ÇEVRE EPİDEMİYOLOJİSİ ALİYE MANDIRACIOĞLU

Transkript

1 ÇEVRE EPİDEMİYOLOJİSİ ALİYE MANDIRACIOĞLU

2 Hipokrat: (MÖ 427) havada, karada, suda Her kim tıbbi bir inceleme yapacaksa yılın hangi mevsiminde olduğunu, rüzgar ve sıcaklık durumunu göz önüne almalı. İnsanların kullandıkları su ve yaşam uygulamaları da bilinmeli.

3 Çevre ve sağlık (WHO 1997) Eski ve yeni sağlık riskleri geleneksel modern risk risk Kötü yönetilen İyi yönetilen

4 Çevresel epidemiyoloji kimleri ilgilendirir Yerel yöneticiler Çevre ile ilgili kurumlar endüstri Sağlık otoriteleri halkın sağlığı diğer Sağlık personeli hukukcular Medya araştırmacılar

5 yerel Fizik çevre zaman ulusal Bibiyolojik çevre Kültürel çevre yer GLOBAL Kimyasal çevre Sosyal çevre kişi

6 Çevre-sağlık tehlike maruziyet Vücudun etkilenmesi Hedef organ İstenmeyen etki Klinik etki

7 SU KİRLİLİĞİ HAVA KİRLİLİĞİ Toprak kirlenmesi su bitki hayvan insanlar

8 Çevresel Risk değerlendirme Maruziyet analizi Tehlikenin belirlenmesi Risk belirlenmesi Doz-yanıtın belirlenmesi

9 Etkilenimle ilgili başlıca etmenler için: - Hangi kimyasal maddenin, hava, toprak, su, besin veya diger çevresel alanlarda bulundugu - Bu kimyasal maddelerin hangi konsantrasyonda bulundugu - Hangi canlıların, bu kimyasal maddelerin etkisi altında olduğu - Bu canlıların kimyasal maddelerden etkilenim yolunun hangisi olduğu - Gelecekte hangi boyutta bir etkilenimin söz konusu oldugu, sorularına yanıt!

10 Risk değerlendirmesi için, 1. Kimyasal maddelerin kaynagı ve ne kadar süre salındığı 2. Kimyasal maddelerin dogada nasıl yayıldığı 3. Maddenin insan hayvan ve bitkilerde (canlı vücudundaki) davranışı ve kimyasal maddelerin birbirleriyle etkileşimleri 4. Maddenin çevrede varlığını sürdürme derecesi, insan tarafından alındıktan sonra özgün organa ulaşmasının ne kadar sürdügü 5. Bireyin aldığı dozla meydana gelen etki arasındaki ilişki 6. Etkilenen popülasyonla ilgili risk belirlenmelidir

11 İ H T İ M A L ZARAR - HASAR Risk = İ x D İ : İhtimal D: Zararın derecesi RİSK RİSK : Tehlikelerden kaynaklanan bir olayın, meydana gelme ihtimali ile zarar verme derecesinin bileşkesidir.

12 TEHLİKE Tehlike potansiyel olarak zarara sebep olabilecek durum ZARAR Zarar fiziksel yaralanma, ölüm, hastalık, mal mülk hasarı ve bunlardan kaynaklanan her türlü kayıp RİSK Risk meydana gelebilecek zararlı bir olayın sonuçları ve oluşma olasılığının bileşkesi

13 Risk değerlendirmesi Sistematik olarak Tehlikeleri belirlemek, Riskleri ortaya çıkarmak ve Riskleri kontrol etmek için uygun nitel ve/veya nicel yöntemler kullanılarak yapılan çalışmaların bütünü

14 Risk kaynakları Çevrede yer alan unsurlardan Çalışma Çevresi, Fiziki Çevre, Biyolojik Çevre, Coğrafi Çevre, Jeolojik Çevre

15 risk algılama Ciddi olay Risk algılama lama? Zaman

16 R= İ X D RİSK DÜZEYİ VEYA RİSK SKORU SONUÇ ZARARIN AĞIRLIĞI ÇOK Çok CİDDİHafif CİDDİ Hafif (2) (1) Çok ÇOK Anlamsı Düşük Küçük YÜKSEK YÜKSE YÜKSE z 2 K 1 K (1) 25 OLASILI OLASILIK K 5 Küçük YÜKSEK (2) 4 Orta ORTA (3) 3 Yüksek KÜÇÜK (4) 2 Çok ÇOK Yüksek KÜÇÜK (5) 1 Düşük 2 Düşük 3 Düşük 4 Düşük 5 Düşük 4 Düşük 6 Orta 8 Orta 10 Orta ORTA (3) Düşük 3 Düşük 6 Orta 9 Orta 12 Orta 15 HAFİF Ciddi (4) Düşük 4 Orta 8 Orta 12 Yüksek 16 Yüksek 20 ÇOK HAFİF Çok Ciddi (5) YÜKSE K 20 ORTA YÜKSE K YÜKSE K ORTA ORTA 10 ORTA Düşük 5 DÜŞÜK Orta 10 Orta 15 5 DÜŞÜK ORTA ORTA DÜŞÜK DÜŞÜK Yüksek 20 ORTA ORTA DÜŞÜK DÜŞÜK DÜŞÜK DÜŞÜK DÜŞÜK DÜŞÜK DÜŞÜK Tolore Edileme z 25 DÜŞÜK

17

18

19

20 mortalite morbidite Advers sağlık etkileri Patolojik değişiklikler Saptanamayan fizyolojik değişiklikler Kirlilik yükü Etkilenen insanların toplumdaki %

21 Maruziyet değerlendirmesi doğrudan dolaylı Kişisel izlem Biolojik göstergeler Çevresel izlem modeller anketler günlükler Farmakokinetik farmakodinamik Maruziyet modelleri

22 Dolaylı Maruziyet değerlendirme anketleri Kayıtlar Coğrafi, meterolojik vb gibi bilgiler

23 Doğrudan

24 Dose or exposure Dose or exposure Response Response Response Response Dose or exposure Dose or exposure

25

26

27

28 EDI= ( CxIRxEF)/BW EDI: tahmini inhale edilen hava mg/kg/gün C: kirli hava konsantrasyonumg/m 3 IR:inhalasyon hızı m 3 /gün EF: maruziyet faktörü BW: vücut ağırlığı

29 Çevresel maruziyet kaynakları Noktasal kaynak: Bir fabrika, çöp alanı Çizgisel kaynak: yüksek gerilim hattı Alan kaynak:trafik kirliliği, Su kontaminasyonu

30 maruziyet ölçüm hataları: 1. Ölçüm yönteminin seçiminde hata yapılabilir 2. Yöntemin uygulanmasında hata yapılabilir: ölçüm aletlerin kalibre edilmemesi, görüşme yapan kişilerin standardize eğitim almaması, örnek toplama yönteminde hata yapılması. 3. Ölçüm yapılan kişilere bağlı gelişen kısıtlıklıklar : kişilerin günlük olarak biyolojik özelliklerinde değişim olması, öz-bildiriyi farklı vermesi, hatırlama sorunu. 4. Verilerin girilmesinde ve/ veya analizinde hatalar yapılması.

31 Diferansiyel yanlış sınıflama hasta olan grupta maruziyetin gerçeğinden fazla veya az gösterilmesi sonucu ortaya çıkar. Non-diferansiyel yanlış sınıflama ise hem hasta ve hem de hasta olmayan grupta benzer hatanın yapılmasıdır

32 Kanserlerde başlangıç maruziyetten sonra hastalık belirtilerinin oluşması için epey bir süre geçmesi gerekir. Maruziyet değerlendirilmesinde bu gizli dönem (latency time) de göz önünde bulundurulmalıdır.

33 Çalışma toplum maruziyet sağlık problem tipi etkisi Tanımlayıcı toplum kayıt mortalite maruziyet-etki subgrup eski ölçüm morbidite ilişkisi? Prospektif toplum çalışmanın kohort özel grup başlangıcında çalışma pahalı, zaman tanımlı sırasında alıcı, maruziyet sınıfları değişken devamsızlık Historical özel gruplar eski ölçümler kayıtlar kayıtlar güvenli Kohort işçiler, hastalar şimdiki tanılar olmalı Olgu-kontrol hasta/sağlam kayıtlar bilinir genellenemez görüşmeler bias Deneysel toplum bilinir çalışma sırasında pahalı, etik? özel gruplar değerlendirilir uyum?

34

35

36 Nested case control: tüm olgular ve kontroller iyi tanımlanmış bir kohorttan seçilir. Seçim biasının önlenmesini ve maruziyet ile sonuç ilişkisini her iki çalışmaların avantajları ile ortaya çıkarılmasını sağlar.

37 Göçmen çalışmaları: Fiziksel, sosyal, kültürel çevrenin hastalık riski üzerine etkisini araştırabilmek için bir fırsattır. geldikleri orijini tümüyle temsil etmeseler de Yaşam tarzı farklılıklarının ve çevresel etkilerin etkisi çok iyi değerlendirilebilir

38 Ekolojik çalışmalar: Karıştırıcıları kontrol altına almak güçtür. (Adjusment) Hastalıkların sıklığının coğrafi bölgelere göre farklılığı gösterilebilir Belli bir zaman diliminde maruziyet hastalık ve maruziyet ilişkisi gösterilebilir. ilişkinin ölçümü korelasyon katsayısının hesaplanması ile olur.

39 Birim kişi değil bölge veya bir nüfus grubu Sağlık verileri ile çevresel verilerin birlikte analizini sağlar Ucuz yöntemdir Coğrafi bilgi sistemi

40 Ekolojik yanıltmaca: Maruziyetin yanlış sınıflanması Karıştırıcı faktörler ( sigara, sosyal sınıflar) Tanıdaki coğrafi farklılıklar

41

42

43 Çevresel maruziyet ile kümelenmenin ilişkisinin araştırılması Farzedilen Nedensel ilişki Çevresel maruziyet Kümelenme Red Küme işaretlerinin İncelenmesi Öncü ilişki (+) maruziyet işaretlerinin incelenmesi akla yatkınlık Kalitatif inceleme Kalitatif inceleme Kalitatif inceleme zamanla ilişki Kantitatif inceleme ilişkinin kantitatif Kantitatif inceleme incelenmesi Tesadüf gerçek küme gerçek ilişki izlem önlem

44 Zaman serileri analizi Zaman içinde ölümler, hastane yatışları gibi sağlık sorunlarının değişimi karşılaştırılır. Belli bir coğrafi ünitede (bir şehir vb.) Maruziyet zaman içinde tanımlanır Bağımsız değişkenlerdeki değişikliklere göre maruziyetin ve sonuçlarının değişim ilişkisi incelenebilir.

45 Ucuz ve çabuk yürütülen bir yöntem Kişisel düzeyde maruziyeti değerlendiremez Karıştırıcılarla ilgili yeterli veri yoktur. Zaman içinde toplum içindeki diğer değişimler (sosyoekonomik gibi ) gözardı edebilir.

46 karşılaştırma Referens aralık indeks aralık indeks olay zaman

47 karşılaştırma karşılaştırma Referens aralık İndeks aralık İndeks olay Referens aralık zaman

48 MI ve hava kirliliği (PM 2.5 )*( 1. e örnek) PM 2.5 (ug/m3) 1 hour before MI onset Odds ratio (95%CI) ( - ) ( ) ( ) ( ) ( ) * Peters A, et al. Circulation 2001; 103:

49 2. örnek Olay günü 1 gün önce 2 gün önce sigara OR (95%CI) OR (95%CI) OR (95%CI) içen (N=177) 1.08 ( ) 1.06 ( ) 1.29 ( ) içmeyen (N=576) 0.91 ( ) 0.94 ( ) 0.99 ( )

50 Alzheimer hastalığı ve aluminyum - Olgu serileri Kohort: Silikozis önlemek için McIntyre s isimli bir toz yer altı maden işçilerinde kullanılmış Ekolojik korelasyon içme sularındaki aliminyum ile Olgu kontrol Aliminyuma maruz işçilerde çalışma Toplum tabanlı çalışma:içme suyu ve kognitif bozukluk

51 Alzheimer ve içme suyu aluminyum konsantrasyonu, UK Al (mg/l) Probable Alzheimer RR Possible Alzheimer Diğer demans Epilepsi >

52 Alzheimer ve içme suyunda aluminyum Kanada olgu -kontrol maruziyet Yüksek aluminyum Yüksek floride düşük aluminyum/ Yüksek fluoride Yüksek aluminyum/düşük fluoride OR *McLacklin DRC, et al. Neurology 1996;46:401-5

53

54

55

56 Partikül hava kirliliği ve sağlık riskleri

57

58

59

60

61 Arsenic Yorgunluk Anemi Periferal nöropati Deri değişiklikleri KC fonksiyon bozukluğu

62

63 Arsenic maruziyet ve sağlık araştırması Su testi kiti kullanılmış 19% unda arsenik düzeyi > 10 ug/.

64 Cigarettes Arsenic ug/l - + <1 13/554 (2.3%) 6/244 (2.5%) /460 (2.2%) 12/194 (6.2%) >10 6/215 (2.8%) 7/94 (7.4%) Age > 35 and water use at least 10 years

65 Toxic oil sendromu Mayıs 1981 de İspanya da Daha önce hiç bilinmeyen bir hastalık tablosu: Ateş, döküntü, solunum sıkıntısı, bulantı-kusma Gıda alımları araştırılıyor Yasal olmayan yağlar Olgu-kontrol çalışması: Olgular %100 tüketim Kontroller %6.4

66 Historical kohort çalışması Vinilklorid ve kanser VC petrol endüstrisinde, etilenin klorinasyonu ile meydana gelen gaz Polimerize edilince PVC : plastik bir ürün 1967 de NIOSH 4 ölüm karaciğer anjiosarkomu bildirmiş Hayvan deneylerinde VC ile Angiosarkom ilişkisi saptanmış 1980 lerde NIOSH çalışma planlamış: 4 fabrikada gözlenen nedene özel mortalite hızları ve SMR hesaplanmış. (1287 işçi): 25 olgu saptanmış

67 Ölüm nedeni gözlenen beklenen SMR Kardiovas Kanserler * 149 akciğer Karaciğer ** beyin Kan/lenf diğer Siroz Akc hast Şiddet Diğer Bilinmiyen 1 Toplam

68 A Review of Reproductive and developmental Effects of Pesticide Exposure in Humans Susan A. Laessig, Sonia A. Tabacova, Carole A. Kimmel

69 Toksikolog ve epidemiyolog ve istatistikçilerin birlikte çalışması Moleküler epidemiyoloji