finansal Teminat araçları ve metotları etkili ve verimli olduğunu söylemek mümkündür. - Kota sistemi daha fazla toplama yapılması için teşvikler oluşturmaktadır. - Yetkilendirilmiş kuruluşlar arasında daha adil bir coğrafi toplama merkezi dağılımı önem arz etmektedir. - Daha şeffaftır ve yolsuzluk ihtimali daha düşüktür. Bunun sebebi yetkilendirilmiş kuruluşlar ile belediyeler arasında bireysel müzakerenin söz konusu olmamasıdır. - Avrupa Birliği ülkelerinde kazanılan deneyimler, Koordinasyon Merkezi sisteminin en yaygın seçenek olduğunu göstermektedir. - Türkiye açısından ele alındığında mevcut durumda finansal-bütçesel destek olmadan belediyeler toplama yapamayacaklardır. - Bu seçenek üretici sorumluluğu prensibi ile aynı doğrultudadır. - Seçenek; belediyelerin toplama hacimlerini arttırması için teşvikler yaratacaktır. - Daha adil bir coğrafi dağılım sağlanacaktır - Üreticiler için toplam maliyet artsa da, belediye yönetiminde verimlilik lojistik maliyetlerini azaltacaktır. Seçenek 3.2. Bir Yetkilendirilmiş Kuruluşa katılımın, devlet tarafından teminat olarak kabul edilmesi. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı bir yetkilendirilmiş kuruluşa üyeliği, bir üreticinin gelecekte AEEE lerini toplayacağının garantisi olarak kabul etmelidir. - Bu seçenek EEE fiyatını arttırmayacaktır. - Bu seçenek üreticiler üzerindeki yükü bir nebze azaltacaktır - Bedavacıların sayısı daha az olacaktır - Avrupa Birliği ülkelerinde kazanılan deneyimler bu seçeneğin en yaygın seçenek olduğunu göstermektedir. Denetim ve Yaptırım yöntemleri Seçenek 4.1. Öz Düzenleme, Üçüncü Şahıs Denetçiler, Diğer yöntemler Direktif in denetlenmesi ve uygulanmasını teminen devlet bazı öz düzenleme yöntemlerini uygulamaya koymalıdır. Örneğin devlet üreticilerin koordinasyon merkezi ve ulusal kayıt merkezi kurmalarına izin vermelidir. REC Türkiye 2011 Sayfa: 68 - Doğru teşviklerle, öz düzenleme uygulamaları, kamu bürokrasisi tarafından yürütülen kumanda ve kontrol sistemlerinden daha etkili ve verimlidir. - İzleme sistemi dışında bu seçenek, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nın kapasitesini arttırması için herhangi bir ek kaynak (kayıt sistemi, denetçiler vs) gerektirmemektedir. - Bu seçenek T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nın bilginin kaydı ve toplanmasına ilişkin etkinliği ve

92 adilliği hususundaki şikâyet ve eleştirileri asgariye indirebilir. Maliyetlerin özel sektör içinde dağılımı Seçenek 5.1. Dağıtıcıların Desteklenmesi Devlet üreticilerin; dağıtıcıların AEEE lerin toplanması ve depolanması ile ilintili maliyetlerini karşılaması hususunu zorunlu kılmalıdır. Bununla birlikte devlet küçük dağıtıcılara bazı muafiyetler tanımalıdır. Önerilen Politika Seçenekleri - Daha fazla miktarların toplanması için teşvikler oluşturmaktadır - Üretici sorumluluğu prensibi ile aynı doğrultudadır. - T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı üzerindeki idari yükü azaltmaktadır - Dağıtıcıların üzerindeki idari yükü azaltmaktadır. - Avrupa Birliği ülkelerinde kazanılan deneyimler, bu seçeneğin en yaygın seçenek olduğunu göstermektedir. Başlıca etkiler (alternatif seçeneklerle kıyasla) Genel Genel Öneriler - Uygulamada Aşamalı Artış - Türkiye, AEEE lerin toplanması ve doğru şekilde işlenmesi için yeterli altyapıya sahip değildir. Altyapı oluşturmak için xxx Avro gerekmektedir. Bu durum Türkiye yi aşamalı olarak arttırma yaklaşımı gütmeye zorlamaktadır. - Belediye Atık Toplama Merkezleri Kurulması - AB deneyimi, Belediye Toplama Merkezleri kurulması gerektiğini göstermektedir. - Direktifin gayri resmi sektöre yüklediği yükümlülüklerin icra edilmesi - Sistemin şeffaflığı için, Görünür Ücretin (EEE fiyatı olarak) temin edilmesi - Yetkisiz toplama ve işlemeye karşı etkin düzenlemeler bulunmalıdır(örneğin, hurdacıların yaptığı). Yalnızca devletin ve/veya Koordinasyon Merkezinin (bkz aşağıda) yetkilendirdiği işletmecilerin toplama merkezlerinden AEEE toplamasına izin verilmelidir. - Üreticiler ve yetkilendirilmiş kuruluşlar, kendi ücretlerini (toplanan/işlenen atıklar, piyasaya sürülen miktar vb'ye göre) belirleme özgürlüğüne sahip olmalıdırlar. Yetkilendirilmiş kuruluşlar ve AEEE piyasasının yapısı Seçenek 1.3. Koordinasyon Merkezi Sistemi Bu seçenek, devletin; üreticilerin, rekabet halindeki yetkilendirilmiş kuruluşlar arasındaki ilişkileri düzenlemek için, bir koordinasyon mekanizması (Koordinasyon Merkezi) kurmalarını gerektrmektedir. Koordinasyon Merkezi, esas olarak Toplama Merkezlerinin yetkilendirilmiş kuruluşlar arasında paylaştırılmasını koordine etmekle yükümlü bir - Belediyeler açısından ele alındığında yönetimi daha kolaydır. - Üreticiler açısından ele alındığında yönetimi daha kolaydır. - Birden Fazla Yetkilendirilmiş Kuruluş bulunmasına olanak sağlamaktadır ki bu da piyasadaki tüm REC Türkiye 2011 Sayfa: 69

93 oluşum görevi görmektedir. Belediyelerin AEEE lerin toplanmasındaki görev ve sorumlulukları Seçenek 2.2. Belediyelerin Üreticiler tarafından Desteklenmesi Bu seçenekte, belediyeler, AEEE leri yetkilendirilmiş kuruluşlara teslim ederek, onlardan koordinasyon merkezi veya yetkilendirilmiş kuruluşlar tarafından önceden belirlenen bir toplama ücreti talep edeceklerdir. Bu ücret daha sonra, belediye bütçesine dahil edilir ve böylece belediyelerin daha büyük miktarda AEEE toplaması için bir teşvik oluşturur. tarafları rekabet yoluyla faaliyetlerini optimize etmek zorunda bırakmaktadır. Dolayısıyla, tekelden daha etkili ve verimlidir. - Kota sistemi daha fazla toplama yapılması için teşvikler oluşturmaktadır. - Yetkilendirilmiş kuruluşlar arasında daha adil bir coğrafi toplama merkezi dağılımı söz konusudur. - Daha şeffaftır ve yolsuzluğu azaltır, çünkü yetkilendirilmiş kuruluşlar ile belediyeler arasında bireysel müzakere söz konusu değildir. - AB deneyimi, Koordinasyon Merkezi sisteminin en çok tercih edilen seçenek olduğunu göstermektedir. - Mevcut durumda Türkiye açısından ele alındığında, finansal-bütçesel destek olmadan belediyeler toplama yapamayacaklardır. - Seçenek belediyelerin toplamayı arttırması için teşvikler yaratacaktır. - Daha adil coğrafi dağılım sağlanacaktır - Üretici sorumluluğu prensibi ile aynı doğrultudadır. - Üreticiler için toplam maliyet artsa da, belediye yönetiminde verimlilik lojistik maliyetlerini azaltacaktır. Finansal Teminat araçları ve metotları Seçenek 3.2. Bir Yetkilendirilmiş Kuruluşa katılım, devlet tarafından bir teminat olarak kabul edilmektedir. Bu seçenekte, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı bir yertkilendirilmiş kuruluşa üyeliği, bir üreticinin gelecekte AEEE sini toplayacağının bir garantisi olarak kabul etmektedir. - Bu seçenek EEE fiyatını arttırmayacaktır. - Bedavacıların sayısını sınırlandırır. - AB deneyimi, bu seçeneğin en çok tercih edilen seçenek olduğunu göstermektedir. Denetim ve Yaptırım yöntemleri Seçenek 4.1. Öz Düzenleme, Üçüncü Şahıs Denetçiler, Diğer yöntemler Bu seçenek birden fazla öz düzenleme metodunun uygulanmasına dayanır. Öz Düzenleme, direktifin gerekliliklerinden bazılarına uyulmasını sağlamanın etkili bir yolu olabilir. - Doğru teşviklerle, öz düzenleme uygulamaları, kamu bürokrasisi tarafından yürütülen kumanda ve kontrol sistemlerinden daha etkili ve verimlidir. - Bu seçenek, izleme sistemi dışında, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nın kapasitesini arttırması için ek kaynak (kayıt sistemi, denetçiler vs) gerektirmez. Maliyetlerin özel sektör içinde dağılımı Seçenek 5.1. Dağıtıcılar Finansal Olarak Desteklenir Bu seçenekte, dağıtıcıların AEEE lerin toplanması ve - Daha fazla miktarların toplanması için teşvikler REC Türkiye 2011 Sayfa: 70

94 depolanması ile bağlantılı maliyetlerini üreticiler karşılayacaktır. Yine de Devlet küçük dağıtımcılara bazı muafiyetler tanıyacaktır. oluşturulması - T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı üzerindeki idari yükün azaltılması - Dağıtıcıların üzerindeki idari yükün azaltılması. - Üretici sorumluluğu prensibi ile aynı doğrultudadır. - AB deneyimi, bu seçeneğin en çok tercih edilen seçenek olduğunu göstermektedir. 6.3 Tercih Edilen Seçenek(ler)e ilişkin Dağıtım Maliyetleri REC tahminlerine göre, Direktif in tercih edilen seçeneklere dayalı olarak uygulanması sonucu Grafik 15 te de gösterilen paydaşlar arasında aşağıdaki maliyet dağılımı söz konusu olacaktır. Bu Türkiye genelinde etkili uygulamanın yanı sıra Üretici Sorumluluğu Prensibinin de uygulanmasını sağlayacaktır. Grafik 14 Maliyetlerin Dağılımı (Transferler Hariç) Grafik 15 - Maliyetlerin Dağılımı (Transferler Dâhil) REC Türkiye, üreticilerin; toplam maliyetlerin yaklaşık %75 ini karşılayacaklarını varsaymaktadır. Ancak, üreticiler bu maliyeti peşin olarak görünür ücret uygulaması ile tüketicilerden tahsis edebilirler. REC Türkiye 2011 Sayfa: 71

95 7 Ekler Ek 1 AEEE tanımları Ek 2 EEE ve AEEE döngüsü Ek 3 Oluşabilecek çevresel etkilerin tahmini Ek 4 Türkiye de AEEE Direktifi nin uygulanması sonucu oluşması muhtemel çevresel etkilerin parasallaştırılması Ek 5 Direktif in doğuracağı toplam ekonomik etkinin tahmini Ek 6 Toplama maliyetlerinin tahmini Ek 7 Toplama Merkezi (Tesisi) örnekleri Almanya ve İtalya Ek 8 Ulusal kayıt merkezinin kurulmasına ilişkin maliyetlerin hesaplanması Ek 9 Koordinasyon merkezi modeli Ek 10 Lojistik ve işleme maliyetlerinin (optimizasyon modeli de dâhil olmak üzere) tahmin edilmesi Ek 11 AB ülkelerindeki rakamlar Ek 12 Düzenlenmiş pazarlara ilişkin seçenekler Ek 13 Oluşan AEEE miktarlarının hesaplanması Ek 14 AEEE kategorileri ile AEEE sınıfları arasındaki ilişki Ek 15 Avrupa Topluluğunda Sanayi Ürünleri Listesi (Prodcom/SÜL) Tüzükleri ve AEEE Ek 16 AEEE ve denetimler Ek 17 Politika seçenekleri Ek 18 Danışma Süreci REC Türkiye 2011 Sayfa: 72

96 Annex - 1. Tablo 8 AEEE Tanımları 47 Tanım AEEE Tanımları Elektrik beslemesiyle çalışmakta olup kullanım ömrünün sonuna gelmiş olan herhangi bir cihaz Referans OECD (2001) ürünün ıskartaya çıkarıldığı anda ürünün bir parçası olan her türlü bileşen, alt montajı ve sarf malzemeleri de dâhil olmak üzere atık elektrikli veya elektronik eşya. 75/442/AET Sayılı Direktif, Madde 1(a) da atık, sahibi tarafından bertaraf edilen veya yürürlükteki ulusal yasal hükümler uyarınca bertaraf edilmesi gereken herhangi bir madde veya nesne olarak tanımlanmaktadır. AB AEEE Direktifi (AB, 2002a) e-atık, kullanıcıları tarafından ıskartaya çıkarılmış olan buzdolapları gibi büyük ev eşyaları, klimalar, cep telefonları, kişisel müzik setleri ve tüketici elektronik eşyalarından bilgisayarlara kadar çok geniş ve giderek genişleyen b,r ürün yelpazesine karşılık gelen bir dizi elektronik cihazı kapsamaktadır. Puckett ve Smith (2002) Sahibinin ürünü satın aldığında başlangıçtaki amacını artık yerine getirmeyen elektrikle çalışan eşya Sinha (2004) e-atık, belirli bir tüketicinin artık istemediği ürünleri toplayan ve bunları başka tüketiciler için yenileyen, geri dönüştüren veya atıkları diğer yöntemlerle işleyen tersine tedarik zincirini ifade etmektedir. StEP (2005) Elektronik atık veya e-atık, kısaca, sahipleri için artık bir değeri bulunmayan çeşitli elektrikli ve elektronik eşya formlarını kapsayan genel bir terim olarak tanımlanmaktadır. Widmer ve diğerleri (2005) 47 Amitava Bandyopadhyay, e-atık yönetimine ilişkin düzenleyici yaklaşım: Hint bakış açısı açısından mevcut uygulama ve politika önerilerine ilişkin iki veya daha fazla millet ile ilgili yapılan değerlendirme Int. J. Çevre ve Atık Yönetimi, Vol. 2, Nos. 1/2, 2008 REC Türkiye 2011 Sayfa: 73

97 Annex - 2. EEE ve AEEE Döngüleri Şekil 5 Direktiften önce EEE AEEE Döngüsü REC Türkiye 2011 Sayfa: 74

98 Şekil 6 Direktif ile öngörülen EEE - AEEE Döngüsü Şekil 7 EEE AEEE Döngüsü (Direktif in uygulanmasına rağmen AEEE lerin uygun olmayan yöntemlerle bertaraf edilmesi) REC Türkiye 2011 Sayfa: 75

99 Annex - 3. Çevresel Etkilerin Tahmini Düzenleyici Etki Analizinde (DEA), AEEE Direktifinin yaygın olarak uygulanmasından doğacak çevresel etkileri değerlendirmek için, QWERTY/EE metodu (çevresel olarak Ağırlıklı Geri Dönüştürülebilirlik ve Eko Verimlilik bilgileri yaklaşımı) kullanılmıştır. 48 Delft Teknoloji Üniversitesi tarafından geliştirilen bu kapsamlı metodoloji AEEE lerin geri dönüşümünden doğan çevresel etkileri değerlendirmektedir. QWERTY/EE, AEEE lerin işlenmesine ilişkin çevresel yükü ve bu işlemden elde edilen ham maddelerin çevresel değerini ele almaktadır. Bu yaklaşım, Yaşam Döngüsü Envanterlerine ve Yaşam Döngüsü Etki Değerlendirmesine odaklanmaktadır. Ancak bu metot, belirli kitlesel AEEE akışları ve AEEE lerin etkilerini de kapsayan daha detaylı bir analizdir. AEEE lerin geri dönüştürülmesi süreci için hazırlanan mevcut en iyi verilere dayanılarak geliştirilmiştir. Bu bağlamda ürünler ve süreçlerle ilgili çeşitli varsayımların etkisi etkin bir şekilde azaltılabilecektir. Bu metotta, etki değerleri, kapsamlı bir dizi MS Excel dosyası ile hesaplanmaktadır. AEEE geri dönüşüm zinciri genelindeki ilgili tüm materyal, bileşen, süreçler ile çevresel ve ekonomik değerler bu belgelerde belirlenmiştir. Tüm bu öğeler, çevresel unsurlara dayanan geri dönüşüm kavramlarına entegre edilmiştir. Bunun yanı sıra AEEE lerin geri dönüştürülmesine ilişkin net çevresel değerin tespit edilebilmesi için en iyi durum senaryosu (asgari çevresel etki) ve en kötü durum senaryosu (azami çevresel etki) belirlenmiştir ki bunun da AEEE Direktifinin hedeflerini karşılaması gerekmektedir. Değerlendirme modelinde kullanılan veriler, Eco-invent veritabanı içeren SIMAPRO LCA (Yaşam Döngüsü Etki Değerlendirme) (PRe 2007) adı verilen yazılımla sağlanmıştır (Frischknegt, 2004). SIMAPRO 7 Yaşam Döngüsü Etki Değerlendirme yöntemlerinin temel yapısı aşağıdaki gibidir: Nitelendirme Hasar değerlendirme Normalleştirme Ağırlıklandırma Bu çalışmada değerlendirilen çevresel göstergeler, Eco-Indicator 99, Kümülâtif Enerji İhtiyacı ve CML2 metodu adı verilen yöntemlerden elde edilmiştir 49. Tüm bu metotlar, SIMAPRO 7 Yaşam Döngüsü Etki Değerlendirme yazılımı ve Eco-Invent veritabanına (PRe, 2008) entegre edilmektedir. Müteakip paragraflarda yukarıda belirtilen bu üç yöntem kısaca açıklanmaktadır. Annex Eco-Indicator 99 Eco-indicator 99, yalnızca bilimsel bir yaşam döngüsü etki değerlendirmesi metodu değil aynı zaman çok oldukça kullanışlı bir eko tasarım metodudur. Bu metot, çeşitli çevresel etkileri değerlendirmeye yönelik bir yaklaşım sağlamaktadır ve sonucu tek bir rakam halinde vermektedir (bkz. Şekil 8). Bu göstergenin elde edilebilmesi için hasar kategorisi düzeyinde normalleştirme ve ağırlıklandırma yapılmaktadır Huisman, 2003 Eco-Indicator 99 metodolojisi için, bkz Goedkoop ve diğerleri, 2000; Kümülatif Enerji İhtiyacı (CED/KEİ) için bkz. Frischknegt, 2004 CML, REC Türkiye 2011 Sayfa: 76

100 İnsan sağlığına yönelik zarar Ekosistemin kalitesine yönelik yarar Kaynaklara yönelik zarar Şekil 8 Eco-indicator 99 metodolojisinin genel temsili; beyaz kutular süreçleri diğer kutuları ise, ara sonuçları (PRe, 2008) göstermektedir. Zarar modeli, aşağıdaki etki kategorilerine uygulanmaktadır: Kanserojenler Solunuma ilişkin organik maddeler Solunuma ilişkin inorganik maddeler İklim değişikliği Radyasyon Ozon tabakası Ekotoksisite Asitlendirme / Ötrofikasyon Annex Kümülâtif Enerji İhtiyacı (KEİ) Kümülâtif Enerji İhtiyacı (KEİ), bir ürünün veya bir sürecin yaşam döngüsü süresince gerçekleşen toplam birincil enerji kullanımını ölçmektedir. Birincil enerji gereksinimi, birincil enerji kaynaklarının üst ısıl değerleri kullanılarak belirlenmektedir. REC Türkiye 2011 Sayfa: 77

101 Kümülâtif Enerji İhtiyacı (KEİ) metodu, aşağıdaki 5 etki kategorisini kullanır: Yenilenemeyen, fosil Yenilenemeyen, nükleer Yenilenebilir, biokütle Yenilenebilir, rüzgâr, güneş, jeotermal Yenilenebilir, su Annex CML 2 CML 2 metodu, soruna yönelik (orta nokta) yaklaşımı esas almaktadır. Bu yöntem hava, sıvı ve katı madde emisyonlarının her etki kategorisine ilişkin seçilen referans bileşiklerine yönelik olası çevresel zararını uygun eşdeğerlik etkenleri kullanarak hesaplamaktadır (PRe, 2008). CLM2 metodu aşağıdaki etki kategorilerini kullanır: abiyotik kaynakların tükenmesi küresel ısınma ozon tabakasının incelmesi insan toksisitesi tatlı su ekotoksisitesi deniz suyu su ekotoksisitesi Toprak ekotoksisitesi Fotokimyasal oksidasyon Asitlendirme / asitleştirme; ötrofikasyon REC Türkiye 2011 Sayfa: 78

102 Şekil 9 Örnek Üçgen Konsepti: İşaretlenmiş nokta, insan sağlığının %50, ekosistem kalitesinin %40 ve enerji kaynaklarının %10 olarak ağırlıklandırıldığı nokta olarak belirlenmiştir. (Goedkoop ve diğerleri, 2000). REC Türkiye 2011 Sayfa: 79

103 Annex - 4. Türkiye nin AEEE Direktifi nin uygulanması sonucu doğması muhtemel çevresel etkilerin parasallaştırılması Aşağıda belirtilen REC Türkiye tarafından hazırlanan senaryoya göre, Türkiye, yılları arasındaki dönemde, 381 Milyon Avro (Net Bugünkü Değer) (düşük tahmin) ile 1,4 Milyar Avro (Net Bugünkü Değer) (yüksek tahmin) arasında fayda sağlayacaktır. Bunun yanı sıra senaryoda da görüldüğü gibi, toplanmamış olan AEEE lerin toplanması ve geri dönüştürülmesi durumunda, Türkiye nin aynı dönemde, 991 Milyon Avro (düşük tahmin) ile 3,7 Milyar Avro (Net Bugünkü Değer) (yüksek tahmin) arası fayda sağlayabileceği tespit edilmiştir. Bu rakamlar, AEEE lerin geri dönüşümüne ilişkin Küresel Isınma Potansiyeli (CO 2 eşdeğeri cinsinden) etkisinin ortadan kaldırılması işleminin parasallaştırılması için oluşturulan bir model ile elde edilmiştir. Bu model ilk olarak toplanan AEEE lere ilişkin çevresel ve ekonomik faydaları; daha sonra da toplanmayan AEEE lere ilişkin çevresel ve ekonomik zararları hesaplamaktadır. Modele göre, soğutma ve dondurma cihazları, küresel ısınmaya ilişkin en önemli (toplam AEEE miktarının %92 si) olumsuz etkiyi yaratmaktadır. Diğer AEEE sınıflarının küresel ısınma üzerindeki olumsuz etkisi çok daha azdır. Ancak AEEE lerin insan toksisitesi, asitlendirme, ekotoksisite vb gibi diğer çevresel etkileri, çevre ve insan sağlığı üzerinde olumsuz etkiler yaratmaktadır (bkz Ek - 3). Ancak belirtilen bu etkiler, parasal olmayan doğaları sebebiyle; bu etkiler parasal olarak ifade edilmemiştir. Annex Toplanan AEEE ler Toplama modeline göre, REC Türkiye, toplanan AEEE lerin geri dönüştürülmesi halinde, Türkiye nin, 2012 de 12 milyon, 2020 de ise, 243 milyon kg karbon eşdeğeri kazanç sağlayacağını tahmin etmektedir (bkz. Tablo 10). Bu değerler, toplanan AEEE miktarlarının (bkz. Tablo 9 ve Ek - 6) atık sınıfı başına birim kg CO 2 eşd/ton (Tablo 10 daki ikinci sütun) ile çarpılması ile elde edilmiştir. Tablo 9 - Toplanan AEEE miktarı (ton) Atık Sınıfı Soğutma ve Dondurma Büyük ev eşyaları Katot ışın tüpleri, televizyonlar, monitörler, LCD Karma AEEE Aydınlatma ekipmanları TOPLAM Tablo 10 Toplanan AEEE Geri Dönüşüm Senaryosu: Karbon Eşdeğeri (kg CO 2 eşd) Atık Sınıfı Kg CO2eşd/ton Soğutma ve Dondurma Büyük ev eşyaları Katot ışın tüpleri, televizyonlar, monitörler, LCD Karma AEEE Aydınlatma ekipmanları TOPLAM Ayrıca, toplanan AEEE lerin geri dönüştürülmek yerine çöpe atılması durumunda, atmosfere 2012 de yaklaşık 245 milyon kg ve 2020 de ise 4,9 milyar kg karbon eşdeğeri salınacağı öngörülmüştür (bkz. Tablo 11). Yıllara göre tespit edilen bu değerler, toplanan AEEE miktarlarının (bkz. Tablo 9 ve Ek - 6) atık sınıfı başına birim kg CO2 eşd/ton (Tablo 11 deki ikinci sütun) ile çarpılması ile elde edilmiştir. REC Türkiye 2011 Sayfa: 80

104 Tablo 11 Toplanan AEEE Evsel Katı Atıklara ilişkin Başlangıç (Baseline) Senaryosu: Karbon Eşdeğeri (kg CO 2 eşd) Waste Stream kg CO 2 eq/ton Cooling & Freezing Large Household Appliances CRT, TV, Monitors, LCD Mixed WEEE Lamps TOTAL İki senaryo arasındaki fark, Türkiye de toplanan AEEE lerin çöpe atılmak yerine geri dönüştürülmesi durumunda elde edilebilecek toplam çevresel faydayı kg CO 2 eşdeğeri olarak vermektedir (bkz. Tablo 12). Bu, aynı zamanda, 2012 de 755 milyon 2020 de ise, daha da artarak, 5,1 milyar kg karbon eşdeğeri üretme olasılığını da azaltacaktır. Yıllara göre miktarlar, Evsel Atık Başlangıç Senaryosunun Geri Dönüşüm Senaryosundan çıkarılması sonucu elde edilmiştir. Son olarak REC Türkiye tarafından hazırlanan senaryolar, bu çevresel faydaları, iki senaryoya dayanan iki farklı hesaplama yöntemi kullanarak parasallaştırmıştır: Karbon salınım maliyetlerine ilişkin düşük ve yüksek tahmini maliyetler (her bir ton karbon salınımına karşılık 20 ve 75 Avro) Yıllara göre toplam ekonomik kazancı bulmak için, Tablo 12 verilen karbon eşdeğeri kazanç miktarları, iki farklı karbon salınım maliyeti (bkz. Tablo 13 ve Tablo 15) ile çarpılmıştır. Net Bugünkü Değer olarak hesaplanan ekonomik kazançlar, aşağıda verilen Tablo 14 ve Tablo 16 daki gibidir. Tablo 12 Kazanç: Karbon Eşdeğeri (kg CO 2 eşd) Waste Stream Cooling & Freezing Large Household Appliances CRT, TV, Monitors, LCD Mixed WEEE Lamps TOTAL Tablo 13 Kazanç (Düşük Tahmin): Parasallaştırılmış (Avro) Waste Stream Cost of Carbon Emissions (Euro/ton)* Cooling & Freezing Large Household Appliances CRT, TV, monitors, LCD Mixed WEEE Lamps TOTAL * AB Müdürlüğüne ait Genel Bölgesel Politika; Yapısal Fonlar, Uyum Fonu ve Katılım Öncesi Araç yatırım projeleri Maliyet-Fayda Analizi Kılavuzu, Nihai Rapor, Tablo 14 Net Bugünkü Değer olarak Kazanç (Düşük Tahmin): Parasallaştırılmış (Avro) Waste Stream TOTAL Cooling & Freezing Large Household Appliances CRT, TV, monitors, LCD Mixed WEEE Lamps TOTAL REC Türkiye 2011 Sayfa: 81

105 Tablo 15 Kazanç (Yüksek Tahmin): Parasallaştırılmış (Avro) Waste Stream Cost of Carbon Emissions (Euro/ton)* Cooling & Freezing Large Household Appliances CRT, TV, monitors, LCD Mixed WEEE Lamps TOTAL * AB Genel Bölgesel Politika Müdürlüğü; Yapısal Fonlar, Uyum Fonu ve Katılım Öncesi Araç yatırım projeleri Maliyet-Fayda Analizi Kılavuzu, Nihai Rapor, Tablo 16 Net Bugünkü Değer olarak Kazanç (Yüksek Tahmin): Parasallaştırılmış (Avro) Waste Stream TOTAL Cooling & Freezing Large Household Appliances CRT, TV, monitors, LCD Mixed WEEE Lamps TOTAL Annex Toplanmayan AEEE ler Benzer şekilde REC Türkiye tarafından hazırlanan simülasyona göre, toplanmamış olan AEEE lerin toplanması ve geri dönüştürülmesi durumunda, Türkiye de 2012 yılı için yaklaşık 348 milyon kg olarak tahmin edilen karbon eşdeğerinin; 2020 yılında 298 milyon kg karbon eşdeğerine gerileyeceği görülmektedir (bkz Tablo 18). Bu değerler, toplanmayan AEEE miktarlarının (bkz Tablo 17 ve Ek - 6) atık sınıfı başına düşen birim kg CO 2 eşd/ton (Tablo 18 daki ikinci sütun) ile çarpılması ile elde edilmiştir. Tablo 17 Toplanmayan AEEE miktarı (ton cinsinden) Atık Sınıfı Soğutma ve Dondurma Büyük ev eşyaları Katot ışın tüpleri, televizyonlar, monitörler, LCD Karma AEEE Aydınlatma ekipmanları TOPLAM Tablo 18 Toplanmayan AEEE lere ilişkin Geri Dönüşüm Senaryosu: Karbon Eşdeğeri (kg CO 2 eşd) Waste Stream kg CO 2 eq/ton Cooling & Freezing Large Household Appliances CRT, TV, monitors, LCD Mixed WEEE Lamps TOTAL Ayrıca, toplanmayan AEEE lerin geri dönüştürülmek yerine çöpe atılması durumunda, üretilecek olan karbon eşdeğeri 2012 yılında yaklaşık 6,9 milyar kg iken, 2020 yılında bu miktarın 5,9 milyar kg karbon eşdeğerine gerileyecektir (bkz Tablo 19). Bu değerler, toplanmayan AEEE miktarlarının (bkz Tablo 17 ev Ek - 6) atık sınıfı başına düşen birim kg CO 2 eşd/ton (Tablo 19 daki ikinci sütun) ile çarpılması ile elde edilmiştir. REC Türkiye 2011 Sayfa: 82

106 Tablo 19 Toplanmayan AEEE Evsel Atıklara ilişkin Başlangıç (Baseline) Senaryosu: Karbon Eşdeğeri (kg CO 2 eşd) Waste Stream kg CO 2 eq/ton Cooling & Freezing Large Household Appliances CRT, TV, monitors, LCD Mixed WEEE Lamps TOTAL İki senaryo arasındaki fark, Türkiye nin CO 2 açısından elde edeceği toplam çevresel faydayı vermektedir. Buna göre 2012 yılında yaklaşık 7,2 milyar kg olan karbon eşdeğerinin 2020 yılında daha da azalarak 6,2 milyar kg karbon eşdeğeri olacağı tespit edilmiştir. Bu değerler Evsel Atıklara ilişkin Başlangıç Senaryosunun Geri Dönüşüm Senaryosundan çıkarılması sonucu elde edilmiştir. Bunun yanı sıra ekonomik kazanç, yukarıda da ifade edilen toplanmış olan AEEE lere benzer şekilde, iki farklı tahmin kullanılarak belirlenmiştir (parasallaştırılmıştır) (bkz Tablo 21 ve Tablo 23). Net Bugünkü Değer (NPV- NBD) olarak hesaplanan ekonomik kazançlar, aşağıda verilen Tablo 22 ve Tablo 24 deki gibidir. Tablo 20 Zarar: Karbon Eşdeğeri (kg CO 2 eşd) Waste Stream Cooling & Freezing Large Household Appliances CRT, TV, monitors, LCD Mixed WEEE Lamps TOTAL Tablo 21 Zarar (Düşük Tahmin): Parasallaştırılmış (Avro) Waste Stream Cost of Carbon Emissions (Euro/ton)* Cooling & Freezing Large Household Appliances CRT, TV, monitors, LCD Mixed WEEE Lamps TOTAL * AB Genel Bölgesel Politika Müdürlüğü; Yapısal Fonlar, Uyum Fonu ve Katılım Öncesi Araç yatırım projeleri Maliyet-Fayda Analizi Kılavuzu, Nihai Rapor, Tablo 22 Net Bugünkü Değer (NPV) olarak Zarar (Düşük Tahmin): Parasallaştırılmış (Avro) Waste Stream TOTAL Cooling & Freezing Large Household Appliances CRT, TV, monitors, LCD Mixed WEEE Lamps TOTAL Tablo 23 Zarar (Yüksek Tahmin): Parasallaştırılmış (Avro) Waste Stream Cost of Carbon Emissions (Euro/ton)* Cooling & Freezing Large Household Appliances CRT, TV, monitors, LCD Mixed WEEE Lamps TOTAL * AB Genel Bölgesel Politika Müdürlüğü; Yapısal Fonlar, Uyum Fonu ve Katılım Öncesi Araç yatırım projeleri Maliyet-Fayda Analizi Kılavuzu, Nihai Rapor, REC Türkiye 2011 Sayfa: 83

107 Tablo 24 Net Bugünkü Değer (NPV) olarak Zarar (Yüksek Tahmin): Parasallaştırılmış (Avro) Atık Sınıfı TOPLAM Soğutma ve Dondurma Büyük ev eşyaları Katot ışın tüpleri, televizyonlar, monitörler, LCD Karma AEEE Aydınlatma ekipmanları TOPLAM REC Türkiye 2011 Sayfa: 84

108 Annex - 5. Toplam Maliyetlerin Hesaplanması Milyon EUR Net Bugünkü Değer (NPV) NPV (2011) - Million Euro; Discount Rate: 4% Total Percentage 1. Collection Costs 8,78 13,57 19,29 19,47 26,30 33,74 29,70 31,04 32, % 2. The Logistics and Transportation of WEEE from Collection Points to Treatment 2,97 5,86 10,45 13,34 14,42 16,26 18,47 19,41 21, % 3. Public Awareness Companies 2,37 2,84 3,32 3,67 4,85 6,53 4,62 3,03 2, % 4. The Setting Up of Compliance Schemes and Clearing House (If Applicable) 1,44 1,39 1,33 1,28 1,23 1,19 1,14 1,10 1, % 5. The Eventual Operating Losses for Treatment Facilities 0,56 0,77 0,68 0,60 0,50 1,04 0,96 1,04 0,53 7 2% 6. The Registration System 0,60 0,38 0,36 0,35 0,34 0,32 0,31 0,30 0,29 3 1% 7. The Institutional Set Up of Competent Authority (Including Inspections) 0,34 0,32 0,31 0,30 0,29 0,28 0,27 0,26 0,25 3 1% 8. Licensing Costs 9. Other Costs (%3 of total costs) TOTAL Costs Per kg 0,13 0,13 0,12 0,12 0,12 0,11 0,11 0,10 0,10 1 0% 0,53 0,78 1,11 1,21 1,49 1,84 1,72 1,74 1, % ,87 0,46 0,34 0,25 0,23 0,22 0,17 0,16 0,15 REC Türkiye 2011 Sayfa: 85

109 Annex - 6. Toplama Maliyetlerinin Hesaplanması AEEE Direktifi ne uygunluğun temin edilmesi açısından toplama sistemi kurmanın toplam maliyetinin hesaplanması için, REC tarafından özel bir model geliştirilmiştir. Modelin, AEEE lerin toplanmasına ilişkin toplam maliyetlerin hesaplanmasına yönelik iki ana bileşeni bulunmaktadır: 1. ADIM: AEEE lerin toplama hacminin hesaplanması 2. ADIM: AEEE lerin toplama hacminin parasallaştırılması Annex ADIM: AEEE lerin toplama hacminin hesaplanması Modelin, oluşturulma aşaması 5 adımdan oluşmaktadır. İlk olarak idari yapısı doğrultusunda Türkiye 6 farklı yerleşim türü halinde düzenlenmiş yerleşime ayrılmıştır (bkz. Tablo 25 ve Grafik 16). Tablo 25 Türkiye deki Yerleşimlerin Nüfus ve Sayıları Yerleşim Türü Sayı Nüfus İlçe Belediyesi Belediye (İl Merkezi) Köyler Belediye (Şehir Merkezi) Belediye (Belde) Toplam Büyükşehir Belediyesi İl Özel İdaresi Grafik 16 - Nüfus (2010) Yerleşim Türü İkinci olarak, AEEE lerin 2012 yılından 2020 yılına kadar olan dönemdeki ülke genelindeki düzensiz dağılımın da modelde dikkate alınmıştır (Bkz AEEE DEA Raporu; Bölüm 2.1.5). Aşağıda verilen Grafik 17, 2011 yılında yerleşimlere göre artan AEEE miktarlarını göstermektedir. REC Türkiye 2011 Sayfa: 86

110 Grafik 17 AEEE Miktarı (Yerleşim Türü) Üçüncü olarak, toplama ihtiyaçlarını hesaplamak için, yerleşim, nüfuslarına göre 6 kümeye ayrılmıştır (Bkz. Tablo 26). Tablo 26 Nüfuslarına Göre Yerleşim Kümeleri SINIF BAŞLANGIÇ YILI SINIFLAMA <x <x< <x< <x< <x< x< Dördüncü ve beşinci adımda Direktifin aşamalı yayılımının öngörülebilmesi için, özel bir senaryo tasarlanmıştır (bkz Tablo 27). Bu senaryo, 1. kümedeki (nüfusu in üzerinde olan yerleşimler) tüm yerleşimlerin AEEE leri 2012 yılında toplamaya başlayacağını ve 6. kümedeki (nüfusu den az olan yerleşimler) tüm yerleşimlerin ise 2017 yılında toplamaya başlayacağını varsaymaktadır. Senaryonun ikinci öğesi, toplama hedeflerindeki aşamalı artış yaklaşımını dikkate almaktadır. Senaryo, 1. kümedeki yerleşimlerin, 2012 yılında bu kümedeki yerleşimlerde oluşan toplam AEEE miktarının %10 unu toplamamaları gerektiğini, 2017 yılında ise bu rakamın %45 e yükseleceğini varsaymaktadır. Tablo 27 Kümelere Göre Varsayılan Toplama Hedefleri KÜME BAŞLANGIÇ YILI % 20% 30% 35% 40% 45% 45% 45% 45% % 20% 30% 35% 40% 45% 45% 45% % 25% 35% 40% 40% 45% 45% % 25% 30% 35% 40% 45% % 25% 35% 40% 45% % 30% 40% 45% Geliştirilen model bu varsayımlar ve girdilere göre AEEE lerin toplamasına aşamalı olarak uygunluk sağlamaya başlayan yerleşim sayılarına ilişkin tahmini değerler belirlemiştir (bkz Tablo 27). Örneğin, REC Türkiye 2011 Sayfa: 87

111 2014 yılına kadar mevcut durumda bulunan 88 ilçe belediyesine ek olarak 23 yeni ilçe belediyesinin de AEEE leri toplamaya başlaması gerekmektedir (2012 yılı için bu sayı 33, 2013 yılı için ise 35 tir). Bu belediye hizmetinin sağlandığı toplam nüfusun, 2012 yılı için 20 milyon, 2017 yılı için 80 milyon olacağı tahmin edilmektedir (bkz Tablo 29) Tablo 28 Yerleşim Sayısı Yerleşim Şekli Ilçe Belediyesi Belediye (İl Merkezi) Belediye (Belde Merkezi) Belediye ( Köyler TOPLAM Tablo 29 Yerleşimlerin Nüfusu TYPE of Settlement District Municipality Municipality (Province Center) Municipality (Country Center) Municipality (Town) Villages NEW POPULATION SERVED TOTAL POPULATION SERVED TOTAL POPULATION SERVED (%) 27% 46% 56% 65% 75% 100% 100% 100% 100% Bu varsayımlar ve girdilere göre, REC, 2012 de 76 toplama noktası kurulacağını tahmin etmektedir. Bu toplama noktası, toplam nüfusun %27 sine ve toplama noktası başına ortalama vatandaşa hizmet verecektir. Toplam toplama noktası sayısının 2020 yılında 1826 ya yükselerek ortalama vatandaşa hizmet edeceği tahmin edilmektedir (bkz. Grafik 18 ila Grafik 21 arası). Grafik 18 Toplama Noktası Başına Hizmet Verilen Nüfus Grafik 19 Hizmet Verilen Nüfusun TOPLAMI Grafik 20 Yıllara göre Asgari Yeni Toplama Noktası Grafik 21 Asgari Toplam Toplama Noktası Sayısı REC Türkiye 2011 Sayfa: 88

112 Daha da önemlisi, model, yıla ve yerleşim türüne göre toplanan toplam AEEE miktarının 2020 yılında tona ulaşacağını öngörmektedir ki bu, aynı yıl içerisinde ortaya çıkan AEEE toplamının ( ton) %45 ine karşılık gelmektedir. Model aynı zamanda, kişi başına düşen AEEE ağırlığının, 2012 yılında 0.27 kg. den 2020 yılında 4.87 kg ye yükselerek, Direktife tam uygunluk sağlanacağını göstermektedir (bkz Tablo 30). Tablo 30 Yerleşim Türlerine Göre AEEE lerin Toplanmasına ilişkin Varsayım TYPE of Settlement District Municipality Municipality (Country Center) Villages Municipality (Province Center) Municipality (Town) TOTAL TOTAL WEEE Arising RATE 3% 9% 16% 23% 29% 36% 41% 43% 45% TOTAL POPULATION PER CAPITA (KG) 0,27 0,74 1,41 2,05 2,70 3,47 4,06 4,52 4,87 Annex ADIM: AEEE lere ilişkin toplama hacminin parasallaştırılması AEEE lerin toplanma işleminin parasallaştırılması için modelin kullandığı senaryolar aşağıda verilmektedir. İlk olarak, modele, AEEE Forumu yıllık rakamlarının sağladığı yüzdeye göre, 5 AEEE sınıfı, entegre edilmiştir 50. Tablo 31 de de görüldüğü üzere, 2018 yılına kadar 1. Atık sınıfında (soğutma ve dondurma cihazları) toplanması gereken AEEE miktarı tondur. Tablo 31 AEEE Sınıflarına göre AEEE lerin Toplanmasına ilişkin Varsayım Dağılım % Atık Sınıfı %20 Soğutma ve Dondurma %33 Büyük ev eşyaları %19 Katot ışın tüpleri, televizyonlar, monitörler, LCD %27 Karma AEEE %1 Aydınlatma ekipmanları TOPLAM REC Türkiye 2011 Sayfa: 89

113 İkinci olarak, tüm AEEE sınıflarının parasallaştırılması için yeterli veri olmadığından model 1. Atık sınıfına ilişkin toplama maliyetlerini parasallaştırılmış ve diğer atık sınıflarına ilişkin maliyetleri ise sabit bir oran doğrultusunda hesaplamıştır 51. Üçüncü olarak, 1. Atık sınıfına ilişkin toplama maliyetlerinin parasallaştırılabilmesi için REC, modele aşağıdaki varsayımları (bkz. Tablo 32) entegre etmiştir. Tablo 32 Toplama Maliyetlerinin Hesaplanmasında Kullanılan Varsayımlar Varsayımlar Değişken Tanım Ortalama taşıma ağırlığı (kg) Atık sınıfında bir konteynerde toplanan ve işleme tesisine taşınan AEEE miktarın ortalama ağırlığı. Bu rakam, gerekli olan asgari belediye toplama noktası sayısının hesaplanmasında kullanılmaktadır. Lojistik maliyet tahminleri, bu raporun Ek - 10 unda ele alınmaktadır ve dolayısıyla bu bölümde verilmemektedir. Ortalama Birim Ağırlığı (kg) 65 İş Günü 220 Yıl içinde Toplama Noktasının açık olduğu İş Günlerinin sayısı Toplama Merkezi Maliyeti Yatırım (Avro) Bir toplama merkezinin kurulması için gerekli olan yatırım maliyetleri Toplama Merkezi Maliyeti İşletim (Avro) Bir toplama merkezinin işletilmesine ilişkin yatırım maliyetleri Konteyner Maliyeti (Avro) Bir konteynerin ortalama maliyeti (atık sınıfı 1 için) Ortalama Toplama Sayısı 1 Toplama Merkezi başına haftalık ortalama Toplama Sayısı Toplama Merkezindeki AEEE Payı 20% Özel olarak bir AEEE sınıfına için tahsis edilmiş bir toplama merkezi, diğer atık sınıflarına kıyasla yatırım yüzdesi ve işletim maliyeti Soğutma ve Dondurma 20% Özel olarak 1. Atık Sınıfı için tahsis edilmiş bir toplama merkezinin, diğer atık sınıflarına kıyasla yatırım yüzdesi ve işletim maliyeti. Bu, 1. Atık Sınıfında yer alan AEEE miktarı yüzdesinin, toplama merkezinin toplam maliyetlerinin %5 i olduğu anlamına gelmektedir. İndirim Oranı 0,04 Net Bugünkü değeri hesaplamak için kullanılan ekonomik gösterge. Dördüncü olarak, model, 1. Atık Sınıfında toplanan toplam AEEE miktarının sistemdeki ana paydaşlara göre yüzdesi ile ilgili özel varsayımları da içermektedir (bkz. Şekil 10). 51 REC Türkiye 2011 Sayfa: 90

114 Şekil 10 Toplama Maliyetlerinin Hesaplanmasında Kullanılan Toplama Varsayımları 0 % Third Points Consumer Municipality Collects 50 % Consumer Brings 10 % Municipal Collection Points (75 %) Distributors Bring to Municipal CP 15 % Distributor Collects 40 % Distributers (& Services) 25 % Distributer Collection Points (25 %) Bu model, 1. Atık sınıfındaki AEEE lerin toplama maliyetine ilişkin projeksiyonlar geliştirmiştir. Buna göre bu maliyet 2012 yılı için 1,8 milyon Avro olarak hesaplanmıştır. Bu rakamın 2020 yılında yükselerek 6,7 milyon Avro yu (Net Bugünkü Değer) bulacağı öngörülmektedir. Altı çizilmesi gereken bir diğer husus ise modelin, REC DEA raporunun Politika Alanı 2 ve Politika Alanı 5 de ele alınan farklı politika seçeneklerini de dikkate alarak, maliyetlerin paydaşlara göre dağılımına ilişkin öngörülerde bulunmasıdır. REC Türkiye aynı zamanda dağıtıcılar bünyesinde geçici depolama tesislerinin kurulması ve işletilmesine ilişkin toplam maliyetin yılda yaklaşık 4,5 milyon Avro olacağını öngörmektedir. Her ne kadar dağıtıcılar ek harcamalar yapmadan hali hazırdaki tesislerini daha etkin bir şekilde kullanacak olsalar dahi; bu miktar asimile edilmiş maliyet olabilir. Bu maliyet; dağıtıcılar/satıcılar ve üreticiler arasında dağıtılmalıdır. Tablo 33 Dağıtıcılar bünyesinde kurulması öngörülen toplama tesislerinin kuruluma ilişkin maliyet tahmini En büyük (m2) En küçük (m2) Dağıtıcıların büyüklüğü (m2 ye bağlı olarak) Toplam Dağıtıcıların sayısı Toplama tesislerinin kurulumu için gerekli olan boş alan (m2) Tahsis edilen toplam m Alana ilişkin yıllık kira bedeli (m2/avro) Yıllık toplam kira bedeli (Avro) Kaynak: REC Türkiye, 2011 REC Türkiye 2011 Sayfa: 91

115 Milano 2 - İtalya Milano 1 - İtalya Düseldorf 2-Almanya Düseldorf 1-Almanya Annex - 7. Toplama Merkezi (Tesis) Örnekleri Almanya ve İtalya REC Türkiye 2011 Sayfa: 92

116 Annex - 8. Ulusal Kayıt Merkezinin Kurulmasına İlişkin Maliyetlerin Hesaplanması REC Türkiye, AEEE Direktifinin, EEE üreticileri tarafından üstlenilecek toplam finansal yükünün her firmaya o firmanın (ya mevcut ya da tarihsel değerlerle) pazar payına göre paylaştırılması gerektiğini varsaymaktadır. Böylece, Türkiye deki tüm üreticileri üretim istatistikleri ile birlikte kayıt etmesi gerekecektir. Bu kayıt merci bir başka deyişle Ulusal Kayıt Merkezi bir kamu kuruluşu veya özel bir kuruluş olabilir. Uygulamada, REC Türkiye Ulusal Kayıt Merkezi, her üreticiye ve her ürüne benzersiz bir sayı atayacaktır. Ulusal Kayıt Merkezi denetçileri EEE ürünleri ve bunların kayıt durumunu tespit etmek için yerinde teftişler yapacaktır. Bu sebeple tüm üreticilerin sistem tarafından atanan bu numarayı faturalarında kullanması gerekecektir. Müteakip ek, Ulusal Kayıt Merkezine ilişkin kuruluş ve çalışma maliyetlerini ele almaktadır. Annex Maliyetlerin Hesaplanması Yatırım Maliyetleri Ulusal Kayıt Merkezinin verileri kayıt atına alabilmesi ve analiz edebilmesi için karmaşık bir bilgisayar sistemine gereksinim duyulmaktadır. Böyle bir sistemin geliştirilmesi Ulusal Kayıt Merkezinin ana yatırımı olacaktır. Düzenleyici Etki Analizi nde, bu yatırımın 200,000 Avro yu bulacağı tahmin edilmektedir. Buna ek olarak, Ulusal Kayıt Merkezi nin işlemesi için en az bir sunucu, 7 bilgisayar ve 3 yazıcıya gereksinim duyulmaktadır. Bu cihazların toplam maliyeti 15,000 Avro olarak öngörülmüştür. Bu nedenle, ilk yatırım maliyetinin toplam 215,000 Avro civarında olacağı tahmin edilmektedir. Tedbirli tahminlere göre, Ulusal Kayıt Merkezinin yıllık kayıt ve analiz işletme maliyeti, 410,000 Avro civarında olmalıdır. Bu tutarın 216,000 Avro su, bir Müdür, bir analist, üç denetçi, bir Bilişim uzmanı ve bir asistandan oluşan insan kaynaklarını kapsayacaktır (bkz. Tablo 34). REC Türkiye 2011 Sayfa: 93

117 Tablo 34 Ulusal Kayıt Merkezine İlişkin Tahmini Maliyetler (Denetimler Dâhil) National Registration Center Cod A B C D E F e Staff Item Unit Unit Rate Unit Rate Unit Price Total (Euro) Manager Per month IT Staff Per month Analyst Per month Asistant Per month Inspectors Per month Sub Total Travel Per Diem Per Day Travel Per Month Sub Total Euro Office Costs Office Rent Per month Office Costs Per month Sub Total Euro Maintanance IT System Lump Sum Sub Total Euro Services Other Per month Sub Total Euro Indirect Indirect Costs Sub Total Euro GRAND TOTAL Euro Annex Finansman REC, Ulusal Kayıt Merkezine ilişkin toplam maliyetlerin hesaplanmasında aşağıdaki varsayım ve hesaplamaları kullanmıştır: Ücret temelli Model: T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı maliyetlerin Ulusal Kayıt Merkezi tarafından karşılanacağını öngörmektedir. Devlet bütçesi, toplam maliyeti ödeyecektir. Bu durumda üreticilerden herhangi bir ek maliyet alınmayacaktır. Sabit Ücret Modeli: Bu modelde, üreticiler, Kayıt Sisteminin işletme masraflarını kendilerinin finanse edeceği esasına dayanmaktadır. Üreticilerin sabit bir ücret ödemek suretiyle üyeliklerini her yıl yenilemeleri gerekmektedir. REC Türkiye nin, senaryo için, toplam üretici sayısı ile ilgili EEE üreticileri (bkz. Bölüm 2.1 Başlangıç) tahminlerine ilişkin varsayımlar aşağıdaki gibidir: A Senaryosu: üretici B Senaryosu: üretici REC Türkiye 2011 Sayfa: 94

118 C Senaryosu: üretici D Senaryosu: üretici Üretici sayısı Sabit ücret Toplam (Euro) A Senaryosu: B Senaryosu: C Senaryosu: D Senaryosu: Birim Ücreti Modeli: Bu modelde, Kayıt Sisteminin sanayi tarafından otomatik olarak düzenlemesi esastır. Ulusal Kayıt Merkezi maliyetlerini üreticiler tarafından karşılanmaktadır. Ancak bu modelde, kayıt ücreti Piyasaya Sürülen EEE birim sayılarına göre olacaktır. Örneğin, piyasaya sürülen büyük ev eşyalarının 9 milyon olduğu ve ağırlık bağlamında toplam AEEE miktarının yarısının büyük ev eşyaları olduğu varsayılmaktadır. Büyük ev eşyaları kategorisinin toplam Ulusal Kayıt Merkezi maliyetlerinin yarısını karşılayacağı düşünülürse üreticilerin her bir büyük ev eşyası başına tahmini olarak 0,022 Avro ödemeleri gerekmektedir. Diğer 9 AEEE kategorisindeki piyasaya sürülen sayısı bu büyük ev eşyaları kategorisinden çok daha yüksektir. Bu nedenle, birim başına kayıt maliyetinin çok daha az olması beklenmektedir. Annex Uluslararası Kıyaslamalar (Benchmark) Tüm Üye Devletler, ulusal bir kayıt sistemi kurmuşlardır. Birleşmiş Milletler Üniversitesi uzmanlarına göre, 2006 yılındaki durum aşağıdaki gibidir: Fransa ve İspanya da dâhil olmak üzere 10 Üye Devlette Ulusal Kayıt sistemine üyelik herhangi bir ücrete tabi değildir 52. Almanya, İtalya ve İngiltere nin de dâhil olduğu 9 Üye Devlette, Ulusal Kayıt sistemine üyelik 13 Euro ile 2,000 Avro arasında değişen bir katılım ücretine tabidir. 53 Bazı ülkelerde bu ücret, sabit ücret iken, bazılarında ücret piyasaya sürülen cihazların sayı/ağırlık toplamına göre farklılık göstermektedir. 7 Üye Devlette zorunlu yıllık kayıt yenileme şartı söz konusudur 54. Yenileme; Çek Cumhuriyeti ve Litvanya da ücretsizken, diğer beş Üye Devlette, yıllık bir yenileme ücreti talep edilmektedir. Bu beş, Ulusal Kayıt sisteminin farklı kriterlere bağlı olarak değişen farklı ücret düzeyleri ve paylaşım mekanizmaları bulunmaktadır. Örneğin: o Danimarka: Piyasadaki cihazların ağırlığı - Kayıtlı her üretici için yıllık yenileme, her üreticinin bir önceki yıl piyasaya sürdüğü cihazların toplam ağırlığına göre hesaplanmaktadır yılı için, bu tutar, KDV (0.06 DKK/kg) hariç yaklaşık Avusturya, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Fransa, Letonya, Litvanya, Hollanda, Slovakya, İspanya ve İsveç. Danimarka, Finlandiya, Almanya, Macaristan, İrlanda, Polonya, Portekiz, İngiltere ve İtalya Danimarka, Finlandiya, Almanya, Macaristan, İrlanda, Polonya, Portekiz, İngiltere ve İtalya Çek Cumhuriyeti, Danimarka, İrlanda, Litvanya, Polonya, Portekiz ve İsveç. Çek Cumhuriyeti, Danimarka, İrlanda, Litvanya, Polonya, Portekiz ve İsveç. REC Türkiye 2011 Sayfa: 95

119 Avro/ kg. dir. o İrlanda: Yıllık Ciro - İrlanda da ödenecek yıllık ücret ciroya bağlı olarak değişmektedir ,000 Avroya kadar olan cirolar için 250 Avro, Avroya kadar olan cirolar için 500 Avro, 1,000,000 Avroya kadar olan cirolar için 1,000 Avro ve 1,000,000 Avro ve üzeri cirolar için 2,000 Avro. o o o Örnek İspanya: Polonya: Yıllık Ciro ve ölçek - Ücretlerin dökümü, ölçeğe (mikro şirketler veya diğer şirketler) ve (128,000 Avrodan daha düşük bir miktardan başlayarak (500,000 PLN) 1,280,000 (5,000,000 PLN) Avronun üzerinde bir miktar arasında değişkenlik göstermektedir) yıllık ciroya göre değişir. Kayıt ve yenileme ücretleri, 13 Avro (50 PLN) ile 2,000 Avro (7,500 PLN) arasında farklılık göstermektedir. Portekiz: Piyasaya sürülen cihaz sayısı - Ödenecek yıllık ücret piyasaya sürülen cihazların sayısına bağlı olarak değişkenlik göstermektedir: 56 Bu durumda 3,750 birime kadar 375 Avro, 3,751; birimden 10,000 birime kadar 0.10 Avro/birim; 10,001 birimden 60,000 birime kadar 0.01 Avro/birim; ve 60,000 birim ve üzeri için ise 1,500 Avroluk sabit bir ücret söz konusudur. İsveç te: 350 Avroluk bir sabit ücret bulunmaktadır. İspanya da, Sanayi, Turizm ve Ticaret Bakanlığı, İspanya pazarında faaliyet gösteren tüm EEE üreticileri için Ulusal bir Kayıt sistemi oluşturmuştur. 57 Elektrikli ve elektronik eşyalar ve atık yönetimi hakkındaki 25 Şubat 2005 tarihli ve 208/2005 sayılı Kraliyet Kararnamesinin yayımlanması, tüm elektrikli ve elektronik eşya üreticilerinin 18 Temmuz tarihli ve 21/1992 sayılı Yasa ile oluşturulan, Sanayi İşletmeleri Kaydı Özel Bölümüne kayıt yaptırmalarını şart koşmaktadır. Ulusal Elektrikli ve Elektronik Eşya Üreticileri Kaydının kurulması işlemi amaca göre yapılmış internet dostu bir yazılımın hazırlanmasını da beraberinde getirmiştir. Tanımlama numaraları, mevcut hukuki Endüstriyel İşletmeler Kaydını (EİS) kullanmaktadır ancak sistemin işleyişi açısından, bununla herhangi bir ilgisi bulunmamaktadır. Bu Ulusal EEE Üreticileri Kaydı benzersiz olup her Üye Devlette bir üye kaydı oluşturulmasını öngören, atık elektrikli ve elektronik eşyalar hakkındaki 2003/92/AT sayılı Direktifin gerekliliklerini karşılamaktadır. Bu İnternet uygulaması ile, Sanayi, Turizm ve Ticaret Bakanlığı elektrikli ve elektronik cihazların üreticilerine aşağıdaki bilgileri sunmaktadır: 1. Atık elektrikli ve elektronik eşyaların yönetimi hususundaki düzenlemelere ilişkin çıkarımları ile ilgili bilgiler ve uygulanacak idari süreçler 2. Aşağıda belirtilen işlemlere izin veren bir bilgi sistemi: Üreticilerin Kaydı REC Türkiye 2011 Sayfa: 96

120 Piyasaya sürülen elektrikli ve elektronik eşyalara ilişkin üç aylık beyan Her üreticinin pazar payı tahsisi veya tarihsel atık sorumluluklarına ilişkin Entegre Yönetim Sistemi İlgili bilgilere kamu erişimi Endüstriyel İşletmeler Kaydı-AEEE ye kayıt ücretsizdir. Her ne kadar küçük değişiklikler yapılmış olsa da genel olarak, Ulusal Kayır sistemine üyelik için gerekli olan mali tutarın düşük olduğunu söylemek mümkün olacaktır. Ayrıca, AB Kayıt sisteminin hali hazırda yapılmakta olan AEEE Değişikliği kapsamında geliştirilmesi hususu değerlendirilmelidir. REC Türkiye 2011 Sayfa: 97

121 Annex - 9. Koordinasyon Merkezi Modeli AEEE lere erişim, Direktifin ana esasıdır. AEEE lerin belediye toplama merkezlerinde toplandığı varsayılmaktadır. AEEE ler, daha sonra belediyeye ait toplama Yetkilendirilmiş Kuruluşlara teslim edilmektedir. Ancak AEEE lerin hangi Yetkilendirilmiş Kuruluş tarafından alınacağı hususu ciddi bir şekilde değerlendirilmelidir. Bu görev koordinasyon merkezimim esas sorumluluğudur. Sürecin temeli, Yetkilendirilmiş Kuruluşların aralarındaki ilişkileri düzenlemek amacı ile bir eşgüdüm mekanizması yani Koordinasyon Merkezi nin oluşturulmasıdır. Toplama merkezinin başlıca görevi AEEE lere erişimi koordine etmektir. AEEE lerin Yetkilendirilmiş Kuruluşlar arasında paylaştırılması sebebiyle oluşan bu süreç için belirlenmiş bazı modeller bulunmaktadır. Dolayısıyla, Yetkilendirilmiş Kuruluşların idari yapıları ülkeden ülkeye farklılık göstermektedir. Örneğin, Danimarka daki DPA Sistemi, Çevre Bakanı tarafından, altı sanayi birliğinin tavsiyesi ile atanan yedi üyeden oluşan bir kurul tarafından yönetilmektedir. Kurulun başkanı ise Çevre Bakanı tarafından tayin edilmektedir. Annex Koordinasyon Merkezinin Görevleri Koordinasyon Merkezinin ve kurucularının görev ve sorumlulukları, ülkeden ülkeye farklılık göstermektedir. Fransa ve İtalya da, Koordinasyon Merkezi, esasen Yetkilendirilmiş Kuruluşlar arasındaki toplama merkezinin paylaşımını koordine eden bir kurum iken (Şekil 11), bazı ülkelerde Yetkilendirilmiş Kuruluş ek görevler ifa etmektedir. Örneğin, Alman Elektro-Altgerate-Register (EAR) ve Danimarka DPA Sistemi, aynı zamanda bir Ulusal Kayıt Organı görevini üstlenmektedir. Şekil 11 AEEE ve Materyal Fraksiyonlarının Fiziksel Akışının Koordinasyonu COORDINATION Collection Points Clearing House Compliance Scheme (n) Treatment Facility (n) Recycling Facility (n) Danimarka DPA Sisteminin görevleri aşağıdaki şekilde tanımlanabilir: Yasal, merkezi üretici kayıtlarının tasarlamak ve işletmek Taraf olan tüm üreticiler ve ithalatçılardan yasal kayıtlar almak Kolektif üretici kuruluşlarını kaydetmek; Yerel makamlardan belediye toplama sahaları ile ilgili bilgi almak ve bu bilgileri kaydetmek Yasal ücretleri hesaplamak ve vergilendirmek; AEEE leri kayıtlı üreticiler ve ithalatçılar arasında paylaştırmak; Üreticiler ve ithalatçılardan miktarlarla ilgili raporlar almak Taraf olan tüm ilgili kişi ve kurumlar için bilgilendirme hizmeti sağlamak. Bazı ülkelerde, Koordinasyon Merkezi, yalnızca AEEE lerin koordinasyonundan değil aynı zamanda farklı atık kollarından da sorumludur. Danimarka da DPA, AEEE, Ömrünü Tamamlamış Araçlar (ELV) ve Pillerden sorumlu iken, Fransa da Yetkilendirilmiş Kuruluş yalnızca AEEE lerden sorumludur. REC Türkiye 2011 Sayfa: 98

122 Annex Toplama Merkezlerinin Dağılımı Koordinasyon Merkezleri, AEEE toplama merkezlerinden Yetkilendirilmiş Kuruluşlara dağıtmak için iki ana mekanizma kullanmaktadırlar. İlk modelde, Koordinasyon Merkezi belirli bir toplama merkezine kollara göre belirli bir süre için belirli bir Yetkilendirilmiş Kuruluş tahsis edilmektedir. Diğer modelde, Koordinasyon Merkezi; konteynerler her dolduğunda belirli bir belirli bir toplama merkezine belirli bir Yetkilendirilmiş Kuruluş tahsis edilmektedir. Hangi modelin kullanılacağı kararı Yetkilendirilmiş Kuruluşlar tarafından verilmektedir. Koordinasyon Merkezinin belirlenmesinden sonra, Yetkilendirilmiş Kuruluşlar AEEE lerin erişiminde gözetilmesi gereken temel esaslar üzerinde karara varmaları gerekmektedir. Bu hususlar aşağıdaki gibidir: Yetkilendirilmiş Kuruluşların pazar payıyla orantılı sorumlulukları. Bir toplama merkezine birden fazla Yetkilendirilmiş Kuruluşun erişmesi durumunu en aza indirmek. Ülke genelindeki toplama merkezlerinin coğrafi dağılımı (ki bu, lojistik ve taşıma maliyetleri bağlamında önemli sonuçlar doğurmaktadır ve dolayısıyla bu maliyetlerin tüm Yetkilendirilmiş Kuruluşlar arasında adil bir şekilde dağıtılması konusunda mutabakat sağlanmasını gerektirebilir) AEEE ler Yetkilendirilmiş Kuruluşlar tarafından ülke genelinde toplanmalıdır. Toplama merkezlerinin tahsisi ile ilgili anlaşmaların periyodikliği sağlanmalıdır. Bölgelerdeki Yetkilendirilmiş Kuruluşlara atanan toplama merkezleri küme olmalıdır. Bu ilkeler, daha sonra, matematiksel algoritmalara dönüştürülerek bir bilgisayar yazılımına entegre edilmiştir. Bu yazılım, toplama merkezleri ve Yetkilendirilmiş Kuruluşlar arasında dağıtılmıştır. Ancak uzmanlar, fikirlerin geliştirilmesi için, matematiksel hesaplamalar kullanılmasını tavsiye etmektedirler. Kesin tahsis listeleri, Yetkilendirilmiş Kuruluşlar arasında müzakere ile kesinleştirilmelidir. Toplama merkezlerinin başka bir alternatif tahsisi de, bir küme yaklaşımında bir pottan toplama merkezinin seçilmesi olabilir. Annex Uluslararası Kıyaslamalar (Benchmark) İngiltere hariç, AB nin en kalabalık nüfuslu dört ülkesinden üçü, yani Almanya 58, Fransa ve İtalya 59 Toplama Merkezi modelini benimsemiştir. Buna ek olarak, İspanya 60, Avusturya 61 ve Danimarka 62 gibi diğer bazı Üye Devletler, atık erişiminin eşgüdümünü temin etmek amacıyla Koordinasyon Merkezi kurmuşlardır. Fransa: Fransa da, dört Yetkilendirilmiş Kuruluş bulunmaktadır (bkz. Grafik 22). Üreticiler kendi planlarını oluşturmak suretiyle, kendi yükümlülüklerini yerine getirseler de, resmi makamlar, ayrı herhangi bir planı henüz onaylamamaktadır. Yetkilendirilmiş Kuruluş 2006 yılında, Yetkilendirilmiş Kuruluş ve yerel makamlar arasındaki ilişkileri koordine etmek ve yönetmekten sorumlu, akredite edilmiş bir kurum olan OCAD3E yi kurmuştur. Koordinasyon Merkezi, toplama merkezlerinin (belediyeler) farklı REC Türkiye 2011 Sayfa: 99

123 yetkilendirilmiş kuruluşlara tahsis edilmesinden sorumludur. Koordinasyon Merkezi, belediyelerle olan hukuki ve finansal düzenlemelerinde Yetkilendirilmiş Kuruluşları yönetir. Grafik 22 - Fransa da Yetkilendirilmiş Kuruluşlar Kaynak: Adame.fr Almanya: Almanya da, Koordinasyon Merkezinin görevi karmaşıktır. Her şeyden önce, Alman Koordinasyon Merkezi, aynı zamanda Ulusal Kayıt Organı olarak örgütlenmiştir. Alman AEEE mevzuatı, ElektroG, on AEEE direktifi ürünü kategorisini beş ElektroG toplama grubunda gruplandırarak AB direktifinden ayrılmaktadır ve belediyenin ıskarta ürünleri buna göre sınıflandırması gerekmektedir. Alma süreçlerini organize etmek ve toplama, geri kazanım ve geri dönüştürme hedeflerini kontrol etmek için, Foundation Elektro-Altgeraete-Register (EAR) kurulmuştur. Böylece, belediyeler, bir toplama grubunun alımını belediyede bir toplama grubundan en az 30 m3 birikmesi şartıyla, düzenlemektedir. Kayıt (EAR), daha sonra, belirli kriterlere göre, o zaman toplanan cihazların alınmasından ve işlenmesinden ve yeni bir konteyner sağlanmasından sorumlu olan bir üretici belirlemektedir. Üreticiler genellikle, bu görevleri taşeron firmalara yüklediklerinden toplanan cihazların alınması ve işlenmesi, geri dönüşüm ağı gibi görevlendirilen hizmet sağlayıcısı tarafından düzenlenmektedir. Belediyeler, ElektroG içinde, (en az bir yıl süreyle) tüm toplama gruplarını işleme dışı bırakma serbestliğine sahiptirler. Böyle bir durumda, belediye, üreticilerin toplanan ürünlerin alınması ve işlenmesi ile ilgili tüm görev ve sorumluluklarını üstlenmektedir. Bu genellikle, bu grubun işlenmesinden gelir elde edebilirse mümkündür. Üreticilerin Koordinasyon Merkezine kayıt olmaları gerekmektedir. Her üretici, Almanya nın her yerinden, pazar payına göre, kendi kategorisindeki e-atık konteynerlerinin alınmasını ve işlenmesini organize etmekten sorumludur. Aşağıda da ifade edildiği üzere üreticiler kendi sorumluluklarını yönetmekle tam olarak yetkilidir: Toplu bir plan oluşturmak veya toplu bir plana katılmak, Bireysel geri alım sağlamak Doğrudan üreticilerin toplu geri alım planlarına benzer yükümlülüklerini organize eden lojistik ve işleme tesisleriyle (Ömrümü tamamlamış hizmet sağlayıcıları) sözleşme yapmak; bu, diğer AB üye devletlerinin aksine Almanya da en yaygın görülen durumdur Alman modelinde, üreticiler, üretici sorumluluklarını nasıl yerine getireceklerini seçmede tamamen özgür olmanın avantajından yararlanmaktadırlar. Bu, özellikle üreticiler, EoL hizmet sağlayıcıları ile doğrudan REC Türkiye 2011 Sayfa: 100

124 sözleşmeler yapabildiklerinden ve dolayısıyla maliyet üzerinde doğrudan etki sahibi olduklarından, oldukça rekabetçi bir çözümdür. Ancak sıkı rekabet ömrünü tamamlamış ürünler (EoL) üzerindeki maliyet baskısını arttırır. Katı kalite kriterlerinin bulunmaması ve kontrol eksikliği durumunda, işleme kalitesinden diğer AB üye devletlerindekinden çok daha fazla ödün verilebilmektedir. Etkin lojistik hizmetlerinin düzenlenmesi karmaşık olabilmektedir. Almanya daki ElektroG uygulamasıyla, üreticiler görevlerini ülke genelinde yerine getirmekle yükümlüdürler. Genellikle, sökme sözleşmeleri mevcut durumda artık, her atık yönetimi makamı tarafından merkezi olmayan bir şekilde ihale edilmekte ancak üreticiler hatta üreticilerin oluşturduğu konsorsiyumlar tarafından merkezileştirilmektedir. Deneyimler doğrultusunda bu, yeniden kullanım (aynı zamanda toplu taşıma) için oldukça zararlıdır. Ölçek ekonomisi, sağlanamayabilir; eğer bu fiyatları etkilerse, üreticiler yine de, daha iyi bir ölçek ekonomisi sağlamak için toplu geri alım planları oluşturmakta serbest olacaklardır. Küçük işletmeler de Almanya nın her yerinden toplama yapmak zorundadırlar: Pazar payları küçük olmasına rağmen, Almanya nın bir yerindeki AEEE kategorilerindeki konteynerin tamamının elleçlenmesinden sorumlu olduklarından bu durum bu onlara ağır bir külfet yüklemektedir. İtalya: İtalya da, atık erişimi için yarışan 15 Yetkilendirilmiş Kuruluş bulunmaktadır. Yetkilendirilmiş Kuruluşlar elektronik ve elektrikli atıkların geri kazanımı ve bertaraf edilmesi ile ilgili faaliyeti ülke düzeyinde kontrol eden ve düzenleyen İtalyan Koordinasyon Merkezi Centro di Coordinamento RAEE yi kurmuşlardır. Yetkilendirilmiş Kuruluşlardan Kurulu Koordinasyon Merkezi, talep üzerine, toplama merkezleri tarafından hızlıca toplama yapılmasını sağlamakla ve İtalya genelinde tüm sistemlerin toplanma koşullarını eşit hale getirmekle görevlidirler. Merkez aynı zamanda, kendisini muhataplarına karşı temsil eden konsorsiyumlara alım noktaları tayin etmektedir. Koordinasyon merkezi, belirli bir yılda toplanan miktarın her atık kolunun pazar payını yansıttığını temin etmek amacıyla her yıl ülke genelindeki Toplama Merkezlerini yetkilendirilmiş kuruluşlara atamaktadır. Paylaştırma, coğrafi bölgeye göre yapılmamaktadır, ancak her toplama merkezi planlara ayrı ayrı atanmaktadır. Her yıl, Toplama Merkezleri, eksik/fazla toplamayı ve yeni pazar paylarını telafi etmek için yetkilendirilmiş kuruluşlara yeniden atanır. Koordinasyon Merkezi, AEEE lerin işlenmesine ilişkin minimum gereksinimler geliştirmek için geri dönüşümcüler birliği ile sözleşme imzalamıştır. Yetkilendirilmiş Kuruluşlar, yalnızca bu gereksinimlere uyan tesislerde topladıkları AEEE leri işlemekle yükümlüdür. REC Türkiye 2011 Sayfa: 101

125 Şekil 12 İtalya daki YK Avusturya: Yüzölçümü ve nüfus bakımında küçük olsa da, Avusturya da bir Koordinasyon Merkezi kurmayı seçmiştir. Ayrı ayrı uygunluk sağlayan üreticiler (yalnızca yeni atıklar için), ülke genelinde her toplama merkezindeki kendi markalarını taşıyan eşyaları ayırmakla yükümlüdürler. Koordinasyon Merkezi, Elektroaltgeräte Koordinierungsstelle Austria GmbH olarak adlandırılmaktadır. Toplu olarak uyum sağlayanlar için, koordinasyon merkezi, toplanan miktarların uyum sağlayanların pazar payıyla aynı doğrultuda olmasını sağlamaktadır. Bu, Geri Dönüşüm Tasarımındaki çabaları gerçekten zorlamanın tek yolunun kendi ürünleri üzerindeki fiziksel sorumluluk olmasını sağlamaya yardımcı olmaktadır. Ancak faaliyetlerin sınıflandırılması, maliyet açısından verimli değildir ancak hala bu prensibin gerçek etkililiği ile ilgili şüpheler bulunmaktadır. REC Türkiye 2011 Sayfa: 102

126 Annex Lojistik ve İşleme Maliyetlerinin (Optimizasyon Modeli de dâhil olmak üzere) Hesaplanması REC, toplam lojistik ve işleme maliyetlerini hesaplamak için, özel bir model geliştirmiştir. Modeli oluşturan adımlar aşağıda verilmektedir. Model ilk olarak 2012 yılından 2020 yılına kadar ülke genelindeki düzensiz AEEE dağılımını dikkate almaktadır (Bkz Bölüm 2.1.5). Harita yılında yerleşimlere göre AEEE miktarını göstermektedir. İkinci olarak, tüm atık kollarının parasallaştırılması için yeterli veri olmadığından, model 1. Atık sınıfına ilişkin toplama maliyetlerini parasallaştırılmış ve diğer atık sınıflarına ilişkin maliyetleri ise sabit bir oran doğrultusunda hesaplamıştır. Üçüncü olarak, model her il merkezi ile diğerleri arasındaki mesafeyi km olarak değerlendirmiştir. Mesafeler, il merkezleri dışındaki yerlerde farklılık göstermemektedir. Örneğin, Tarsus ile Adana arasında varsayılan mesafe, Mersin-Adana arası varsayılan mesafeye eşittir. Oysa gerçekte mesafeler farklılık göstermektedir. Taşınan AEEE miktarının ortalama maliyetinin 0,00078 Avro/kg/km olduğu varsayılmıştır. Dördüncü olarak, REC, 1. Kolun (Soğutma ve Dondurma Cihazları) işlenmesin için bir işleme tesisi prototipi için bir iş planı alt modeli geliştirmiştir. Bu alt model farklı maliyetlendirme kategorileri ve varsayımları içerir. Kilit varsayımlardan biri de, prototip işleme tesisinin saatte 40 buzdolabı işleyecek olmasıdır 63. Alt modele, uzman tahminleri ve piyasa verilerine göre, bir işleme tesisinin sabit ve değişken maliyetleri ve faydaları dâhil edilmiştir. Varsayımlara göre, alt model 3,2 milyon Avro luk bir yatırım maliyeti ve işlenen beher kg AEEE için ortalama 0,104 Euro luk bir değişken maliyet tahmini içermektedir. Alt model aynı zamanda, işleme sürecinin çıktıları olan malzeme fraksiyonlarının satışının ürettiği beher kg işlenmiş AEEE için 0,141 Euro luk bir değişken fayda öngörmektedir. Fayda değişkeni, - Poliüretan gibi tehlikeli atıkların bertaraf edilmesinin dâhil edildiği de göz önünde bulundurulduğunda - nettir. Faydaların, başta Demir, Alüminyum ve bakır olmak üzere malzeme fraksiyonlarının piyasa fiyatlarıyla yakından ilişkili olduğu unutulmamalıdır. Beşinci olarak, modele daha sonra, 2012 den 2020 ye kadar olan aşamalı coğrafi AEEE toplamasına göre, işleme tesisleri için en uygun yerleri belirlemek suretiyle toplam lojistik ve işleme maliyetlerini en aza indirgemek üzere bir optimizasyon alt modeli dâhil edilmiştir. Bu toplama hacmi girdileri, Toplama modelinden sağlanmaktadır (Ek - 6). Bu modelle, REC 1. Atık sınıfına ait AEEE lerin lojistik ve işleme maliyetini hesaplamıştır. Lojistiğin - yani AEEE lerin toplama noktasından işleme tesisine taşınmasının 2012 de toplam 956,138 Euro ya (beher kg için 0.24 Euro) mal olması ve 2020 de 9,569,645 Euro ya (beher kg için 0.12 Euro) yükselmesi beklenmektedir. Toplam işleme maliyetlerinin - yatırım maliyetleri ve işletme maliyetleri dâhil de 788,168 Euro olacağı ve 2020 de 11,382,114 Avro ya yükseleceği öngörülmektedir. Malzeme satışından elde edilen toplam gelirin 2012 de 575,660 Avro olacağı ve bu miktarın 2020 yılında 11,411,471 Avro ya yükseleceği tahmin edilmektedir. 63 Model, prototip tesisin yılda ton işleyeceğini varsaymıştır. REC Türkiye 2011 Sayfa: 103

127 2020 yılındaki net işleme maliyeti, 190,151 Avro ya (Net Bugünkü Değer-NPV) olarak tahmin edilmektedir (bkz. Tablo 35). Table 35 Tahmin Edilen Lojistik ve İşleme Maliyetleri Current Prices - Euro WEEE Amount (Cooling & Freezing) - kg Revenue (Net Income from Fractions Including Disposal) Treatment Costs Net Treatment Cost Per kg 0,19 0,17 0,15 0,15 0,15 0,15 0,15 0,15 0,15 Logistic Costs Per kg 0,24 0,17 0,17 0,15 0,13 0,11 0,11 0,11 0,12 NPV (Discount Rate 4%) - Euro WEEE Amount (Cooling & Freezing) - kg Revenue (Net Income from Fractions Including Disposal) Treatment Costs Net Treatment Cost Per kg 0,19 0,16 0,14 0,13 0,12 0,12 0,11 0,11 0,10 Logistic Costs Per kg 0,23 0,16 0,15 0,13 0,10 0,09 0,09 0,08 0,08 TOTAL Cumulative Net Costs (NPV) Önemli biçimde, model, aşağıda belirtilen minimum maliyetleri gerçekleştirmek için optimum işleme tesisi yayılması öngörmektedir (bkz. Harita 7 ila Harita 15 arasındaki haritalar). Bu yayılma, önceki yıllarda açılan tesislerin kapatılmadığı ve takip eden yıllar için bir başlangıç olarak kabul edildikleri varsayımı bağlamında kümülâtiftir. Ancak REC, hesaplamayı doğrulamak için bir başka hesaplama daha kullanmıştır. Bu hesaplamada, tesisler, doğrudan 2020 de açılarak önceki yıl açılan tesisleri göz ardı eder. Buna ek olarak, REC maliyet varsayımını değiştirmiş ve modeli işletmiştir. Bu alternatif hesaplamalar, ilk modelle kıyaslandığında benzer çıktılar öngörmüştür (bkz. Harita 16 veharita 17). Harita 7 Soğutma ve Dondurma İşleme Tesisleri (2012) REC Türkiye 2011 Sayfa: 104

128 Harita 8 Soğutma ve Dondurma İşleme Tesisleri (2013) Harita 9 Soğutma ve Dondurma İşleme Tesisleri (2014) REC Türkiye 2011 Sayfa: 105

129 Harita 10 Soğutma ve Dondurma İşleme Tesisleri (2015) Harita 11 Soğutma ve Dondurma İşleme Tesisleri (2016) REC Türkiye 2011 Sayfa: 106

130 Harita 12 Soğutma ve Dondurma İşleme Tesisleri (2017) Harita 13 Soğutma ve Dondurma İşleme Tesisleri (2018) REC Türkiye 2011 Sayfa: 107

131 Harita 14 Soğutma ve Dondurma İşleme Tesisleri (2019) Harita 15 Soğutma ve Dondurma İşleme Tesisleri (2020) REC Türkiye 2011 Sayfa: 108

132 Harita 16 Soğutma ve Dondurma İşleme Tesisleri (2020 Alternatif 1) Harita 17 Soğutma ve Dondurma İşleme Tesisleri (2020 Alternatif 2) REC Türkiye 2011 Sayfa: 109

133 Annex AB Rakamları Şekil 13 Tahmin Edilen AEEE Toplama Hedefleri (AEEE Değişikliği) Not: Üye Devletlere ilişkin tahminler, 2016 da %40 lık piyasaya sürülen toplama hedefleri ve 2020 de %65 piyasaya sürülen toplama hedeflerine dayanmaktadır. Türkiye ye ilişkin tahmin, 2016 da %19 lukk piyasaya sürülen toplama hedefleri ve 2020 de %35 piyasaya sürülen toplama hedeflerine dayanmaktadır. Kaynak: REC Türkiye REC Türkiye 2011 Sayfa: 110

134 Annex Düzenlenmiş AEEE Piyasası Seçenekleri Şekil 14 Politika Seçeneği 1.1 Tekel olacak tek bir Yetkilendirilmiş Kuruluşun kurulması Producer 1 Producer 2 Producer 3 Producer 4... Producer n Compliance Scheme Municipality 1 Municipality 2 Municipality 3... Municipality n Kaynak: REC Türkiye Şekil 15 Politika Seçeneği 1.1 Birbiri ile rekabet halindeki Yetkilendirilmiş Kuruluşlar Producer 1 Producer 2 Producer 3 Producer 4... Producer n Compliance Scheme 1 Compliance Scheme 2... Compliance Scheme n Municipality 1 Municipality 2 Municipality 3... Municipality n Kaynak: REC Türkiye REC Türkiye 2011 Sayfa: 111

135 Şekil 16 Politika Seçeneği 1.3 Takas Merkezi Sistemi Producer 1 Producer 2 Producer 3 Producer 4... Producer n Compliance Scheme 1 Compliance Scheme 2... Compliance Scheme n Clearing House Municipality 1 Municipality 2 Municipality 3... Municipality n Kaynak: REC Türkiye REC Türkiye 2011 Sayfa: 112

136 Annex Oluşan AEEE Miktarına ilişkin Tahminler Grafik 23 Türkiye Piyasaya Sürülen (PS) EEE ye karşı AEEE Artışı (Ton) Grafik 24 Türkiye Piyasaya Sürülen (PS) EEE ye karşı AEEE Artışı (Kişi Başına/kg) Kaynak: REC, Türkiye, Birleşmiş Milletler Üniversitesi Kaynak: Üniversitesi REC, Türkiye, Birleşmiş Milletler Grafik 25 Türkiye Piyasaya Sürülen EEE karşısında Oluşan AEEE Miktarları Kaynaklar: REC Türkiye, AEEE Forumu Yıllık raporu 2009, Eurostat, IMF Dünya Ekonomik Görünümü Nisan 2010, J. Huisman, UNU Uzman Görüşü, 4 kg den %65 e, Mart 2010, StEP ADDRESS AB hesaplaması, güncelleme tarihi REC Türkiye 2011 Sayfa: 113