Döviz Kuru Hareketleri ve Enflasyon Dinamii: Türkiye Örnei

Transkript

1 Döviz Kuru Hareketleri ve Enflasyon Dinamii: Türkiye Örnei Hakan Berument Bilkent Üniversitesi Ankara Tel: Faks: e-posta: berument@bilkent.edu.tr Mart 22

2 . Giri: 995 Meksika krizi ve 997 Asya krizi akademik çevrelerde ve politika yapıcıları arasında kur politikaları, döviz kuru rejimleri ve reel kurlar konularında artan bir ilgiye neden olmutur. Ülkeleri krize götüren nedenler farklı olsa da, krizlerin sonucu olarak nominal kurlarda ortaya çıkan yüksek oranlı deer kayıplarını ve ülkeden ülkeye deimekle beraber kurların fiyatlara geçi etkisinden dolayı (pass through effects) kriz sonrası yüksek enflasyon oranlarını ve ekonomilerdeki daralmaları beraberinde getirmitir. Türkiye son on yılda iki önemli finansal krizle karı karıya kalmıtır. Bu krizlerin ilki olan 994 krizinde büyük oranlı bir devalüasyon yapılmı, döviz kuru rejiminin deitii 2 yılı krizinde ise kurun artı hızının önceden açıklanmı olduu bir rejimden (crawling peg regime) dalgalı kur rejimine (floating exchange rate regime) geçilmi ve Türk lirası önemli ölçüde deer kaybetmitir. 994 yılında krizle birlikte reel GSYH yüzde 6,2 daralmıtır. 2 yılının ilk dokuz ayında da daralma oranı yüzde 8,3 olmutur. Krizlerden sonra önemli ölçüde gerileyen iç talebe ramen kurların fiyatlar üzerinde belirleyici etkiye sahip olması nedeniyle enflasyon düzeyinde önemli oranlarda sıçramalar görülmütür. Nominal döviz kurunda gözlenen deiimlerin fiyatlara ve enflasyona geçi etkisi bazı kanallardan çalımaktadır. Her eyden önce, döviz kurunda gözlenen artı ithal mal fiyatlarını artırdıı için ithal hammadde veya ara malı kullanılan ürünlerin ve ithal tüketim mallarının fiyatlarını artıracaktır. Bununla birlikte, ekonomide dövizle yapılan ilemler, yani dolarizasyon önemli bir seviyede ise üreticiler dövizde gözlenen artıı kendi ürettikleri ve sattıkları mal ve hizmetlere, tüketicilerin talebini de göz önünde bulundurarak aynı oranlı zam yapmak isteyeceklerdir. Ve son olarak nominal döviz kurundaki artı yurt dıından gelen malları daha pahalı yaptıı gibi yurt içinde üretilen malları ihracat için daha cazip hale getirmektedir. Bu ise bizim yurt dıından yaptıımız ithalatı azalttıı gibi yurt dıına yapılan ihracatı arttırır. Göreceli az malın bulunduu bir ortamda ise fiyatlar artacaktır. Bu çalımada, finansal krizlerin enflasyona etkisi incelenmektedir. Finansal krizlerin ortak bir özellii, yukarıda da belirtildii gibi, yerel parada gözlenen önemli

3 deer kaybıdır. Çalımada, reel döviz kurunun enflasyona etkileri incelenmitir. Kurların fiyatlara etkisini konu alan bir çok çalımada nominal kur kullanılmasına karın, reel döviz kurunun bu çalımadaki modelin temel deikeni olmasının nedeni, örneklem döneminin önemli bir kısmında Merkez Bankası nın reel döviz kurundaki istikrarı hedeflemesidir. Bu nedenle, Merkez Bankası uzun bir dönem boyunca politika aracı olarak kullandıı nominal döviz kurunu beklenen enflasyon oranında artırmıtır. Bu nedenle nominal döviz kuruyla enflasyon arasındaki iliki olması gerekenden daha büyük yada suni görülebilirdi. Bu çalımada aynı zamanda, tek bir enflasyon oranı deil, deiik mal sepetlerindeki fiyat deiimlerini gösteren farklı enflasyonlar için aynı model tekrarlanmıtır. Bunun temel sebebi, deiik mal sepetleri üreticilerinin ve tüketicilerinin krizler sonrasındaki üretim ve tüketim davranılarının farklılaabileceidir. Bir örnek vermek gerekirse, kur deiimlerinden daha çok etkilenmesi beklenen Toptan Eya Fiyat Endeksi (TEFE) enflasyonu, talepten daha çok etkilenmesi beklenen Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE) enflasyonundan 2 krizi sonrası iç talebin yetersizlii nedeniyle daha yüksek oranda gerçeklemitir. Aynı davranı farklılıkları aynı mal sepetinin farklı alt kalemleri arasında da gerçekleebilir. Bu nedenle, bu çalımada TEFE ve bunun dört alt kaleminin enflasyonu ile TÜFE ve bunun yedi alt kaleminin enflasyonlarına reel döviz kurunun etkisi bulunmutur. Bundan sonraki bölümde Türkiye deki reel döviz kuru hareketlerine genel bir bakı yaptıktan sonra 3. kısımda 2 ubatı nda gerçekleen döviz kuru rejimiyle birlikte meydana gelen kur artııyla beraber çeitli kalemlerdeki fiyat hareketlerini inceleyeceiz. 4. kısımda, bu çalımada kullanılan ekonometrik model tanıtılacak. Bu ekonometrik modelden elde edilen öngörüler 5. kısımda sunulacak. 6. kısım ise bu çalımanın bir özetini verecektir. 2. Reel Döviz Kuru Hareketleri Reel döviz kurları örneklem döneminde göreli bir istikrara sahip olmu ancak kriz dönemlerinde önemli oranlarda dalgalanma göstermitir. Türkiye 989 yılında IMF ye Türk lirasının konvertibl olması için bavurmutur. Bu tarihten 2 Ocak 2 tarihine kadar, Türkiye döviz kuru politikasında ara rejim uygulamıtır. Baka bir ifadeyle, bu dönemde döviz kuru rejimi olarak serbest dalgalanma rejimi (free float) ya da önceden açıklanan döviz kurları rejimi (crawling peg or fixed exchange rate regime) uygulanmamı, ancak Merkez Bankası söz konusu 2

4 döneminin önemli bir bölümünde reel döviz kurunun önemli ölçüde dalgalanmasına izin vermemitir. Merkez Bankası, 22 ubat 2 tarihine kadar nominal döviz kurları için günlük kotasyon vermi ve piyasalara açıklanan bu kotasyonlardan müdahale edeceini taahhüt etmitir. Piyasalar, Merkez Bankası nın günlük döviz kotasyonlarını dikkatlice izlemi ve serbest piyasada oluan kurlar örneklem döneminde 994 yılının ilk ayları hariç açıklanan resmi kurlardan büyük oranlı bir sapma gözlenmemitir. Örneklem döneminin büyük bölümünde Merkez Bankası nominal döviz kurunu politika aracı olarak kullanmıtır. Eski Merkez Bankası Bakanı Gazi Erçel in bir konumasında kur politikasının nasıl ekillendiini öyle açıklamıtır: Merkez Bankası kur politikası temelde iki etken altında ekillendirilmektedir. Bunlar cari ilemler dengesinin sürdürülebilirlii ve enflasyondur. Döviz kurlarının bu iki deiken üzerindeki birbiriyle çelien etkisi (döviz kurlarının hızlı artması cari ilemler dengesinin sürdürülebilirliini artırırken enflasyonu körükleyebilmektedir) Merkez Bankası nın döviz kuru politikasını bu iki kısıt arasında, ekonomik konjonktüre uyan bir denge içinde belirlemesini gerektirmektedir. Buna göre ekonomi politikalarında enflasyon ile mücadelenin öne çıktıı dönemlerde, kur politikası aırlıklı olarak bu amaca uygun ekillendirilirken, ekonomide enflasyon ile mücadelenin geri planda kaldıı dönemlerde kur politikası cari ilemler dengesini gözeten bir temele oturtulmaktadır. Gazi Erçel, Nisan 998. Merkez Bankası, kapsamlı bir dezenflasyon çabasının olmadıı bu dönemde piyasalarda istikrarı salayabilmek amacıyla kur politikasını, döviz kuru hareketlerinin cari ilemler dengesine ve enflasyona etkilerini göz önünde bulundurarak ekillendirmitir. Türkiye ekonomisi 97 li yılların ortalarından beri kronik ve deiken enflasyonla içiçe kalmı ve giderek artan bir borç stokuyla karakterize olmutur. Böyle bir ortamda, Merkez Bankası nın temel amacı finansal piyasalarda istikrarı salamak olmutur. Piyasalardaki istikrar 99 Körfez Krizi, 997 Asya Krizi ve 998 Rusya Krizi gibi etkili negatif oklar altında bile belirli oranda salanabilmitir. 3

5 ekil : Reel Döviz Kuru Q 987Q3 988Q 988Q3 989Q 989Q3 99Q 99Q3 99Q 99Q3 992Q 992Q3 993Q 993Q3 994Q 994Q3 995Q 995Q3 996Q 996Q3 997Q 997Q3 998Q 998Q3 999Q 999Q3 2Q 2Q3 2Q 2Q3 R e e l d öviz ku ru 989 yılında sermaye hareketleri tamamen serbestletirilmi ve bunu takip eden dönemde bankacılık sektörünün uluslararası piyasalardan borçlanması ve MKB bünyesindeki piyasalara portföy yatırımları eklinde gözlenen hızlı sermaye girileri yaanmıtır. Bunun sonucunda reel döviz kuru döneminde yüzde 5-2 oranlarında deer kazanmıtır. Körfez Krizi döviz kuru üzerinde belirsizlik yaratmı ve Merkez Bankası nın söz konusu dönemde temel amacı bu belirsizliin asgari seviyeye indirilmesi olmutur. Ancak, 99 yılında Türk lirası reel olarak yüzde 5-7 oranında deer kaybetmitir. 992 yılında kur politikası Türk lirasının yıllarındaki gibi deer kazanmasına izin vermemi ve ABD doları+,5 Alman Markı olarak açıklanan döviz kuru sepeti reel olarak yüzde 2 oranında deerlenmitir. 993 yılında döviz kuru reel olarak istikrarlı bir seyir izlemise de Türk lirasında 993 yılı sonunda döneminden kalan yüzde luk bir deerlenme vardır. 994 yılında büyüyen kamu açıkları ve iç dengesizlikler sonucu Merkez Bankası rezervleri büyük bir atakla karı karıya kalmıtır. Rezervlerin erimesi, büyük mali kriz ve sık ve küçük devalüasyonların ardından 5 Nisan 994 te hükümet, Türk lirasını yaklaık yüzde 2 oranında devalüe etmitir. Bununla birlikte, reel kur 994 yılında yüzde -5 oranında deer kaybetmitir. Kriz yılı olan 994 sonrası dönemde, reel döviz kuru 995 te bir miktar deer kazanmısa da, 995 yılı sonunda 993 yılı sonuna göre daha düük bir deerde kalmıtır. Kasım 995 seçimlerinden sonra ortaya çıkan siyasi belirsizlikler, istikrarsız koalisyon hükümetlerinin varlıı ve bu faktörlere balı olarak siyasi otoritede dezenflasyon kararlıının ve buna balı sıkı maliye politikaları olumaması nedeniyle, Merkez Bankası nın temel hedefi piyasalarda istikrarın salanması olmutur. Merkez Bankası aynı zamanda fiyat istikrarını da 4

6 hedeflemise de, yukarıda sayılan nedenler bu hedefin arka planda kalmasına yol açmıtır. Finansal piyasalarda istikrarın salanması amacıyla, Merkez Bankası nominal döviz kurunu politika aracı olarak kullanmıtır. Bu çerçevede, rekabetçi bir kur politikası uygulanarak reel döviz kurunun denge deerinden önemli ölçüde sapma göstermesine izin verilmemitir. Baka bir ifadeyle, nominal döviz kuru enflasyon oranına paralel bir biçimde artırılmıtır. Bu politikanın baarıya ulamasında 995 yılından itibaren sermaye girilerinin önemli bir rolü olmutur. Nominal döviz kurlarının enflasyon paralelinde artırılması stratejisi, 997 Asya krizi ve 998 Rusya krizi gibi büyük negatif okların etkilerinin sınırlandırılmasında yardımcı olmutur. Bu dönemlerde Merkez bankası rezervleri bir ölçüde gerilemi, faiz oranlarında sıçramalar gerçeklemise de, finansal kriz olarak nitelendirilebilecek büyük dalgalanmalar gözlenmemitir. 2 Yılı Enflasyonla Mücadele Programı ile birlikte kur politikasında deiiklie gidilmi ve 2 Ocak 2 den itibaren 2 aylık kayan dönemler için ABD doları+,77 Euro olarak açıklanan döviz kuru sepetinin alacaı deerler önceden açıklanmıtır. Döviz kuru 2 yılında yüzde 2 olan TEFE enflasyon hedefi oranında artırılmıtır. Dier ülkelerde uygulanan döviz kuruna balı istikrar programlarına benzer ekilde enflasyon oranı nominal döviz kurunun artı oranına programın balamasından iki üç ay sonra yaklamaya balamıtır. Ancak yıl sonu TEFE artı oranı, yüzde 33 ile son on dört yılın en düük seviyesine ulamasına ramen açıklanan hedefin oldukça üstünde olmutur. Kasım 2 krizi sonrası kırılganlıı artan mali piyasalarda ubat 2 in sonlarındaki gelimelerin piyasalarda istikrarsızlıa neden olması ve Merkez Bankası rezervlerinin çok büyük bir atakla karı karıya kalmasıyla, kur politikasında 22 ubat 2 tarihinde bir deiiklie gidilmi ve dalgalı kur rejimine geçilmitir. Bu tarihte, ABD doları Türk lirası karısında yüzde 4 oranında deer kazanmıtır. Dalgalı kur rejimine geçile birlikte nominal döviz kuru Kasım 2 tarihine kadar yükselmi ve Türk lirası 2 de reel olarak yüzde 5-25 oranında deer kaybetmitir ubat Krizindeki Kur-Enflasyon Dinamii Tablo 2 yılının., 2. ve 3. aylarındaki döviz kuru artı oranını, TEFE enflasyonu ve TEFE nin alt kalemlerini oluturan dier dört alt kalemdeki fiyat artılarını vermektedir. Her ne kadar kur rejimi deiiklii 22 ubat tarihinde gerçeklemise de büyük etki Mart ayında yaanmıtır. ubat ayı içerisinde ABD doları ve,77 Euro dan oluan sepet Türk lirası karında deer artıı %9.23 olurken, Mart ayı içerisindeki artı %3,5 oranında oldu. Buna paralel olarak fiyat artıları da Mart ayında ubat ayındaki artılarına göre yüksek olmutur. 5

7 ubat ayında en yüksek artı malat Sanayi nde gerçekleirken, Mart ayı için artı en fazla Maden ve Enerji sektörlerinde yaandı. Tablo : Devalüasyon ve TEFE ye Etkisi Dev. TEFE Tarım Maden malat Enerji 2:,2,9 3,45 -,68,4 7,55 2:2 9,23 2,9 2,24,87 2,27,99 2:3 3,5,3 6,2 3,5,88 3,54 Tablo 2 ise Tablo de yapılan analizlerin TÜFE ve onun alt kalemleri için tekrarlanmı halidir. ubat ayında en yüksek artıın salık sektöründe yaanması, bu sektörde kullanılan alet ve gereçlerin yüksek endeksleme yüzünden fiyatlarının artmı olmasında bir paralellik gösterirken, giyim sektöründe fiyatların dümesi dikkat çekmektedir. Bunun sebebi muhtemelen gelir etkisidir. Bu tablolar bize üretimi gerek görme gerekse analizde kontrol etme imkanını vermemektedir, bununla beraber, genel fiyat seviyesinin artıyor olması kiilerin daha sonra alabilecekleri ve ivedilikle ihtiyaç duymadıı mal ve hizmetlere talebi azaltarak bu mal ve hizmetler için fiyatların dümesini salayabilirler. Mart ayı için ise en fazla artı ulatırma sektöründe yaanmaktadır, bu ise petrol ve petrol ürünlerinin esas girdi tekil eden bir sektörde beklenen bir gelimedir. Tablo 2: Devalüasyonun TÜFE ye Etkisi. Dev. TÜFE Konut Kültür Ulatırma Salık Ev Eyası Gıda Giyim 2:,2 2,7 3,29 2,44 3,56 6,87,78,75-3,43 2:2 9,23,66 2,55 2,34,26 4,7 3,7,7-3,59 2:3 3,5 5,53 5,98 3,5 8,72 5, 5,55 6,28,9 Bu analizdeki sorunların baında Mart ayı içersinde içine Kurban Bayramını alan 9 günlük bir tatil dönemini içermesidir. ster istemez bu dönemde, bayramda dier dönemlere göre artan iç talepten dolayı devalüasyondan farklı olarak bir fiyat artıı olacaktır. kinci olarak yukarıdaki analiz üretim etkisini dahil etmemektedir. Üçüncü olarak daha evvelden olumu olan Türk lirasının aırı deerli olması da bu tablodan yapılacak analizlerin sonuçlarında görünmemektedir. Son olarak da enflasyonun takip ettii ve Eylül ayında çıkan aırı artı ve yaz aylarındaki düüle de kendisini gösteren mevsimsellik kontrol edilmemitir. Dolayısıyla bu etkileri kontrol edebilmek için ve devalüasyon etkisini dinamik bir ortamda ölçebilmek için 6

8 alternatif bir yöntemin kullanılması gerekmektedir. Bundan sonraki bölümde bu alternatif yöntem tartıılmaktadır. 4. Ekonometrik Modelin Yapısı Reel döviz kurundaki deiikliklerin ekonomiye ve özellikle fiyatlara etkilerini ölçmeyi amaçlayan bu çalımada, balangıç noktası olarak Kamin ve Rogers (2) ın Meksika ve Berument ve Paaoulları (22) nın Türkiye ekonomisi için kullandıı modeller alınmıtır. Bu çalımalarda reel döviz kuru, enflasyon ve reel GSYH kullanılarak vektör otoregresyon modelleri tahmin edilmi, yurt dıı faktörlerin ekonomiyi nasıl etkilediini de analize katmak için ABD faiz hadlerini dısal deiken olarak kullanılmıtır. Bir önceki bölümde de deindiimiz gibi Merkez Bankası nın döviz piyasalarındaki rolü oldukça önemlidir. Örneklem döneminin önemli bir kısmında, Merkez Bankası döviz kurunu belirlerken reel döviz kurunu stabilize edici bir politika gütmektedir. Dolayısıyla biz de bu çalımada nominal döviz kuru yerine bahsedilen çalımalar gibi reel döviz kurunu kullandık. Bununla beraber öngörü için kullandıımız yöntem balıca hata terimlerinin dier deikenlere etkisini ölçtüü için (innovation accounting), burada yapılacak yorumlarda reel kurdaki artıla nominal kurdaki artı aynı etkiyi ölçmektedir. Bu çalımadaki verilerin tanımlanması, birbirleri arasındaki dinamik ilikinin ve vektör otoregresyon modelinin tanımlanması için Kamin ve Rogers (2) çalımasındaki eke bakılabilir. Kamin ve Rogers (2) ın Meksika ve Berument ve Paaoulları (22) çalımalarında tek enflasyon oranı alınmı ve temel olarak reel döviz kurlarının üretime etkisi incelenmiti. Bu çalımanın amacı, krizlerin dolayısıyla reel döviz kuru hareketlerinin enflasyona etkisini incelemek olduu için, tek bir enflasyon tanımı kullanılmak yerine, deiik mal sepetleri enflasyon oranlarını modellerde kullandık. Böylece, reel döviz kurlarıyla genel mal sepetleri TEFE ve TÜFE fiyatları ve bunların alt kalemleri arasındaki dinamik ilikiyi bulunması amaçlanmıtır. Etki-tepki analizlerini de kullanarak reel kurdaki artıın bu deiik mal sepetleri kullanılarak hesaplanan enflasyon oranlarını nasıl etkilediine bakılmıtır. Vektör otoregresyon modeli oluturulurken VAR son tahmin hatası kriterinin (VAR final prediction error criterion) belirledii gecikme deeri alınmıtır. Enflasyon oranlarında belirgin bir mevsimsellik gözlendii için modelde adet aylık kukla deikeni kullanılmıtır. VAR modeli 983:3 ve 2: arası dönemdeki aylık veriler kullanılarak tahmin edilmitir. Bu vektör otoregresyon modeli sadece krizlerle meydana gelen döviz kuru hareketlerinin fiyat artılarını nasıl etkilediini göstermemekte, kullandıımız örneklem dönemindeki döviz hareketlerinin fiyatları nasıl etkilediini açıklamaktadır. Sadece kriz dönemleri olan 2 ubat 7

9 ayı sonrasını veya 994 Nisan ayı sonrasını dahil ederek yapılacak bir analiz üretim ve geçmi dönemlerde meydana gelen dengesizlikleri hesaba katılmadıından yanlı (biased) sonuçlar verecebilecekti. Bu amaçla üretim ve fiyatların geçmi deerleri VAR modellemesiyle kontrol edildi ve reel döviz kuru hareketlerinin fiyatları nasıl etkiledii ön görüldü. Bu modelleme yöntemi pek çok basitletirici varsayımda bulunarak, ister istemez bazı etkileri de yok etmektedir. Bunlardan bazıları deiik mal sepetleri enflasyon oranlarıyla birlikte aynı üretim verisinin kullanılmasıdır. Bu varsayım, gelir etkisini yanıltıcı mahiyette sonuçlar verebilir ancak deiik enflasyon oranları için kullanılan mal sepetlerinin üretim verisinin olmaması bu basitletirmeyi zorunlu kılmaktadır. Öte yandan, bu çalımada dı faktörlerin ekonomiye, üretim ve enflasyona etkilerinin daha iyi ortaya çıkarabilmek için ABD faiz hadlerinin yanında ödemeler dengesindeki gelimeleri yansıtan cari ilemler veya sermaye hareketleri deikenleri de dahil edebilirdi, ancak hem Kamin ve Rogers (2) hem de Berument ve Paaoullları (22) nın çalımaları bu deikenlerin modele dahil edilmesinin sonucu deitirmediini göstermitir. Bununla beraber Türkiye de yaanan çeitli krizlerin kontrol edildiinde de Berument ve Paaoulları (22) nın kullandıı bu model geçerliliini korumutur. Bu çalımada reel kur hesap edilirken, nominal kur TEFE ile deflate edildi. Biz burada her bir analizde farklı bir deflatör kullanmak yerine aynı deflatörü kullandık. Burada amaç, hükümetin politika verisi aldıı enflasyon ve döviz kurunun dier enflasyon ölçütlerini nasıl etkilediini bulmaktı. Farklı deflatörlerin kullanıldıı bir analiz, her ne kadar, bu deikenler arasındaki dinamik ilikiyi iyi yakalasa da, bu çalımada sorulan soruyu cevaplandırmakta kullanılamaz. 5. Ekonometrik Öngörüler ekil de Toptan Eya Fiyatları (TEFE) enflasyonun, pozitif standart hatalık (2,89) reel döviz kuru okuna tepkisini göstermektedir. Etki tepki analizi için kullanılan dönem 2 aydır. Etki tepki analizi yapılırken, ilk önce yukarıda bahsedilen VAR modelleri tahmin edilmi, sonra da 5 çekilile yapılan bootstrap metoduyla medyan tepkisi ve % ve 9 lık güven aralıkları hesaplanmıtır. Grafiklerdeki ortadaki kalın çizgi medyan tepkisini, kırık çizgiler ise güven aralıı sınırlarını göstermektedir. % 2,89 luk bir reel kur artıı, aynı dönemde TEFE enflasyon oranı ilk bata %,45 artmaktadır. Zaman içersinde bu etki azalarak devam etmektedir. 2. ay için, bu tepki %,52 olmakla beraber, ilk 2 aydaki toplam artı,87 dır. Dolayısıyla reel kurdaki % 2,89 luk bir artı TEFE yi bir yıl sonunda %,87 arttırmaktadır. TEFE enflasyonun bir standart hatalık reel kur 8

10 okuna verdii tepki yalnızca -7. aylar için istatistiki olarak anlamlıdır. Her ne kadar TEFE ilk ayda %,45 artsa da TEFE nin alt kalemleri döviz kurundan farklı ekillerde etkilendikleri için farklı tepki gösterebilirler. Bu nedenle, reel döviz kurundaki artıın tarım, imalat, maden ve enerji alt sektörlerini de nasıl etkilendii de incelemitir. malat sanayi reel döviz kurundaki pozitif bir oka en fazla tepki veren sektördür. Reel döviz kurundaki % 2,89 luk bir artı aynı dönemde imalat sanayi fiyatları %,99 oranında artırmaktadır. Bir yıl sonundaki fiyat artıı ise % 2,52 olmaktadır. Ancak, aylık fiyat artıları ilk dört ay için istatistiki olarak anlamlıdır. malat sanayi fiyat artılarının dier sektörlere nazaran daha yüksek olmasının olası bir nedeni, bu sektörün dı girdi kullanan bir sektör olmasıdır. Reel döviz kuru artıından en çok etkilenen sektör madencilik sektörüdür. Pozitif bir standart hatalık reel döviz kuru artıı madencilik alt kalemi fiyatlarını aynı dönemde %,85 oranında, 2 ay sonunda ise yüzde 2,34 oranında artırmaktadır. Madencilik fiyatlarının reel döviz kuru artıına tepkisi, imalat sanayi fiyatları gibi sadece ilk be dönem için istatistiki olarak anlamlıdır. Aynı dönem tepkisi incelendii de reel döviz kuru artıına en yüksek üçüncü tepkiyi veren alt sektör enerjidir. % 2,89 luk reel döviz kuru artıına, enerji fiyatları artı oranı aynı dönemdeki yüzde,3 dir. Enerjide yurt dıına baımlı olmamıza karın, etkinin daha az olmasının muhtemel nedeni enerjinin alt kalemleri olan elektrik, su ve havagazı gibi fiyatlarının devlet tarafından kontrol edilmesidir. Ancak, enerji fiyatlarında gözlenen tepkiler istatistiki olarak anlamlı olmayabilir. Son olarak tarım fiyatları alt kalemi incelendiinde, dier alt kalemlere zıt bir ekilde reel döviz kuru artıının aynı dönemde tarım fiyatlarını %,9 oranında düürdüü gözlemlenmektedir. Bu aırtıcı gözlemin olası nedeni gelir etkisinin üstün olmasıdır. Reel kur artıı maliyetleri artırmakta, bu ise harcanabilen geliri azaltmaktadır. Harcanabilen gelir ise tarım malı talebini ve dolayısıyla fiyatlarını düürmektedir. Ancak, tarım fiyatlarında gözlenen artı oranı üçüncü aya kadar artmakta ve yılın geriye kalan döneminde pozitif olmaktadır. Bu nedenle, tarım fiyatlarında gözlenen yıllık artı oranı yüzde,23 ile enerji fiyatlarından daha yüksek seviyede olmaktadır. Tarım fiyatlarının reel kur artıına tepkisi 2-2 ayları için istatistiki anlamlıdır. ekil den görüldüü üzere, reel kur artıının tarım, madencilik ve imalat sanayindeki etkileri en az yıl devam etmektedir. kinci olarak TÜFE ve alt kalemlerinin reel döviz kuru artıına tepkileri incelenmitir. TÜFE, hane halkının mal sepetini yansıttıı için, reel döviz kuru artıının halkın yaadıı enflasyon baskısını anlamak için daha önemli bir deikendir. ekil 2, TÜFE enflasyonunun ve onun alt kalemlerinin reel döviz kurundan 2 ay boyunca nasıl etkilendiini göstermektedir. %2,89 luk bir reel kur artıı, aynı dönemde TÜFE yi %,37 arttırmaktadır. lk 2 ayın sonundaki artı oranı ise %,33 olmaktadır. TÜFE nin reel döviz kuruna verdii tepkiler -3. 9

11 aylar için anlamlıdır. Burada ilk dikkati çeken ey, reel döviz kurundaki artıın TÜFE enflasyonunda TEFE enflasyonuna nazaran daha az olmasıdır. Bunun nedenlerinden biri, TÜFE yi oluturan mal ve hizmet sepetin dı ticarete konu olmayan malların da dahil olmasıdır; dier bir deyile döviz kurunda artıından dorudan etkilenecek mal ve hizmet oranının TÜFE de TEFE den daha az olmasıdır. Dier olası bir neden ise, TEFE maliyet artılarını TÜFE ye oranla daha fazla yansıtabilmesi, TÜFE nin ise iç talepten TEFE ye oranla daha fazla etkilenmesidir. Türkiye de son on yılda görülen iki kriz sonunda da iç talebin, dolayısıyla üretimin daralması reel döviz kuru artı oranından TÜFE nin TEFE den daha az etkilenmesine neden olmaktadır. TÜFE nin reel döviz kuru artıından nasıl etkilendii incelendikten sonra, benzer analizler TÜFE alt kalemleri için yapılmıtır. Aynı dönem itibarı ile bakıldıında, etki-tepki analizi en yüksek artı oranının %,84 ile ulatırma sektöründe olduunu gösteriyor. Bu sektörün girdisinin büyük bölümünün petrol ürünü mallara dayalı olması bu yüksek artı oranının nedeni olabilir. Ulaım sektörü reel döviz kurundan, yalnız TÜFE alt kalemleri arasında deil, dier modellerde kullanılan TEFE ve alt kalemlerinde arasında da en fazla ve en hızlı etkilenen sektör gözükmektedir. 2 ay sonunda ulaım sektöründe toplam artı %,99 olmaktadır ancak ulaım sektörünün gösterdii tepkiler yalnız. ay için anlamlıdır. Aynı dönemde reel döviz kurundan en az etkilenen sektör ise %,25 ile giyim sektörüdür. Ancak, giyim sektöründeki tepkiler dier bazı sektörlere karın devamlılık göstermi ve 2. ay sonunda reel döviz kuruna tepkisi toplam yüzde,95 olmutur. Giyim sektörünün reel döviz kuruna gösterdii tepkiler -2 aylar için istatistiki olarak anlamlıdır. Gıda sektörü reel döviz kuru artıına en yava tepkiyi gösteren ikinci TÜFE alt kalemidir. %2,89 luk reel döviz kuru artıı gıda sektöründe aynı dönemde %,32 lik, 2 ay sonunda yüzde,95 lik bir artıa neden olmaktadır. Gıda sektöründeki artılar da tıpkı giyim sektörü tepkileri gibi -2. aylar için anlamlıdır. Ev eyaları sektörü aynı dönem için artı oranında %,56 ile reel döviz kuru artıına en yüksek ikinci tepkiyi veren alt sektör iken, 2 ay sonundaki toplam artı oranında %2,7 ile en yüksek tepkiyi veren sektör olmutur. Ev eyaları sektörünün bütün tepkileri istatistiki olarak anlamlıdır. Konut sektörü % 2,89 luk reel kur artıına aynı dönemde %,32 oranında tepki verirken, 2 ay sonunda toplam %,47 lik artıla en düük artıı gösteren alt kalem olmutur. Konut sektöründeki tepkiler ilk yedi ay için anlamlıdır. Kültür alt kalemi aynı dönemde bir standart hatalık reel kur artıına %,36 lık artıla tepki vermitir, 2 ay sonunda da toplam artı %,22 ile en az artıı gösteren ikinci alt kalem olmutur. Kültür alt kaleminin tepkileri 2-7. aylar için anlamlıdır. Bir standart hatalık reel kur artıına, aynı dönemde salık alt kaleminde %,46 lık artıa neden olmaktadır.

12 ekil 2: TÜFE ve alt kalemlerinin Reel Kur okuna verdii tepkiler TÜFE'nin Reel Kur okuna verdii tepki TÜFE-Konut alt kaleminin Reel Kur okuna verdii tepki TÜFE-Kültür alt kaleminin Reel Kur okuna verdii tepki TÜFE-Ulatırma alt kaleminin Reel Kur okuna verdii tepki TÜFE-Salık alt kaleminin Reel Kur okuna verdii tepki TÜFE-Ev Eyası alt kaleminin Reel Kur okuna verdii tepki

13 TÜFE Gıda alt kaleminin Reel Kur okuna verdii tepki TÜFE-Giyim alt kaleminin Reel Kur okuna verdii tepki ekil 3: ekil 3: TEFE ve alt kalemlerinin Reel Kur okuna verdii tepkiler TEFE'nin Reel Kur okuna verdii tepki TEFE-Tarım alt kaleminin Reel Kur okuna verdii tepki

14 TEFE-Madencilik alt kaleminin Reel Kur okuna verdii tepki TEFE-malat Sanayi alt kaleminin Reel Kur okuna verdii tepki TEFE-Enerji alt kaleminin Reel Kur okuna verdii tepki Sonuç Bu çalıma reel döviz kurundaki hareketlerin fiyatları nasıl etkilediini incelemektedir. Döviz kurundaki hareketler çeitli sektörlerdeki fiyatları, gidi fiyatları yada endekslenme yoluyla farklı etkilemektedir. Bu çalıma TEFE enflasyon oranın TÜFE enflasyon oranına göre reel döviz kurundan daha fazla etkilenmi olduunu göstermitir. Bununla beraber reel kur en fazla malat Sanayini etkilerken en az da tarım kesimini etkilemektedir. 3

15 Tablo 3 TEFE Tarım Maden malat Enerji Ay sonundaki artı Tablo 4 TÜFE Konut Kültür Ulatırma Salık Ev Gıda Giyim

16 Ay sonundaki artı Kaynakça: Berument, H. ve M. Paaoulları (22) Effects of Real Exchange Rate on Output and Inflation: Evidence From Turkey basılmamı çalıma. Kamin, S.B. ve J.H. Rogers (2) Output and Real Exchange Rate in Developing Countries: An Application to Mexico, Journal of Developing Economics, 62,