Küresel Ekonomik Krizin Türkiye de Gıda Güvencesi Üzerine Etkileri

Transkript

1 TÜRKYE IX. TARIM EKONOMS KONGRES ANLIURFA, 2010 Küresel Ekonomik Krizin Türkiye de Gıda Güvencesi Üzerine Etkileri Özlem ETÜRK 1 M. Necat ÖREN 1 Tuna ALEMDAR 1 ÖZET Son yıllarda meydana gelen ekonomik ve mali krizler dünya ülkelerini derinden etkilemektedir. Dünyada yaanan bu krizler dorudan ve dolaylı olarak insanların alım güçlerini azaltmakta ve insanın en temel hakkı olan "gıda hakkını" elde etmede güvencesizlik yaratmaktadır. Gıda güvencesinin salanması, yoksulluun azaltılması, salıklı toplum, sürdürülebilir ekonomik büyüme ve dünya barıı güvenlii açısından büyük öneme sahiptir. Ancak son yıllarda dünya piyasalarındaki dalgalanmalar, krizler gıda piyasalarını da etkilemitir. Bunun yanı sıra kuraklık, gelimekte olan ülkelerde nüfus artıı, petrol fiyatlarının artıına balı olarak üretim maliyetlerinin artması, biyoyakıtlara olan ilginin artması gibi nedenler gıda güvencesinin salanması konusunda tehlike oluturmaktadır. Küresel ekonomik krizle birlikte hane halkı gelirlerinde düü yaanmıtır. Bunun yanı sıra krizlerin ardından yaanan isizlik problemi ile insanların alım güçleri azalmı ve tüketici talebinde daralma olmutur. Ayrıca üretilen gıdaların adil daıtılmaması gibi etkenlerle gıdaya eriim daha güç hale gelmeye balamıtır. Bu çalımanın balıca amacı, küresel krizin, Türkiye'de gıda güvencesi üzerindeki etkilerini; gıda güvencesinin temel dayanaı olan gıdaya eriim hususu göz önüne alınarak irdelemektir. Anahtar Kelimeler: Küresel ekonomik kriz, gıda güvencesi, Türkiye Effects Of Global Economic Crisis On Turkey's Food Security ABSTRACT The recent economic and financial crises have influenced world countries deeply. These crises reduced people's purchasing power directly and indirectly, and created an insecurity in obtaining one of the most fundamental rights of man, "right to food". Ensuring food security is of great importance in terms of reduction of poverty, creating healthy communities, sustainable economic growth and world peace. However, during recent years, fluctuations in world markets and crises have affected world food markets. Moreover, factors such as drought, population growth in developing countries, increases in production costs due to rise in oil prices and increased interest in biofuels created a threat on ensuring food security. There is a decrease in household income after the global economic crisis. Additionally, purchasing power of people reduced and consumer demand shrank as a result of unemployment problems after crysis. Moreover, factors like unfair distribution of food products make access to food more difficult. The main aim of this study is to discuss the effects of global crisis on food security in Turkey, taking into consideration access to food which is the basic premise of food security. Key Words: Global economic crisis, food security, Turkey 1 Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü Adana

2 TÜRKYE IX. TARIM EKONOMS KONGRES ANLIURFA, 2010 GR Hanelerin gıda güvencesizlii sorunu yaamasına neden olan pek çok faktör bulunmaktadır. Bunların birisi veya birkaçı birlikte gıda güvencesizlii sorununa neden olmaktadır. Bu faktörlerin balıcaları küresel iklim deiikliklerine balı olarak ürün arzında azalmalar, nüfus artıı ve talep büyümesi, petrol fiyatlarındaki artıların üretim maliyetlerini artırması, biyoyakıtlara olan ilginin artmasıyla biyoyakıt hammaddesi tarım ürünlerine olan talebin artması ve devlet desteklerinin gittikçe azalması olarak sıralanabilir. Gıda güvencesinin salanması ekonomik durum ve koullara da balıdır. Ekonomik kriz dönemlerinde yüksek gıda fiyatları karısında isizlik veya düük gelir düzeyi alım gücünü olumsuz etkiler. Bu dönemlerde gıda alımlarında miktar veya kalite yönünden azalmalar, yem ve girdi fiyatlarının yüksek olması ve krediye eriimin daha zor olması nedeniyle gıda üretiminde gerilemeler ve devletin gıda yardımlarında azalmalar olmaktadır. Kriz dönemlerinde gıda fiyatlarının yüksek olması, gelirin azalması ve piyasalardaki olumsuzluklar gıdaya eriimi engelleyebilmektedir. Türkiye'de gıda güvencesi konusu, özellikle 1980 sonrası uygulanan neoliberal politikaların tarım piyasaları üzerindeki olumsuz etkileriyle birlikte önemi artan bir konu haline gelmitir. Tarımın devletin koruma alanından çıkarıldıı bu dönemde tarımsal girdi ve fiyat destekleri ile dıa karı koruma azaltılmı ve tarımsal KT'lerin özelletirme süreci balamıtır. Bu dönemde hayvancılıkta ve bazı bitkisel ürünlerde gerileme süreci balamı, tarım alanındaki büyüme nüfus artı hızının gerisinde kalmıtır. Tarım alanındaki ithalat hızla artmıtır. 2000'li yıllara gelindiinde tarım ihracatçısı olan Türkiye tarımdaki net ihracatçı konumunu kaybetmitir. Türkiye'de tarım alanındaki bu gelimelerin yanı sıra yaanan ekonomik krizler gıda güvencesi açısından tehdit oluturmaktadır (Ören ve ark., 2008). EKONOMK KRZ VE GIDA GÜVENCES Yüksek Gıda Fiyatları Son yıllarda temel tarım ürünlerinin büyük bir kısmında yüksek fiyat artıları görülmektedir yılının ilk yarısında dünya son 30 yılın en yüksek gıda fiyatları ile karı karıya kalmıtır. Gıda fiyatlarındaki bu artı küresel ekonomik ve mali krizle birlemi ve gıda güvencesi için tehdit oluturmutur (Meyers ve Kurbanova, 2009). BM Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) gıda fiyat endeksine göre fiyatlarda 2004 yılından beri artılar yaanmıtır. En yüksek artı 2008 yılında gerçeklemitir. FAO fiyat endeksine göre, artı süt ürünlerinde ortalama %80, yalı tohumlarda %50, hububatta %42'dir. Enflasyon üzerinde baskı oluturan tarım ve gıda ürünleri fiyatlarındaki artılar, kısa vadede üreticilerin lehine gibi görünse de, orta ve uzun vadede toplumun tüm kesimlerini etkilemektedir. Genel düzeydeki fiyat yükselmeleri girdi maliyetlerini artırarak üreticinin satın alma gücünü etkiler ve verimlilii düürür. En yoksul kesimin bütçesinde gıda harcamaları önemli bir paya sahiptir. Dolayısıyla, en yoksul kesim fiyat artılarından daha fazla etkilenmektedir (Kıymaz ve Saçlı, 2008). FAO'nun yakın geçmite yapmı olduu bir analizin sonuçlarına göre, ekmek fiyatları gıda krizi öncesi seviyelerinin çok üzerinde olup bu ekilde devam etmektedir. Temel tüketim maddesi olan ekmek fiyatının bu kadar yüksek düzeylerde seyretmesi, özellikle yoksul kesimler için risk oluturmaktadır. Dünyada yaanan tarımsal fiyat artıları Türkiye'ye de yansımı ve fiyat artıları dünya piyasalarıyla paralellik göstermitir. Gıda fiyatlarındaki yükseli yoksulluu önemli ölçüde etkilemitir. Türkiye'de 2002 ve 2006 yılları arasında yüksek ekonomik büyüme ve düük gıda enflasyonu nedeniyle yoksulluk hızlı bir ekilde dümü, 2007 yılından sonra ise büyüme yavalarken gıda fiyatları hızla artmaya balamıtır. Ekonomik

3 TÜRKYE IX. TARIM EKONOMS KONGRES ANLIURFA, 2010 kriz ve gıda fiyatlarındaki artıla birlikte yoksulluk da tekrar artmaya balamıtır (Gürsel ve Altında, 2010). Yoksulluun artıı gıdaya eriimi güç hale getirmitir. Türkiye Ekonomi Politikaları Aratırma Vakfı nın (TEPAV) Türkiye Refah zleme Anketi sonuçları en yoksul kesimin 2009 yılında gıda harcamalarını düürdüünü göstermektedir. Aratırmaya göre kent merkezlerinde yaayan en yoksul %20'lik dilimdeki ailelerin dörtte üçü gıda tüketimlerini, aynı gruptaki ailelerin yarıya yakını da çocuklarına ait gıda tüketimlerini azaltmılardır (TEPAV, 2009). Gıda fiyat artıı ile ekonomik krizin neden olduu gelir azalıı karısında yoksul kesimin genelde harcamalarını kısarken, gıda harcamalarından da tasarruf yapmak zorunda kaldıı gözlemlenmektedir. Yoksul hane halklarında satıcı grubunda olan çok küçük bir bölüm artan gıda fiyatlarından faydalanırken, bu malların satın alıcısı durumundaki kesim toplam yoksul hane halklarının büyük çounluunu oluturmaktadır (Gürsel ve Altında, 2010). Yüksek gıda fiyatlarından yoksul kesimler ciddi düzeyde etkilenirken ekonomik krizin etkisiyle oluan isizlik te yoksulluu artırmıtır. Birçok ülke tüketicilerini yüksek gıda fiyatlarından korumak için ihracatlarına sınırlandırmalar getirmilerdir. Bu durum piyasaların bozulmasına neden olmutur. Özellikle gıda ithalatçısı durumundaki az gelimi ve gelimekte olan ülkelerin ticaret dengeleri sarsılmıtır. sizliin Artması Finansal ve ekonomik kriz tüm ülkelerde isizlii artırmıtır. Türkiye'de TÜK istatistiklerine göre 3.5 milyon kii isizdir. aramaktan vazgeçenlerle birlikte bu sayı 5.9 milyona yükselmekte ve isizlik oranı %22'yi bulmaktadır (TÜK, 2009). Küresel krizin etkisiyle isizliin artması sonucu insanlar temel tüketim ihtiyaçlarını karılayabilmek için mücadele eder hale gelmilerdir. Bu durum düük gelirli nüfuslar açısından özellikle de gıda açıı olan bölgelerde daha iddetli yaanmıtır. FAO yetersiz beslenenlerin sayısının her geçen yıl arttıını, yakın gelecekte daha da artacaını tahmin etmektedir. sizliin artması yoksulluu da artırmaktadır. Bir taraftan yüksek gıda fiyatları dier taraftan isizlik olgusu, yetersiz gelir düzeyi nedeniyle dengesiz ve yetersiz beslenmeyi beraberinde getirmektedir. sizliin arttıı, gelir daılımında adaletsizliin yaandıı ülkemizde minimum gıda harcaması yöntemiyle yapılan yoksulluk çalımalarına göre gelir daılımının en alt %20'lik bölümüne inildikçe hububata dayalı ürün, eker ve ya ile çay, kahve tüketim harcamalarının arttıı, buna karılık et, balık, meyve suyu ve ekerli mamul tüketim harcamalarının azaldıı gözlemlenmektedir. Türkiye beslenme ekonomisinin fiili parasal boyutuna bakıldıında 181 milyar TL/yıldır. Türkiye beslenme ekonomisinin olması gereken parasal boyutu (kii baı 25 TL/gün üzerinden) 650 milyar TL/yıldır (Artık ve ark., 2009). Yüksek fiyatlar karısında ve gelir düzeyinin dümesiyle yoksul kesim besin deeri olmayan gıdaları tüketmeye yönelecektir. sizlik ve gelir daılımının adaletsizlii gıda güvencesizliini artırmaktadır. Gıda Üretimindeki Gelimeler Gıda güvencesinin bu yönü mevcudiyeti ile ilgilidir. Gıda ister ülkede üretilsin ister ithal edilmi olsun, gıda eriilebilirlii arzdaki deiimlere balıdır. Son yıllarda girdi fiyatlarının yüksek olması, iklim koulları, kredi imkanlarının kısıtlı olması gıda üretiminde önemli sorunlar yaratmıtır. Küresel krizle ortaya çıkan yeni gelimeler Türkiye tarımını önemli ölçüde etkileyebilir. Döviz kurunun yükselmesiyle birlikte mazot, gübre, ilaç, yem, hammadde gibi dıa baımlı tarımsal girdilerde fiyatlarının giderek artması tarımsal üretimi olumsuz etkileyebilir. Girdilerin pahalı, desteklemelerin de yetersiz olması üretimi giderek daha da azaltabilir. Üretimin dümesiyle üreticiler daha az kazanabilir, tüketiciler ise daha yüksek fiyattan gıda satın almak zorunda kalabilirler (Yıldırım, 2008).

4 TÜRKYE IX. TARIM EKONOMS KONGRES ANLIURFA, 2010 Türkiye'de nüfus artarken tarım alanları daralmaktadır. Son yıllarda tarım iletmelerinin sayısında da azalmalar olmutur. Genel tarım sayımlarına bakıldıında, 1991 Genel Tarım Sayımında yaklaık 4.1 milyon olan tarım iletmesi sayısı, 2001 yılı genel sayımında 3.1 milyon adet olarak tespit edilmitir. Son yapılan Genel Tarım Sayımına göre 10 yıl içinde 1 milyon tarım iletmesi tarımsal üretimden çekilmitir (TÜK, 2008). Dier taraftan gıda ithalatı ihracata oranla daha hızlı artmı olup dünyadaki fiyat artılarıyla birlikte ihracatın ithalatı karılama oranı bire yaklamıtır. Örnein Türkiye'de buday ithalatı yıllara göre deimekte olup, 2005 yılında 135 bin ton, 2006 yılında 202 bin ton, 2007 yılında ise 2 milyon 125 bin ton ithalat yapılmıtır. Buna karılık Türkiye'nin buday ihracatı 2005 yılında 328 bin, 2006 yılında 211 bin tondur yılında ise kuraklıın etkisi ile sadece 206 ton buday ihraç edilmitir (Artık ve ark., 2009). Son yirmibe yıldır dünyayı tehdit eden küresel ısınmadaki artı sorunu, su kaynaklarında ortaya çıkan azalma ile insan kaynaklı çevresel kirlilik sorunu günümüz Türkiye'sinin gıda üretiminde %40 oranında azalmaya sebep olmutur (Artık ve ark., 2009). Türkiye'de hayvancılık sektörüne baktıımızda son 25 yıldır toplam büyükba ve küçükba hayvan varlıında sürekli bir azalma görülmektedir yılında sıır varlıı 15.5 milyon, koyun varlıı 46 milyon, keçi varlıı 18.7 milyon ve manda varlıı ise 1 milyon batır yılında sıır varlıı 10.9 milyon ba, koyun varlıı 25.6 milyon ba, keçi varlıı 6.6 milyon ba ve manda varlıı 100 bin ba düzeyine gerilemitir (TÜK, 2007). Bu 10 yıllık dönem içinde kanatlı hayvan varlıının iki katına çıktıı gözlenmektedir. Bugün Türkiye'de tavukçuluk sektörü, en gelimi hayvansal üretim dalı olarak kabul edilmektedir. Tavukçuluk sektörünün gelimi olmasına ramen tarımsal katma deerin içinde hayvancılıın payı yüzde otuzlarda iken bitkisel üretimin payı yüzde yetmi civarındadır. Avrupa'da tarımsal katma deerin içinde hayvancılıın payı yüzde altmı civarındadır. Hayvancılıın en önemli girdi kalemlerini kaba yemler dıında mısır, arpa ve buday gibi tarımsal ürünler oluturmaktadır (Kıymaz ve Saçlı, 2008). Bu ürünlerdeki talep artıına balı olarak yüksek fiyatlar hayvancılıı olumsuz etkilemektedir. Yüksek Enerji ve Girdi Fiyatları Son yıllarda krizin etkisiyle gübre, yem, enerji ve petrol gibi girdilerin fiyatlarının yükselmesinden dolayı maliyetler artmıtır. Ayrıca yüksek hububat fiyatları et ve süt üretiminin maliyetlerini artırmı ve bu ürünlerin üretimindeki büyümeyi yavalatmıtır. Yüksek gıda fiyatları ve verimlilik artıları üretimi tetiklese de yüksek enerji ve girdi fiyatları gibi üretim maliyetleri ters yönde bir etki yaratmaktadır. Çizelge-1 Ortalama mazot ve gübre fiyatları Deiim (%) Mazot (TL/litre) Gübre (TL/Ton) Kaynak: TÜGEM, 2010 Çizelge 2'ye göre 2002 yılından itibaren Türkiye'de tarımsal alan için önemli olan girdi kalemlerinden mazot ve gübre fiyatlarına bakıldıında fiyatların sürekli arttıı ve 2008 yılında en yüksek düzeye ulatıı görülmektedir. Mısır, arpa, buday gibi ürünlere olan yüksek talep artıı bu ürünlerin fiyatlarını artırmıtır. Bu ürünler hayvancılık sektörü için önemli girdi kalemleri olduundan hayvancılık sektöründe maliyet artıına neden olmutur.

5 TÜRKYE IX. TARIM EKONOMS KONGRES ANLIURFA, 2010 Krediye Eriimin Güçlemesi Mali kriz dier iletmelerde olduu gibi çiftçiler için de üretim kredisini azaltmıtır. Kredi sıkıntısı ve mali kriz bankaları mali risk alma konusunda isteksiz hale getirmitir. Ülkemizde kriz öncesinde hızla genileyen tarımda kredi kullanımı krizle birlikte sekteye uramıtır. Finansal alanda daralmayla birlikte girdi talebi de düebilir (Çakmak, 2009). Gıda Yardımının Nicelik ve Niteliinde Meydana Gelen Azalma Yüksek gıda fiyatları alınabilecek ve salanabilecek gıda yardımı miktarını azaltır ve bu da genellikle baskı yaratan bir faktördür. Küresel ekonomik kriz dönemlerinde ulusal ve uluslararası gıda yardım programları için salanan mali kaynaklar da kısıtlanmaktadır. Küresel ekonomik durgunluk ulusal ve uluslararası gıda yardımı programları için salanabilecek mali kaynakları zora sokmutur(meyers ve Kurbanova, 2009). SONUÇ VE ÖNERLER Türkiye'de ekonomik kriz gıda güvencesini farklı yönlerden etkilemitir. Yoksulluk artmı bununla birlikte gıdaya ekonomik eriim güçlemi dier taraftan fiyat artıları, üretim ve ticareti olumsuz etkilemitir. Kriz özellikle düük gelirli nüfus gruplarını etkilemi olup gıda güvencesizliine karı hassasiyeti artırmıtır. Ekonomik gerileme ve durgunluk, dorudan gelir ve istihdam üzerindeki olumsuz etkilerinin yanı sıra gıda ve tarım ürünlerinin üretimi ve ticareti için ihtiyaç duyulan kredi ve finansman ihtiyacı üzerinde de olumsuz etkiye neden olmutur. Kriz sonrasında azalan gelir, artan üretim maliyetleri ve finansman kısıtlamaları nedeniyle üretim büyümesinde yavalamalar olduundan bu faktörler gıdanın bulunabilirliini olumsuz yönde etkilemitir. sizliin neden olduu dorudan gelir kayıpları yoksulluu üphesiz artırmı bunların yanında ulusal ve uluslararası gıda yardımlarının da azalmasıyla gıda güvencesizlii riski kriz sonrası daha da artmıtır. Dünya piyasalarındaki fiyat dalgalanmalarının yurt içi piyasalara olumsuz etkilerinin azaltılmasına yönelik kısa ve uzun vadeli birtakım önlemlerin alınması gerekmektedir. Kısa vadede reel gelir kaybına urayan yoksul kesimlere yönelik sistemli ve kalıcı bir yardım programının var olması ve bu kapsamda özellikle gıda yardımlarının salanması insani bir zorunluluktur. Uzun vadede gıda güvencesinin salanması amacıyla güçlü üretim politikaları, tarım ve gıda iletmelerinde verimlilii artırıcı ve maliyetleri düürücü yatırımların yapılması için tarımda yatırım destekleri ile ürün bazlı destekler verilmelidir. Tarımsal AR-GE ile yayım hizmetlerine aırlık verilmesi önemlidir. Makroekonomik okları azaltmak için en yaygın kullanılan politika önlemleri sosyal koruma veya güvenlik önlemleridir. Gıda güvencesizlii daha çok yoksul kesimi etkilediinden bu kesimler için uygulanacak politika ve destekler gıda güvencesizliini azaltacaktır. KAYNAKLAR Artık, N., Mert,., Poyrazolu, S. ve Konar, N. 2009, Küresel kriz ve gıda güvenlii. Sunumlar Kitabı-1, TMMOB Gıda Mühendisleri Odası, Ankara. Collins, G. ve Redmond, G Poverty in the UK and hungry, evidence from household budget survey. DAE. Working Papers Amalgamated Series, No:9703. Department of Applied Economics, Universtiy of Camridge, Delice Çakmak, E.H. ve Akder, A.H Türkiye'de tarım ve gıda: Gelimeler, politikalar ve öneriler. Yayın No: TÜSAD/T/ /459, TÜSAD, stanbul.

6 TÜRKYE IX. TARIM EKONOMS KONGRES ANLIURFA, 2010 Çakmak, H.E Küresel kriz ortamında Türk tarım sektörünün güncel sorunları ve gelecei. 06/07/2010. FAO /07/2010 Gürsel, S. ve Altında, O Kriz ve gıda enflasyonu yoksulluu olumsuz etkiliyor. Aratırma Notu BETAM. Kıymaz, T. ve Saçlı, Y Tarım ve gıda ürünleri fiyatlarında yaanan sorunlar ve öneriler. Devlet Planlama Tekilatı Müstearlıı, DPT, ktisadi Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüü Tarım Dairesi, Yayın No:2767, Ankara Meyers, W.H. ve Kurbanova, G Küresel ekonomik ve mali krizin Dou Avrupa ve Orta Asya'da gıda güvencesi üzerindeki etkileri. Background paper for the United Nations Conference on Social Impact of the Economic Crisis in Eastern Europe, Turkey and Central Asia, Almaty, Kazakhstan. 7-8 December Ören, M.N., Alemdar, T. ve Bahadır, B Türkiye de tarım politikalarının gıda güvencesi üzerine etkisi. VIII. Tarım Ekonomisi Kongresi, Bursa. TEPAV Ekonomik kriz, Türkiye de ailelerin refahını etkiliyor -TR.pdf 15/05/2010 TÜGEM /07/2010 TÜK /07/2010 TÜK /07/2010 TÜK Harcama türlerine göre hane halkı bütçe anketi tüketim harcaması sonuçları, Türkiye, 2007, Ankara. Yıldırım, A.E Krizin tarıma etkileri. 10/05/2010