ADANA İLİ YÜREĞİR İLÇESİ HAVUTLU BELDESİ NDEKİ ÖZÜRLÜLÜK EPİDEMİYOLOJİSİ

Transkript

1 T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ HALK SAĞLIĞI ANABİLİM DALI ADANA İLİ YÜREĞİR İLÇESİ HAVUTLU BELDESİ NDEKİ ÖZÜRLÜLÜK EPİDEMİYOLOJİSİ Dr. Selen ULUDAĞ KİS UZMANLIK TEZİ TEZ DANIŞMANI Prof. Dr. Muhsin AKBABA ADANA-2011

2 T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ HALK SAĞLIĞI ANABİLİM DALI ADANA İLİ YÜREĞİR İLÇESİ HAVUTLU BELDESİ NDEKİ ÖZÜRLÜLÜK EPİDEMİYOLOJİSİ Dr. Selen ULUDAĞ KİS UZMANLIK TEZİ TEZ DANIŞMANI Prof. Dr. Muhsin AKBABA Bu çalışma Çukurova Üniversitesi Araştırma projeleri tarafından TF2009LTP17 numarası ile desteklenmektedir. ADANA-2011

3 TEŞEKKÜR Tezimin hazırlanmasında ve uzmanlık eğitimim boyunca manevi destek sağlayarak, moral vererek, sorunların çözümünde yol gösterici olarak desteğini esirgemeyen Sn. Prof. Dr. Muhsin AKBABA ya, asistanlık eğitimime katkıda bulunan, Ç. Ü. T. F. Halk Sağlığı Anabilim Dalı öğretim üyelerine, hayatımın her döneminde maddi, manevi desteklerini benden esirgemeyen annem, babam, eşim Cem KİS e ve canım oğlum Demir e sonsuz teşekkür ederim. I

4 İÇİNDEKİLER TEŞEKKÜR...I İÇİNDEKİLER... II TABLOLAR LİSTESİ...VI ŞEKİLLER LİSTESİ... VIII KISALTMALAR LİSTESİ...IX ÖZET... X ABSTRACT...XI 1. GİRİŞ ve AMAÇ GENEL BİLGİLER Tanımlar Özürlülüğün Tanımı Özürlülük Süreci Özürlülüklerin Sınıflandırılması ICIDH nin amacı ICIDH uygulamaları DSÖ nün Saha Çalışmaları İçin Önerdiği Kısa Özürlülük Listesi Özürlülük Sıklığı Dünya da Özürlülüğün Sıklığı Türkiye de Özürlülüğün Sıklığı Özürlülük Sebepleri Yaşlılık ve Kronik Hastalıklar Akraba Evlilikleri Kazalar Ev Kazaları İş Kazaları Trafik Kazaları Doğum Öncesi Nedenler (Prenatal Nedenler) Doğum Sırasındaki Nedenler (Perinatal Nedenler) Doğum Sonrasındaki Nedenler (Postnatal Nedenler) Ana-Çocuk Sağlığı ve Aile Planlanmasındaki Aksaklıklar Özürlülüğün Önlenmesi Engelliliğin Önlenmesinde I. Basamak Sağlık Kurumlarının Rolü Rehabilitasyon Toplum Temelli Rehabilitasyon Tıbbi Rehabilitasyon Mesleki Rehabilitasyon Sosyal Rehabilitasyon Özürlülükle İlgili Mevzuatlar Özürlülere Yönelik Devletin Görevleri İle İlgili Mevzuat Özürlülere Yönelik Sağlık Ocaklarının Görevleri İle İlgili Mevzuat Özürlülere Yönelik Sosyal Güvenlik Kurumu İle İlgili Mevzuat Özürlülere Yönelik İş Sağlığı İle İlgili Mevzuat Özürlülere Yönelik Belediyeler İle İlgili Mevzuat Özürlülere Yönelik Aile Hekimliği İle İlgili Mevzuat II

5 Özürlülere Yönelik Türkiye de Mevzuat Güncellemeleri GEREÇ ve YÖNTEM Araştırma Bölgesi ve Özellikleri Araştırma Hipotezleri Araştırmanın Tipi Araştırmanın Evreni Örneklem Büyüklüğünün Belirlenmesi ve Seçimi Araştırmada Kullanılan Bağımsız Değişkenler Araştırmada Kullanılan Bağımlı Değişkenler Araştırmanın Uygulanması Ön Uygulama Verilerin Değerlendirilmesi Araştırma Desteği BULGULAR Araştırmaya Katılanların Sosyodemografik Özellikleri Araştırmaya Katılanların Yaş Gruplarına ve Cinsiyete Göre Dağılımı Katılımcıların Sosyal Güvencelerinin Cinsiyete Göre Dağılımı Araştırmaya Katılanların Mesleklerinin Cinsiyete Göre Dağılımı Katılımcıların Eğitim Durumlarının Cinsiyete Göre Dağılımı Araştırmaya Katılanların Anne Baba Arasındaki Akrabalık Dereceleri Sıklığı Araştırmaya Katılanların Göç Etme Sıklığı Araştırmada Belirlenen Özürlülük Sıklığı Araştırmaya Katılanların Özürlülük Durumuna Göre Bazı Sosyodemografik Özelliklerinin Dağılımı Özürlülük Durumuna Göre Cinsiyet Dağılımı Özürlülük Durumuna Göre Yaş Dağılımı Özürlülük Durumuna Göre Eğitim Durumu Dağılımı Özürlülük Durumuna Göre Sosyal Güvencelerinin Dağılımı Katılımcıların Özürlülük Durumuna Göre Medeni Durumlarının Dağılımı Katılımcıların Bir İşe Sahip Olup Olmamalarına Göre Özür Durumunun Dağılımı Katılımcıların Özürlülük Durumuna Göre Mesleklerinin Dağılımı Katılımcıların Özürlülüklerine Göre Anne Babalarının Akrabalık Durumlarının Dağılımı Katılımcıların Özürlülük Durumuna Göre Anne Babalarının Akrabalık Derecelerinin Dağılımı Özürlülük Durumuna Göre Göç Durumunun Dağılımı Araştırmada Belirlenen Özür Türleri ve Nedenleri Araştırmada Tespit Edilen Özürlerin Türleri ve Toplumdaki Prevalansları Araştırmada Tespit Edilen Özür Türlerinin Yaş Gruplarına ve Cinsiyete Göre Dağılımı Araştırmada Tespit Edilen İç Organ (visseral) Bozukluklarının Kendi İçindeki ve Toplumdaki Dağılımı Araştırmada Tespit Edilen İç Organ (visseral) Bozukluklarının Yaş Gruplarına ve Cinsiyete Göre Dağılımı III

6 Hipertansiyon Hastalarının Yaş Gruplarına ve Cinsiyete Göre Dağılımı Kardiyovasküler Sistem Hastalarının Yaş Gruplarına ve Cinsiyete Göre Dağılımı Diyabet Hastalarının Yaş Gruplarına ve Cinsiyete Göre Dağılımı Romatizmal Hastalığa Sahip Olanların Yaş Gruplarına ve Cinsiyete Göre Dağılımı Kanser Hastalarının Yaş Gruplarına ve Cinsiyete Göre Dağılımı Kalıtımsal Kan Hastalarının Yaş Gruplarına ve Cinsiyete Göre Dağılımı Araştırmada Tespit Edilen Kas -İskelet Sistemi Bozukluklarının Yaş Gruplarına ve Cinsiyete Göre Dağılımı Araştırmada Tespit Edilen Psikolojik Bozuklukların Yaş Gruplarına ve Cinsiyete Göre Dağılımı Araştırmada Tespit Edilen Göz ve Görme ile ilgili Bozuklukların Yaş Gruplarına ve Cinsiyete Göre Dağılımı Araştırmada Tespit Edilen İşitme Bozukluklarının Yaş Gruplarına ve Cinsiyete Göre Dağılımı Araştırmada Tespit Edilen Lisan ve Konuşma bozukluklarının Yaş Gruplarına ve Cinsiyete Göre Dağılımı Araştırmada Tespit Edilen Entelektüel Bozukluklarının Yaş Gruplarına ve Cinsiyete Göre Dağılımı Araştırmada Tespit Edilen Şekil ve Görünüm Bozukluklarının Yaş Gruplarına ve Cinsiyete Göre Dağılımı Araştırmaya Katılanlarda Özürlerin Doğuştan mı Kazanılmış mı olduklarının Dağılımı Özürlülerin Protez/Yardımcı Cihaz Kullanma Durumu Özürlülerin Bir Başkasının Bakımına İhtiyacı Olup Olmadığı Durumu Özürlülerin Özrü İle İlgili Rehabilitasyon Alıp Almama Durumları Özürlü Bireylerin Temel Günlük Yaşam Aktiviteleri (ADL) ve Hareket, İnstürümental Günlük Yaşam Aktivitelerinin (IADL) Değerlendirilmesi Özürlü Bireylerin Temel Günlük Yaşam Aktiviteleri (ADL) ve Hareket, İnstürümental Günlük Yaşam Aktivitelerinin (IADL) Soru Bazında Değerlendirilmesi Özürlü Bireylerin Temel Günlük Yaşam Aktivitelerinde (ADL) ve Hareket, İnstürümental Günlük Yaşam Aktivitelerindeki (IADL) Bağımlılık Oranları Bireylerin Temel Günlük Yaşam Aktivitelerinde (ADL) ve Hareket, İnstürümental Günlük Yaşam Aktivitelerindeki (IADL) Bağımlılıklarının Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Bireylerin Temel Günlük Yaşam Aktivitelerinde (ADL) ve Hareket, İnstürümental Günlük Yaşam Aktivitelerindeki (IADL) Bağımlılıklarının Cinsiyete Göre Dağılımı Bireylerin Temel Günlük Yaşam Aktivitelerinde (ADL) ve Hareket, İnstürümental Günlük Yaşam Aktivitelerindeki (IADL) Bağımlılıklarının, Eğitim Durumlarına Göre Dağılımı Araştırmada Tespit Edilen Özürlülerin Bağımlılık ve Sağlıkları ile ilgili Düşünce Durumları IV

7 4.19. Araştırmada Tespit Edilen Özürlülerin Sigara, Alkol Kullanıp Kullanmama Durumu ve Cinsiyete göre Dağılımı Araştırmada Tespit Edilen Özürlülerin Soygeçmişinde Özürlülük Durumunun Dağılımı Ondört Yaş Altı Özürlülerin Doğum ve Annenin Gebeliğine İlişkin Durumları TARTIŞMA SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR EK (ANKET FORMU) ÖZGEÇMİŞ V

8 TABLOLAR LİSTESİ Tablo No Sayfa No Tablo 1. Çeşitli Ülkelerde Yapılmış Sakatlık Sıklığı Çalışmaları Tablo 2. Türkiye Nüfus Sayımı nda Saptanan Tüm Sakatlıkların Türlerine Göre Dağılımı (1985) Tablo 3. Özür Türlerine Göre Türkiye de Özürlü Sıklığı (1988) Tablo 4. Özürlü Olan Nüfusun Toplam Nüfus İçindeki Oranı (2002) Tablo 5. Özürlülerde Okuma-Yazma Oranlarının Dağılımı (2002) Tablo 6. Yaşa Göre Özür Türlerinin Toplam Nüfus İçindeki Yaygınlığı (2002) Tablo7. Katılımcıların Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Tablo 8. Araştırmaya Katılanların Sosyal Güvencelerinin Cinsiyete Göre Dağılımı Tablo 9. Araştırmaya Katılanların Mesleklerinin Cinsiyete Göre Dağılımı Tablo 10. Araştırmaya Katılanların Eğitim Durumlarının Cinsiyete Göre Dağılımı Tablo 11. Araştırmaya Katılanların Anne Baba Arasındaki Akrabalık Dereceleri Sıklığı Tablo 12. Araştırmaya Katılanların Göç Etme Sıklığı Tablo 13. Araştırmada Belirlenen Özürlülük Sıklığı Tablo 14. Araştırmaya Katılanların Özür Durumuna Göre Cinsiyet Dağılımı Tablo 15. Özürlülük Durumuna Göre Yaş Dağılımı Tablo 16. Özürlülük Durumuna Göre Eğitim Durumu Dağılımı Tablo 17. Özürlülük Durumuna Göre Sosyal Güvencelerinin Dağılımı Tablo 18. Araştırmaya Katılanların Özür Durumunun Medeni Hale Göre Dağılımı Tablo 19. Araştırmaya Katılanların Bir İşe Sahip Olup Olmamalarına Göre Özür Durumunun Dağılımı Tablo 20. Araştırmaya Katılanların Özür Durumunun Mesleğe Göre Dağılımı Tablo21. Katılımcıların Özürlülüklerine Göre Anne Babalarının Akrabalık Tablo22. Durumlarının Dağılımı Katılımcıların Özürlülük Durumuna Göre Anne Babalarının Akrabalık Derecelerinin Dağılımı Tablo 23. Özürlülük Durumuna Göre Göç Durumunun Dağılımı Tablo24. Araştırmada Tespit Edilen Özür Türlerinin Dağılımı Tablo25. Özür Türlerinin Yaş Gruplarına ve Cinsiyete Göre Dağılımı Tablo26. Araştırmada Tespit Edilen İç Organ (visseral) Bozukluklarının Kendi İçindeki ve Toplumdaki Dağılımı Tablo27. Hipertansiyon Hastalarının Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Tablo28. Hipertansiyon Hastalarının Cinsiyete Göre Dağılımı Tablo 29. Kardiyovasküler Sistem Hastalarının Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Tablo 30. Kardiyovasküler Sistem Hastalarının Cinsiyete Göre Dağılımı Tablo 31. Diyabet Hastalarının Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Tablo 32. Diyabet Hastalarının Cinsiyete Göre Dağılımı Tablo 33. Romatizmal Hastalığa Sahip Olanların Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Tablo 34. Romatizmal Hastalığa Sahip Olanların Cinsiyete Göre Dağılımı Tablo 35. Kanser Hastalarının Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Tablo 36. Kanser Hastalarının Cinsiyete Göre Dağılımı Tablo 37. Kalıtımsal Kan Hastalarının Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Tablo 38. Kalıtımsal Kan Hastalarının Cinsiyete Göre Dağılımı Tablo 39. Kas-İskelet Sistemi Bozukluklarının Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Tablo 40. Kas-İskelet Sistemi Bozukluklarının Cinsiyete Göre Dağılımı Tablo 41. Psikolojik bozuklukların Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Tablo 42. Psikolojik Bozuklukların Cinsiyete Göre Dağılımı Tablo 43. Göz ve Görme ile ilgili Bozuklukların Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Tablo 44. Göz ve Görme ile ilgili Bozuklukların Cinsiyete Göre Dağılımı Tablo 45. İşitme Bozukluklarının Yaş Gruplarına Göre Dağılımı VI

9 Tablo 46. İşitme Bozukluklarının Cinsiyete Göre Dağılımı Tablo 47. Lisan ve Konuşma bozukluklarının Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Tablo 48. Lisan ve Konuşma bozukluklarının Cinsiyete Göre Dağılımı Tablo 49. Entelektüel bozuklukların Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Tablo 50. Entelektüel bozuklukların Cinsiyete Göre Dağılımı Tablo 51. Şekil-Görünüm Bozukluklarının Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Tablo 52. Şekil-Görünüm Bozukluklarının Cinsiyete Göre Dağılımı Tablo 53. Araştırmaya Katılanlarda Özürlerin Doğuştan mı Kazanılmış mı olduklarının Dağılımı Tablo 54. Özürlülerin Protez/Yardımcı Cihaz Kullanma Durumu Tablo 55. Özürlülerin Bir Başkasının Bakımına İhtiyacı Olup Olmadığı Durumu Tablo 56. Özürlülerin Özrü İle İlgili Rehabilitasyon Alıp Almama Durumları Tablo 57. Özürlü Bireylerin Temel Günlük Yaşam Aktiviteleri (ADL) nin Soru Bazında Değerlendirilmesi Tablo 58. Özürlü Bireylerin Hareket, İnstürümental Günlük Yaşam Aktiviteleri (IADL) nin Soru Bazında Değerlendirilmesi Tablo 59. Özürlü Bireylerin Temel Günlük Yaşam Aktiviteleri (ADL) ndeki Bağımlılık Oranları Tablo 60. Özürlü Bireylerin Hareket, İnstürümental Günlük Yaşam Aktiviteleri (IADL) ndeki Bağımlılık Oranları Tablo 61. Bireylerin Temel Günlük Yaşam Aktivitelerinde (ADL) ki Bağımlılıklarının Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Tablo 62. Bireylerin Hareket, İnstürümental Günlük Yaşam Aktivitelerindeki (IADL) Bağımlılıklarının Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Tablo 63. Bireylerin Temel Günlük Yaşam Aktivitelerinde (ADL) ki Bağımlılıklarının Cinsiyete Göre Dağılımı Tablo 64. Bireylerin Hareket, İnstürümental Günlük Yaşam Aktivitelerindeki (IADL) Bağımlılıklarının Cinsiyete Göre Dağılımı Tablo 65. Bireylerin Temel Günlük Yaşam Aktiviteleri (ADL) ndeki Bağımlılıklarının, Eğitim Durumlarına Göre Dağılımı Tablo 66. Bireylerin Hareket, İnstürümental Günlük Yaşam Aktivitelerindeki (IADL) Bağımlılıklarının, Eğitim Durumlarına Göre Dağılımı Tablo 67. Özürlülerin Bağımlılık Ve Sağlıkları İle İlgili Düşünce Durumları Tablo 68. Özürlülerin Sigara Alışkanlıklarının Cinsiyete Göre Dağılımı Tablo 69. Özürlülerin Alkol Alışkanlıklarının Cinsiyete Göre Dağılımı Tablo 70. Özürlülerin Soygeçmişinde Özürlülük Durumunun Dağılımı Tablo 71. Özürlülerin Soygeçmişinde Özürlülük Durumunun Dağılımı Tablo 72. Ondört Yaş Altı Özürlülerin Doğum ve Annenin Gebeliğine İlişkin Durumları VII

10 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil No Sayfa No Şekil 1. Özgürlülük Sürecinin Bir Modeli...8 Şekil 2. Özürlülük Süreci...10 Şekil 3. DSÖ Verilerine Göre Özürlülüğün Nedenleri...19 Şekil 4. UNESCO ya Göre Dünyada Çocuklarda Görülen Özürlülüğün Nedenleri...20 VIII

11 KISALTMALAR LİSTESİ ADL : Temel Günlük Yaşam Aktiviteleri BM : Birleşmiş Milletler ÇSGB : Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı DSÖ : Dünya Sağlık Örgütü ETF : Ev Halkı Tespit Fişleri IADL : Hareket, İnstürümental Günlük Yaşam Aktiviteleri ICF : Uluslar Arası Sınıflandırma sistemi ICIDH : Sakatlık, Özür ve Engelliliklerin Uluslararası Sınıflandırılması ILO : Uluslararası Çalışma Örgütü PAHO : Pan Amerikan Sağlık Organizasyonu SGK : Sosyal Güvenlik Kurumu TNSA : Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması TTR : Toplum Temelli Rehabilitasyon UNESCO : Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu IX

12 ÖZET Adana İli Yüreğir İlçesi Havutlu Beldesi ndeki Özürlülük Epidemiyolojisi Giriş, Amaç Özürlülük: Kişinin fizyolojik, psikolojik, anatomik yapı ya da işlevlerindeki geçici yada kalıcı herhangi bir eksiklik yada anormalliktir. Özürlülüklerin bazılarından korunmak ve rehabilitasyon aldıkları taktirde bağımlı olmaları engellenebildiğinden özürlüler üzerine eğilinilmesi önem kazanmaktadır. Ülkemizde özürlü sayısı, özürlülük türü ve nedenleri konusunda yeterli bilimsel veriler mevcut değildir. Özürlülere yardım için alınacak önlemler ve uygulanacak tedavilerde öncelikleri saptamak amacıyla bu tür bilgilere gereksinim vardır. Çalışmamızda Havutlu daki özürlü kişi sayısını bulmak, bu özürlerin nedenlerini belirlemek, özürlerin doğuştan mı kazanılmış mı olduğunu tespit etmek, özürlülerin rehabilitasyon alıp almadıklarını saptamak ve daha sonra özürlülerle ilgili yapılacak projelere ışık tutması amaçlanmıştır. Gereç, Yöntem Bu çalışma Havutlu Aile Sağlığı Merkezi bölgesi içinde özürlülük sıklığını, türlerini ve epidemiyolojik özelliklerini belirlemeyi amaçlayan kesitsel tanımlayıcı bir araştırmadır. Çalışmanın evrenini Havutlu Aile Sağlığı Merkezi bölgesinde yaşayan kişiler oluşturmaktadır Haziran Ev Halkı Tespit Fişi (ETF) kayıtlarına göre bölge nüfusu 3926 kişidir. Örnek büyüklüğü % 95 güvenilirlik ve % 2 standart hata payı ile 708 kişi olarak hesaplandı. Bu 708 kişi basit rastgele yöntemle ETF lerinden seçildi. Araştırma verileri bilgisayar ortamında SPSS 11.5 paket programı kullanılarak değerlendirildi. Bulgular Araştırmaya katılanların % 54,5 ini kadınlar, % 45,5 ini erkekler oluşturmaktadır. Araştırılan topluluğun % 23,3 ünün özürlü olduğu saptandı. Araştırmamızda okur yazar olmayan grupta özürlülük sıklığı diğer gruplara göre anlamlı olarak fazla görüldü (X 2 =116,429,SD=5, p=0,000). En sık görülen özür türleri sırayla; İç organ (visseral) bozuklukları (% 51,6), iskelet sistemi bozuklukları (% 16,9), psikolojik bozukluklar (% 8,7), göz ve görme ile ilgili bozukluklar (% 7,9), işitme bozuklukları (% 5,1), lisan ve konuşma bozuklukları (% 4,7), entelektüel bozukluklar (% 3,1), şekil görünüm bozuklukları(%2) idi. İç organ (visseral) bozukluklardan ise sırasıyla hipertansiyon (% 42,7), diyabet (%29), kardiyovasküler sistem hastalıkları (% 19,1) ilk üç sırayı oluşturmaktadır. Ebeveynleri arasında akrabalık olanlarda özürlülük, akrabalık olmayanlara göre anlamlı olarak fazlaydı (X 2 =46,317,SD=1, p=0,000). Araştırmada saptanan özürlülerin % 13,9 unda özürlerinin doğuştan olduğu,% 86,1 inde sonradan kazanılmış olduğu tespit edildi. Özürlülerin % 87,3 ü özrü ile ilgili rehabilitasyon aldığı, % 12,7 sinin rehabilitasyon almadığı saptandı. Sonuç Düşük eğitimli grupta özürlü sıklığının fazla olduğu, bölgede kronik hastalıkların sık görüldüğü ve yine bölgenin önemli bir sorununun da akraba evlilikleri olduğu tespit edildi. Bu çalışma havutlu bölgesinde özürlülere eğitim verilmesine, bütün özürlülerin rehabilitasyon hizmetlerinden yararlanmasına, bölge halkının kronik hastalıklar ve akraba evlilikleri konusunda bilinçlendirilmesine gereken önemi işaret etmektedir. Anahtar Kelimeler: Özürlülük, Prevelans, Havutlu X

13 ABSTRACT Disablement Epidemiology in Havutlu State of Yuregir/Adana Introduction and Objectives The disablement is a permanent or a temporary anomaly or defect in human s physiological, mental, anatomical functions. Since it is possible to either be protected from some of the defectiveness or prevented to be dependent with rehabilitation, it is being important to give importance to defective people. There are not enough scientific data about the number of the defective people, the type of the disablement and the reasons. These types of information are important to determine the priority of the precautions of help and the treatment. In our study, it is aimed to find the number of the defective people in Havutlu, to find the reasons of these disablements, to determine if these disablements are natural born or earned, to find out if they are taking rehabilitation or not and to be reference for the future works about disablement. Material, Method This study is a descriptive research that aims to determine the frequency, type and epidemiological properties of the disablement in the Havutlu Family Health Center region.the people living around Havutlu Family Health Center region are the target group of this study. The population is 3926 people according to the 2008 June records of the Home Society Determination Group (ETF). The sample size is calculated as 708 with %95 reliability and %2 error margins. These 708 people are chosen randomly from the records of ETF. The research data is evaluated in computer environment by using SPSS 11.5 package program. Results The women constitute the %54,5 of the participants and the men are the %45,5 of them. It is determined that the %23,3 of the participants are defective. It is observed that the rate of the disablement is more in non-educated group (X 2 =116,429,SD=5, p=0,000). The most common defect types are successively; visceral disablement (%51,6), skeleton system disablement (%16,9), physiological disablement (%8,7), eye and visual disablement (%7,9), hearing disablement (%5,1), language and speech disablement (%4,7), intellectual disablement (%3,1) and appearance disablement. From visceral disablement, successively; hypertension (%42,7), diabetes (%29) and cardiovascular system disablement are the first three disablement types. It is observed that the rate of the disablement is more in the children of relative marriage parents than the children of non-relative parent marriage(x 2 =46,317,SD=1, p=0,000). It is determined in the research that the %13,9 of the disablement are natural born and %86,1are earned. Also it is determined that the %87,3 of the defective people are taking rehabilitation and %12,7 are not. Conclusion It is determined that the rate of the disablement is more in under-educated group, the chronicle diseases are frequent and another important problem of the area is relative marriage. This study emphasizes the importance of the education of the defective people, rehabilitation of all defective people and the conscious level of the area people about the chronicle diseases and the relative marriage. Key Words: Disablement, Prevalence, Havutlu XI

14 1. GİRİŞ ve AMAÇ Sağlık; 1946 da Newyork ta düzenlenen Uluslararası Sağlık Konferansı nda kabul edilen Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) nün tanımına göre yalnızca hastalık veya sakatlığın olmayışı değil, kişinin bedensel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik halinde olmasıdır 1. Sağlıklı yaşam kavramı, tüm toplumlar için olabilecek en üst sağlık düzeyinin sağlanmasını gerektirir. Tam iyilik halinin ortadan kalkmasıyla sağlık durumu bozulan kişiye erken dönemde etkili tedavi yapılmadığı takdirde, kişi özürlü ya da engelli olarak karşımıza çıkacaktır. Bu durumu Sağlık Durumu Cetveli ile açıklamış ve optimum sağlık olarak adlandırmıştır. Buna göre sağlıklılık tan sağlıksızlık durumuna kadar geçen aşamalar; Optimum sağlık, suboptimum sağlık, belirgin hastalık ya da sakatlık, yaklaşan ölüm ve son olarak ölüm olarak tanımlanmıştır ve optimum sağlığın nadiren uzun süre korunabildiği belirtilmiştir 2. Sağlıklı bir şekilde yaşamak yeryüzünde bulunan bütün insanların en doğal haklarından birisidir. Bir kişinin sağlıklı bir şekilde yaşayabilmesi yeterli oranda beslenmesi, barınma olanaklarının iyi olması, çeşitli sosyal hizmetlerden yararlanabilmesi, giyinme ve iyi bir sağlık hizmeti alması gibi birçok faktöre bağlıdır. Bunun yanı sıra kişinin sağlıklı yaşama hakkı işsizlik, özürlülük, yaşlılık, her türlü doğal afet ve kazalar gibi elverişsiz durumlarda destek görebilmeyi de kapsamaktadır. DSÖ özürlülük sıklığını gelişmiş ülkelerde %10, gelişmekte olan ülkelerde ise %12 olarak bildirmektedir. Bu oran da yaklaşık 200 milyonu çocuk olmak üzere Dünya da yaklaşık 650 milyon özürlü olduğunu göstermektedir. 3 Nüfusun giderek artması, kronik hastalıkların tedavisinde kaydedilen gelişmeler sayesinde yaşam süresinin uzaması, ekonomik, sosyal ve psikolojik sorunların artması, çevre koşullarındaki bozukluklar gibi süreçler gelecekte özürlü insan sayısının daha da artacağını göstermektedir. Bu durum yalnızca özürlüler ve aileleri için değil; toplumları için de ciddi ekonomik, sosyal, fiziksel ve psikolojik sorunlar yaratır. Ülkemizde özürlü sayısı, özürlülük türü ve nedenleri konusunda yeterli bilimsel veriler mevcut değildir. Özürlülere yardım için alınacak önlemler ve uygulanacak tedavilerde öncelikleri saptamak amacıyla bu tür bilgilere gereksinim vardır. Bu konularda kesin bilgi, ancak tüm nüfusumuzu kapsayacak etkili bir istatistik kayıt 1

15 sisteminin kurulmasıyla, ya da geniş çaplı epidemiyolojik çalışmalar aracılığıyla sağlanabilir. Çalışmada ki amacımız Adana ili Yüreğir ilçesi, Havutlu mahallesini temsil eden bir örnekte her yaş grubunda özürlülük prevelansını belirlemek, özürlülerin bazı sosyoekonomik, kültürel ve demografik değişkenlerle ilişkilerini incelemek, mevcut özür türlerini ve her bir türün tüm özürler içinde yerini saptamak, özürlü bireylerin günlük yaşam aktivitelerini değerlendirmek, özürlü bireylerin ne kadarına tedavi ve rehabilitasyon uygulandığını belirlemektir. Elde edilecek veriler Türkiye nin özürlülük profiline istatistiksel veri olarak katkıda bulunup, özürlülere yönelik yapılacak hizmetlerin planlanması ve yürütülmesinde yol gösterecektir. 2

16 2. GENEL BİLGİLER Hekimliğin amacı bütün insanların sağlık düzeyini yükseltme, iş verimini arttırma, hastalıklardan koruma, hastalananları tedavi etme ya da hastalığın seyrini yavaşlatarak yaşam süresini uzatma hastalık ya da kaza sonucu sakat kalanları işe alıştırmak için bilgi üretme ve bu bilgileri uygulamadır. 4 Sağlık hizmetleri planlanırken toplumun tüm sağlık gereksinimleri dikkate alınmalıdır. Bu bakımdan planlamada en önemli bilim dallarından biri Epidemiyoloji dir. Epidemiyoloji, hem klinik hem de toplum tıp bilimlerinde hastalıkların/ sağlık sorunlarının dağılımı (deskriptif epidemiyoloji), nedenleri (analitik epidemiyoloji) ile bunların teşhis, tedavi ve önlenmesi için (deneysel epidemiyoloji) uygun yöntemleri belirlemeye yarayan araştırma tekniklerini öğreten bir bilim dalıdır. Başka bir deyişle; epidemiyoloji, sağlığı ilgilendiren tüm olayların dağılımının, bunların nedenlerinin ve çözüm yollarının araştırılmasında kullanılan yöntemlerin temel kurallarını öğreten bir bilim dalıdır. 5 Bugün dünyada 600 milyon dolayında çeşitli tür ve derecede özürlü yaşamaktadır. Bu hesaba bir de bu özürlülerin ailelerini eklersek dünya nüfusunun % 25 inin özürlülükle baş başa kaldığını görmekteyiz. 6 Dünyada ki özürlülerin % 51 ini kadınlar oluşturmaktadır. 7 Bu özürlülerin % 80 i özellikle de çocuk nüfusu, rehabilitasyon hizmetlerini de içeren temel sağlık hizmetlerine ulaşımın oldukça kısıtlı olduğu düşük gelirli ülkelerde yaşamaktadırlar. Özürlülük düzeyleri ne olursa olsun bu özürlülerin birincil mücadeleleri hayatta kalmak, yemek ve barınma gibi temel ihtiyaçlarına ulaşabilmektir Tanımlar Özürlülüğün Tanımı Heiden (1996) e göre Engellilik, bedensel fonksiyonlardaki hasarlar nedeniyle meydana gelen kayıpların yarattığı sosyal dezavantajlardır. 9 Birleşmiş Milletler'in nüfus sayımı önerilerinde "International Classification Impairment, Disability and Handicap-2"nin (ICIDH-2) kavramsal yapısına bağlı olarak özürlü uzun dönemli 3

17 fiziksel veya zihinsel sorunlara ya da sağlık problemlerine bağlı olarak yapabileceği aktivitelerin türünde veya sayısında sınırlılıklar olan kişidir olarak tanımlanmıştır. 10 ICIDH-1 de özürlülük; bozukluk (impairment), özürlülük (disability) ve engellilik (handicap) olmak üzere üç boyutta tanımlanmaktadır. Bozukluk; sağlık bakımından psikolojik, fizyolojik ve anatomik (fiziksel) yapı ve fonksiyonlardaki eksiklik ve anormallik, özürlülük bir bozukluk sonucu, normal tarzda veya normal kabul edilen sınırlar içinde bir aktiviteyi gerçekleştirme becerisinde kısıtlılık veya yetersizlik, engellilik ise bir bozukluk veya özür nedeni ile yaşa, cinsiyete, sosyal ve kültürel faktörlere bağlı olarak kişiden beklenen rollerin kısıtlanması veya yerine getirilememesi olarak tanımlanmıştır. 10 ICIDH'nin yeniden düzenlenmiş hali olan "International Classification of Functionining"de (ICF), ICIDH'deki bozukluk kavramı yerine beden yapı ve fonksiyonları, özürlülük yerine aktivite sınırlılığı ve engellilik yerine katılım kısıtlılıkları kavramları yer almaktadır. ICF, ICIDH'den farklı olarak sağlıkla ilişkili insan fonksiyonlarını sınıflamak için geniş bir kuramsal çerçeve sağlamaktadır. ICIDH bozukluk, özürlülük ve engellilik ile bedensel, bireysel veya toplumsal düzeyde sağlık sorunları arasında nedensel bir ilişki olduğunu kabul etmektedir. ICF hastalıkların sonucu kavramından uzaklaşarak insan fonksiyonlarının bileşenleri kavramını kullanmaktadır. ICF özürlülük kavramını (disability); bedenin yapı ve fonksiyonları düzeyinde bozukluk, bireysel düzeyde aktivite sınırlılığı ve toplumsal yaşam düzeyinde katılım kısıtlılığı için çerçeve bir kavram olarak kullanmaktadır. 11 Fonksiyonlara Göre Uluslararası Sınıflama Sistemi (ICF) ile disiplinler arası standart dilin oluşturulmasını hedeflenmiştir ve çok amaçlı bir sınıflandırma sistemi oluşturulmuştur. ICF, ile hastalık sonuçları nın sınıflandırmasından uzaklaşılmış, Sağlık Bileşenleri nin sınıflandırılmasına dönüştürülmüştür. Sağlık Bileşenleri sağlığın içeriğini tanımlarken, sonuçlar sağlık durumu veya hastalık sonucunda ortaya çıkan etkilere odaklanmaktadır. Yani, etiyolojik açıdan ICF ye tarafsız bir bakış açısı getirilmiştir, böylece araştırmacılar kolaylıkla uygun bilimsel yöntemleri kullanarak neden-sonuç ilişkileri ile ilgili çıkarımda bulunabileceklerdir. ICF bu yaklaşımla, aynı zamanda Sağlığın Belirleyicileri veya Risk Etmenleri yaklaşımlarından da farklı bir yaklaşım getirmiştir. Ancak ICF içine, kişilerin yaşadıkları çevreyi tanımlayan çevresel etmenleri 4

18 listesine koymuştur ve böylece sağlığın belirleyiciler ya da risk etmenleri ile ilgili çalışmaları kolaylaştırmak mümkün olacaktır. 12 Birleşmiş Milletler (2001) e göre kavramsal ICF boyutlarının biri açısından bakıldığı zaman bile özürlülüğün bir tek statik tanımı yoktur. Özürlülük bireyin sağlık durumu ile çevresel konum arasındaki ilişkinin bir sonucudur. Benzer sağlık koşullarına sahip kişiler benzer bir özürlülüğe sahip olmayabilirler ve çevresel uyumlarına bağlı olarak veya özürlülükleriyle ilgili aynı algıyı paylaşmayabilirler. Örneğin yardımcı cihazların, hizmetlerin ve tıbbi bakımın ulaşılabilir olması veya çevreye fiziksel olarak uyum sağlamak bireylerin özürlülükleriyle baş etmelerine izin verebilir. Özürlülük her şey ya da hiçbir şey olan bir fenomen değildir, hafiften ağıra doğru zorluğun, sınırlılığın ve bağımlılığın derecesiyle ilgilidir. Bir kişinin yardımcı cihaz veya koşullara sahip olabileceğini göz önünde bulundurmalıdır; ICF'in bu bakış açısı özürlülüğün klasik sınıflandırılmasının yetersizliğini ortaya koymaktadır. 10 Bu bilgiler ışığında özürlülüğü tanımlamak ve sınıflandırmak çok farklı boyutlarıyla mümkün olabilmektedir. Tanımlama ve sınıflamalardaki farklılıklar da özürlülükle ilgili araştırmalarda farklı sonuçların çıkmasına neden olmaktadır. Özürlüler araştırmalarında bozukluk tanımı temelinde yapılan çalışmalarda özürlülük oranı, özürlülük tanımına göre yapılanlardan daha düşük bulunmuş ve ayrıca bozukluk temelli sorular erkeklerde kadınlardan daha yüksek bir özür oranı ortaya çıkarmıştır. Yaşlı nüfusun artması süreğen hastalık sıklığını da arttıracaktır. Önümüzdeki yirmi yılda Avrupa da 65 yaş üzeri yaşlı nüfusu %30 düzeylerinde,80 yaş üzeri yaşlı nüfusu da %39 düzeyinde artacağı öngörülmektedir. Bu da özürlü sıklığına etki edecektir. Bakım ve rehabilitasyon ihtiyaçlarının artmasına yol açacaktır. 13 Yine özür türlerine göre de araştırma sonuçları farklılıklar gösterebilmektedir. Halk Sağlığı Sözlüğünde bu konudaki kavramlar şöyle yer almaktadır. 14 Sakatlık (impairment): İnsanda bulunabilen bedensel ya da düşünsel kaynaklı her tür eksiklikler ve bozukluklardır. Bu bozukluklar hiçbir işlevsel kısıtlamaya neden olmayacak kadar önemsiz olabileceği gibi kişinin işlevlerini (fonksiyonlarını) sınırlayıcı da olabilir. Bu durumda ortaya çıkan duruma İş Göremezlik denir. İş göremezlik (disability, disablemet, incapacity): Kişide bulunan sakatlığın bireyin bedensel ya da düşünsel işlevlerini yeterli ve gereğinde sürdürebilmesini engellediği durumdur. Örneğin; kol, bacak kırıkları, felç gibi durumlar bireyin 5

19 işlevlerini kısıtlar ya da tümüyle engeller. Bu durum, bireyi işini yapamayacak duruma getirir ise engelli kişi den söz edilir. Engelli kişi (handiccaped): Kişiyi kendi işinde mesleğini yapamaz duruma getiren sakatlık. Örneğin; eli kopan terzi gibi. Sürekli iş görmezlik (permanent disablement, permanent disability, permanent total disability): Körlük, cücelik, kamburluk, zeka geriliği gibi bireylerin yaşamları süresince olumlu yönde bir gelişme göstermeyecek nitelikte sakatlıktır. Süreli iş görmezlik (temporary disablement): Kol, bacak kırığı, diş ağrısı, ayak incinmesi, üzüntü gibi geçici bir süre iş görmezliğe neden olan sakatlıktır. Tam iş görmezlik (totaly disablement, total disability, full disability): Bir kişinin mesleği gereği yapması gereken işleri tümüyle engelleyen sakatlıktır. Bireyin bedensel ya da düşünsel yeteneklerini tüm olarak ortadan kaldıran durumdur. Sakat birey böyle bir sakatlık nedeniyle iş bulup çalışabilmesini ve gelir sağlayabilmesinin engellenmesinin yanı sıra doğal ve toplumsal gereksinimlerini bile karşılayabilmede başkasının yardım ve bakımına bağımlı durumdadır. Tam sakatlık (invalidity): Bireyi giyinme, yemek yeme gibi alışılmış işleri yapamaz duruma getiren sakatlıktır. 2.2.Özürlülük Süreci Özürlülük olgusunun, patoloji oluşmasından sakatlığa kadar geçen süreci Şekil- 1 de görülmektedir. 15 Patoloji (patology); hastalık, yaralanma ya da konjenital/ gelişimsel nedenlerle, biyokimyasal ve fizyolojik anormalliklerle ilişkili durumdur. Akut patoloji kısa dönem hastalıklar veya yaralanmalar sonucu oluşur ve genellikle 3 aydan daha kısa sürelidir. Anormal biyokimyasal ya da fiziksel değişiklikler içerdedir ve tıp pratiğinde genellikle direkt olarak ölçülemez. Belirtilerin ve semptomların ortaya çıkmasıyla sıklıkla patoloji tespit edilir ve bu aşamada yeti kaybı (impairments) gelişmiştir. Patolojilere örnek; osteoartritis, akciğer kanseri, katarakt, tinnitus, Alzheimer hastalığı, serebral palsi (CP), mental retardasyon vb. Özürlülük ya da yeti kaybı (impairments); özel vücut sistemlerinde fonksiyon bozukluğu ve önemli yapısal değişikliklerdir. Bu anormallikler fiziksel, mental veya sosyal fonksiyonlara etkili olmalıdır. Patolojinin birincil olduğu 6

20 bölgede lokalize olmakla birlikte, genellikle ikincil bölgeler de etkilenmiştir. Bu etkilenme hemen olabileceği gibi daha uzun vadede de olabilir. (Örneğin Diabetes Mellitus (DM) birincil olarak metabolik sistemi etkilemekle birlikte, kardiovasküler, renal ve diğer başka sistemleri de etkilemektedir.) Tipik olarak patolojiye klinik olarak tanı konması ile olay yeti kaybına dönüşür (impairments). Klinik muayene, laboratuar testler, radyolojik tetkikler, hastadan alınan anamnez, semptomların belirlenmesi bu aşamada yardımcıdır. Fonksiyonel kısıtlılık; günlük yaşamda, kişinin olduğu yaş ve cinsiyetten beklenen fiziksel ve mental fonksiyonları yerine getirmesindeki sınırlılıktır. Burada yeterlilik bir işin tam olarak yapılmasında vücudun tümünün yeterli olarak çalışabilmesini kastetmektedir. Ana vücut aktiviteleri; hareket etme, hareketlerin kontrolü, görme, duyma, iletişim (yürüme, eşyaları kaldırma, merdiven çıkma, standart büyüklüklerde okuma ve yazma, diğer insanlarla konuşma ve onları duyma) gibi aktiviteleri içermektedir. Temel mental (zihinsel) aktiviteler; santral, kognitif ve emosyonel fonksiyonları (kısa dönem hafıza, entelektüel konuşma, zaman ve yer oryantasyonu) içermektedir. Sakatlık; o yaş ve cinsiyet için toplum içinde beklenen aktiviteleri yerine getirememekten kaynaklanan sağlık veya fizik problemin olmasıdır. 7

21 Şekil 1. Özgürlülük Sürecinin Bir Modeli (Verbrugge L.M., Jette A.M. The Disablement Process Soc. Sci. Med. 38 (1) 1-14, Özürlülüklerin Sınıflandırılması DSÖ 1980 yılında deneme amacı ile, sakatlıkla ilgili terimleri standartlaştırmak ve ortak bir dil oluşturmak amacıyla Bozukluklar, Yeti yitimi ve Engellilerin Uluslararası Sınıflandırılması (International Classifisation of Impairments, Disabilities and Handicaps, ICIDH) isimli bir sınıflama sistemini ortaya koymuştur. 16,17 Bu sisteme göre: 8

22 Yetersizlik ya da özürlülük: Kişinin fizyolojik, psikolojik, anatomik yapı ya da işlevlerindeki geçici yada kalıcı herhangi bir eksiklik yada anormalliktir. 18,19 Sakatlık (Disability): Yetersizlik sonucu oluşan ve normal bir insanın başarı ile sonuçlandırabileceği herhangi bir aktiviteyi gerçekleştirmede ortaya çıkan eksiklik ya da sınırlamadır. 18,19 Engellilik (Handicapped): Yaş, cinsiyet, sosyal ve kültürel etmenlere bağlı olarak özürlülük ve sakatlık sonucu oluşan, o birey için normal olarak bir işlevin yerine getirilememesi yada eksik kalmasıdır. 18, yılında DSÖ İşlevsellik, Yeti yitimi ve Sağlığın Uluslararası Sınıflandırılması adıyla ICF i yayınlanmıştır. ICF e göre engelli (handicap) terimi küçük düşürücü iması nedeni ile tümden çıkarılmış bunun yerine daha geniş kapsamlı bir terim olan yeti yitimi kelimesinin kullanılmasına karar verilmiştir. Bu sınıflandırmaya göre, örneğin zihinsel engelli kişi yerine öğrenme güçlüğü olan kişi ifadesi kullanılmıştır ICIDH nin amacı Gerek ICIDH (1980) gerekse ICIDH-2 sadece özürlü insanlarla değil tüm insanlarla ilgilidir. Bu sınıflandırma değişik disiplinler ve bölümler tarafından kullanılmak üzere tasarlanmıştır. Amaçları söyle sıralanabilir: - Sağlık ile ilgili fonksiyonel durumların daha iyi anlaşılabilmesi ve üzerinde çalışılabilmesi için bilimsel baz oluşturmak. - Sağlık çalışanları, diğer sektörler ve özürlü bireyler arasındaki iletişimi sağlamak üzere sağlık durumları ile ilgili ortak bir dil oluşturmak. - Çalışmalardan elde edilen bilgilerin ülkeler, sağlık disiplinleri ve servisleri ve zaman açısından kıyaslanmasını sağlamak. - Sağlık enformasyon sistemleri için bir kodlama sistemi oluşturmak ICIDH uygulamaları 1980 yılında ilk tanımlandığından beri ICIDH pek çok yerde kullanılmıştır; - İstatistik aracı olarak, bilginin toplanması ve kaydedilmesi 9

23 - Araştırma aracı olarak, sonuçların ölçülmesi, hayat kalitesi ya da çevresel faktörlerin etkisinin araştırılması - Klinik bir araç olarak, ihtiyaçların belirlenmesi, spesifik durumlarla tedavilerin eşleştirilmesi, rehabilitasyon ve sonuçların değerlendirilmesi - Sosyal politika aracı olarak, sosyal güvenliğin planlanması, politikaların belirlenmesi ve işletilmesi - Eğitim aracı olarak ICIDH temel olarak sağlıkla ilgili bir sınıflama olmasına karşın bazı ülkelerde değişik sektörler tarafından da kullanılmaktadır. Örneğin sosyal güvenlik, iş, eğitim, ekonomi, sosyal politika vb. Buraya kadar bahsedilen iki sınıflama da Şekil 2 de özetlenmiştir. 22 Şekil 2. Özürlülük Süreci (A) ICIDH 1980, (B) ICIDH

24 DSÖ nün Saha Çalışmaları İçin Önerdiği Kısa Özürlülük Listesi DSÖ saha çalışmalarında kullanmak üzere özürleri (impairment) içeren kısa listeler önermektedir. Önerilen liste 25 maddelik olup aşağıdaki gibidir: Zeka gerilikleri 2. Diğer psikolojik bozukluklar (mental, davranışsal) 3. Şiddetli konuşma ve iletişim bozuklukları 4. Diğer konuşma bozuklukları 5. Total veya şiddetli iki taraflı işitme kaybı 6. Orta derecede iki taraflı işitme bozukluğu 7. İşitme ile ilgili diğer bozukluklar 8. Her iki gözde total görme kaybı 9. Bir gözde şiddetli görme bozukluğu 10. Diğer görme bozuklukları 11. Kardiyorespiratuvar bozukluklar 12. Gastrointestinal bozukluklar 13. Diğer iç organ bozuklukları 14. İskelet sisteminin özürlüleri 15. Postür bozuklukları 16. Ekstremitelerin mekanik bozuklukları 17. Hemiplejiler 18. Paraplejiler 19. Tetraplejiler 20. Diğer paraliziler 21. Ekstremitelerin diğer motor bozuklukları 22. Ekstremitelerin proksimal kısımlarından amputasyon 23. Ekstremitelerin distal kısımlarından amputasyon Türkiye Özürlüler Araştırması 2002'de sınıflandırma 6 grupta yapılmıştır. Bu gruplar ve tanımları aşağıda yer almaktadır. 24 Ortopedik Özürlü: Kas ve iskelet sisteminde yetersizlik, eksiklik ve fonksiyon kaybı olan kişidir. El, kol, ayak, bacak, parmak ve omurgalarında kısalık, eksiklik, 11

25 fazlalık, yokluk, hareket kısıtlılığı, şekil bozukluğu, kas güçsüzlüğü, kemik hastalığı olanlar, felçliler, serebral palsi, spastikler ve spina bifida olanlar bu gruba girmektedir. Görme Özürlü: Tek veya iki gözünde tam veya kısmi görme kaybı veya bozukluğu olan kişidir. Görme kaybıyla birlikte göz protezi kullananlar, renk körlüğü, gece körlüğü (tavuk karası) olanlar bu gruba girer. İşitme Özürlü: Tek veya iki kulağında tam veya kısmi işitme kaybı olan kişidir. İşitme cihazı kullananlar da bu gruba girmektedir. Dil ve Konuşma Özürlü: Herhangi bir nedenle konuşamayan veya konuşmanın hızında, akıcılığında ifadesinde bozukluk olan ve ses bozukluğu olan kişidir. İşittiği halde konuşamayanlar, gırtlağı alınanlar, konuşmak için alet kullananlar, kekemeler, afazi, dil-dudak-damak-çene yapısında bozukluk olanlar bu gruba girer. Zihinsel Özürlü: Zeka geriliği olanlar (mental retardasyon), Down sendromu, fenilketonüri (zeka geriliğine yol açmışsa) bu gruba girer. Süreğen (sürekli) Hastalık: Kişinin çalışma kapasitesi ve fonksiyonlarının engellenmesine neden olan, sürekli bakım ve tedavi gerektiren hastalıklardır. (Kan hastalıkları, solunum sistemi hastalıkları, idrar yolları ve üreme organı hastalıkları, cilt ve deri hastalıkları, kanserler, endokrin ve metabolik hastalıklar, ruhsal davranış bozuklukları, sinir sistemi hastalıkları, HIV) 2.4. Özürlülük Sıklığı Dünya da Özürlülüğün Sıklığı DSÖ, Dünya da özürlülük sıklığını % 10 (600 milyon) olarak bildirmektedir. Bu rakamın % 80 i gelir seviyesi düşük ülkelerde bulunmaktadır ve bu bireyler rehabilitasyon hizmetlerinden yararlanamamaktadırlar. Savaş yaralanmaları, HIV/AIDS, beslenme yetersizliği, kronik hastalıklar, kazalar vb. sebeplerle bu özürlü nüfusun giderek artacağı düşünülmektedir. DSÖ verilerine göre özürlülüğün ilk üç nedeni nöropsikiyatrik bozukluklar, yaralanmalar ve kardiyovasküler hastalıklar olarak sıralanmaktadır. 25 Özürlülük gelişmekte olan ve gelişmiş bütün dünya ülkelerinde toplumsal bir sorundur ve bu ülkelerde özürlülük sayısı azımsanmayacak düzeylerdedir. Amerika da 12

26 2000 yılında 19 yaşın altındaki özürlülük oranı Pan Amerikan Sağlık Organizasyonu (PAHO) verilerine göre % 1.3 olarak tespit edilmiş ve bu özürlülerin %36 sı mental %21 i psikolojik özürlü olarak belirlenmiştir. 26 Arabistan da ülke genelinde 16 yaş altı çocuklarda yapılan bir çalışmada ise özürlük oranı %6.33 olarak saptanmıştır yılı nüfus sayımına göre Pakistan da özürlülük oranı % 2.5 olarak belirlenmiş, bu özürlülerin % 8.1 i görme, % 7.4 ü işitme, % 19 u fiziksel, % 6.4 mental engelli, % 7.6 sı mental özürlü, % 8.2 si birden çok özüre sahip olup % 43.3 ü diğer grup özre sahip olduğu tespit edilmiştir. 28 Yine 1987 yılında Çin de aile ve birey üzerinden yapılan bir ankette özürlülük prevalansı % 4.9 bulunmuştur. Bu özürlülerden % 17.9 u görme, % 38.8 i işitme ve konuşma, % 22.6 sı zeka geriliği, % 16.3 ü fiziksel ve % 4.4 ü mental bozukluğa sahip olduğu belirlenmiştir. 29 Bazı dünya ülkelerinde saptanan özürlülük oranları Tablo 1 de belirtilmiştir. 30 Tablo 1. Çeşitli Ülkelerde Yapılmış Sakatlık Sıklığı Çalışmaları 13

27 Türkiye de Özürlülüğün Sıklığı Türkiye de nüfus sayımları Osmanlı İmparatorluğu döneminde memur ve sipahilere bırakılan gelir kaynaklarının nicelik ve değişmelerini saptamak amacıyla, yıl gibi aralıklarla yapılması şeklinde düşünülmüştür. İmparatorluk yeni kurulduğu sıralarda nüfusla birlikte tarım ve arazi konularında bilgi toplamaya özel önem verilmiş; ve yılları arasında toprak ve nüfus sayımları yapılmıştır. Daha sonra Padişah Kanuni Sultan Süleyman genel bir sayım yaptırmaya teşebbüs ederek, bunun her yüzyılda bir tekrar edilmesini Kanunname ye yazdırtmıştır. Başarı ile sonuçlandırılan ilk Nüfus Sayımı 1831 yılında yapılmıştır. Esas amacı askerlik yapabilecek halkın sayısı ve yeni vergi kaynaklarının saptanması olan bu sayımda, Rumeli ve Anadolu da bulunan tüm İslam ve Hıristiyan erkek nüfus kapsanmıştır sayımından sonra 1844 yılında kadın nüfusu da kapsayan bir nüfus sayımı daha yapılmış, 1854 te ise yeni bir nüfus sayımına daha girişilmişse de bunun sonuçlandırılması kabil olmamıştır te Tuna Vilayetlerinde yapılan bir nüfus sayımını, İmparatorluk döneminde girişilen ve uzun süre devam eden bir başka nüfus sayımı izlemiştir Rus savaşını izleyen bu sayımda İstanbul nüfusu sayılmış, Trablus ve Arabistan ın nüfusu ise tahmin edilmiştir. Aynı dönemde Nüfus Sicil-i Nizamnamesi çıkarılmış ve ilk kez Nüfus Müdürlüğü kurularak nüfus tezkereleri ile doğum, ölüm, yer değiştirme olaylarının kaydına başlanmıştır yılında Bab-ı Ali de Merkezi İstatistik Encümeni kurulmuş, istatistik hizmetleri kanuni bir esasa bağlanmıştır yılında çıkarılan yeni bir kanunla istatistik faaliyeti sadarete bağlı İstatistik Müdüriyet-i Umumiye si bünyesinde toplanmış, kanunun uygulamasına bir yıl devam edildikten sonra kaldırılmış ve eski sistem Cumhuriyete kadar devam etmiştir. Ülkemizde nüfusumuzun sayı ve niteliklerini tespit amacıyla Cumhuriyetin ilanından günümüze kadar ilki 1927 ikincisi 1935 yılında ve bu tarihten sonra her beş yılda bir olmak üzere, on beş kez genel nüfus sayımı uygulanmıştır. 31 Türkiye de 1985 yılı nüfus sayımına göre özürlü nüfus oranı % 1.40 olarak tespit edilmiştir. Bu sayı DSÖ nün tahminlerinin oldukça altında kalmaktadır. Bunun nedeni olarak her ülkenin özürlülerini saptamada kendi modelini ve standardını belirlemiş olması gösterilmektedir yılı Türkiye nüfus sayımında saptanan tüm özürlülerin 14

28 özürlülük türüne göre dağılımı Tablo 2 de verilmiştir. 32,33 DPT nin 1993 yılında Birleşmiş Milletler (BM) e sunulan Türkiye Özel Raporu nda yer alan ve Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (ÇSGB) nın 1988 yılı için, Türkiye de özür türlerine göre tahmini özürlü sayısı Tablo 3 de belirtilmiştir. 33 Tablo 2. Türkiye Nüfus Sayımı nda Saptanan Tüm Sakatlıkların Türlerine Göre Dağılımı (1985). Sakatlık Türü Kişi Sayısı % Toplam % Görsel Sakatlıklar İki gözü kör Bir gözü kör İşitsel Sakatlıklar Ortopedik ve Nörovasküler Sakatlıklar Mental Sakatlıklar Diğer ve Bilinmeyen İki kulağı sağır Bir kulağı sağır Çolak Topal Kambur Kötürüm Zihinsel ve ruhsal özürlü Diğer Bilinmeyen Toplam Tablo 2 yi detaylı şekilde incelediğimizde en fazla özürlülüğün % 43.1 ile ortopedik ve nörovasküler bozukluklar olduğu bunu % 19.2 ile görme özürlülerin takip ettiği sonucuna varılmıştır. Tablo 3. Özür Türlerine Göre Türkiye de Özürlü Sıklığı (1988). Özür Türleri Prevelans Toplam Görme özürlüler Konuşma özürlüler İşitme özürlüler Ortopedik özürlüler Sürekli hastalığı olanlar Eğitilebilir zeka gerilikleri Öğretilebilir zeka gerilikleri Uyumlu zeka gerilikleri Klinik bakıma muhtaç olanlar Toplam Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı tarafından Devlet İstatistik Enstitüsü ne yaptırılan Türkiye Özürlüler Araştırması ile ülkemizdeki özürlülük profili geniş 15

29 kapsamlı olarak araştırılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre, özürlü olan nüfusun toplam nüfus içindeki oranı %12.29 dur. Buna göre ülkemizde kişi özürlü olarak yaşamlarını sürdürmektedir. Özürlülük sadece bu sorunu yaşayan kişiyi değil, ailesini ve yakın çevresini ekonomik, sosyal ve psikolojik olarak etkileyen bir sorundur yılında yapılan Türkiye özürlülük araştırması temel göstergesine göre özürlü olan nüfusun toplam nüfus içindeki oranı %12.29 dur. Ortopedik, görme, işitme, dil ve konuşma ile zihinsel özürlülerin oranı %2.58 iken (yaklaşık 1.8 milyon) süreğen hastalığı olanların oranı ise % 9.70 dir (Yaklaşık 6.6 milyon) (Tablo 4). Özürlü olma oranları yaş grubu bazında incelendiğinde her iki grupta da ileri yaşlarda artmaktadır. Ancak, bu artış süreğen hastalığı olanlarda diğer özür grubundakilere göre daha fazladır. 0-9 yaş grubunda ortopedik, görme, işitme, dil ve konuşma ile zihinsel özürlü olanların oranı %1.54 iken 0-9 yaş grubunda süreğen hastalığa sahip olanların oranı % 2.60 tır. Bu oran, ortopedik, görme, işitme, dil ve konuşma ile zihinsel özürlü olanlarda yaş grubu, süreğen hastalığı olanlarda ise yaş grubunda yaklaşık iki katına çıkmaktadır. 34 Tablo 4. Özürlü Olan Nüfusun Toplam Nüfus İçindeki Oranı (2002). Toplam özürlü nüfus Ortopedik, görme,işitme, dil ve konuşma ve zihinsel özürlü nüfus Süreğen hastalığa sahip olan nüfus Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Ülkemizde son yıllarda okuma- yazma bilmeyen nüfusun azaltılması konusunda ve eğitim düzeyinin yükseltilmesi konusunda oldukça önemli mesafeler kat edilmiştir. Ancak genel nüfusun göstergeleriyle özürlü nüfusun göstergeleri arasında çok büyük uçurumlar vardır. Genel nüfusta okuma yazma bilmeyenlerin oranı yaklaşık %13 tür. Bu oran özürlülerde yaklaşık %36, süreğen hastalığı olanlarda yaklaşık %25 dir (Tablo 5)

30 Tablo 5. Özürlülerde Okuma-Yazma Oranlarının Dağılımı (2002). Ortopedik, görme, işitme, dil ve konuşma ve zihinsel özürlü nüfus Süreğen hastalığa sahip olan nüfus Okuma yazma bilmeyen Okuma yazma bilen Okuma yazma bilmeyen Okuma yazma bilen Türkiye Kent Kır Erkek Kadın Özür türlerinin toplam nüfus içindeki yaygınlığının incelenebilmesi amacıyla her özür türü için özürlü nüfus oranı hesaplanmıştır. En yüksek özürlülük oranı ortopedik özürlülerde gözlenirken en düşük özürlülük oranı işitme özürlülerde gözlenmektedir. Yaşa göre özürlülük oranları incelendiğinde, ortopedik, görme ve işitme özürlülerde yaşla birlikte özürlülük oranı da artmaktadır. (Tablo 6). 34 Tablo 6. Yaşa Göre Özür Türlerinin Toplam Nüfus İçindeki Yaygınlığı (2002). Dil ve Ortopedik Görme İşitme özürlü konuşma Özürlü özürlü özürlü Görme özürlü Türkiye yaş grubu Kent Kır Erkek Kadın Özürlülük Sebepleri Hiçbir anne-baba dünyaya getirdiği çocuğunun ömür boyu taşıyacağı bir engelle birlikte doğması ya da yaşamasını arzu etmez. Hiçbir engel de kasıtlı olarak ortaya çıkmaz. Birtakım ihmaller, tecrübesizlikler, bilgi eksikliği ve elde olmayan nedenler, özürlülüğe sahip olma riskini artırmaktadır Ancak aileden kalıtsal olarak geçen bazı 17