Konuşma. Yaşlanan İnsanın ve Toplumun Bugünü ve Geleceği: Gerontolojinin Ödevleri ve Müdahale Olanakları

Transkript

1 Konuşma Yaşlanan İnsanın ve Toplumun Bugünü ve Geleceği: Gerontolojinin Ödevleri ve Müdahale Olanakları Prof. Dr. İsmail Tufan

2 Sayın Bayanlar ve Baylar! Burada olmaktan, ülkemizin yaşlanma ve yaşlılık problemlerini birlikte ele almaktan duyduğum memnuniyeti dile getirmeme müsaade ediniz. Sayın bayanlar ve baylar! Başarının asansörü yoktur, bu yüzden merdiveni kullanmak zorundayız. Yaşlanma ve yaşlılık üzerine gönlünde kor gibi yanan düşüncelerini dile getirecek, çalışmalarından bahsederek bizleri bilgilendirecek olan meslektaşlarımın söyleyeceklerini çok merak ediyorum; bizzat onlardan bunları işiteceğime çok seviniyorum. Böylesine anlamlı bir günde bana da huzurlarınızda konuşma fırsatı tanıyan, böylesine önemli bir toplantıyı büyük emek vererek başarıyla hayata geçiren tüm organizatörlere, başta Sayın X, Sayın Y ve Sayın Z e huzurlarınızda tekrar teşekkür ediyor, kendilerini bu başarılı girişimlerinden ötürü tebrik ediyorum. Bu toplantı yaşlanma araştırmacılığı ve yaşlılık problemlerine getirebildiğimiz çözümlerde merdivenin hangi basamağında yer aldığımızı göstermesi bakımından önemlidir. Bu açıdan baktığımda, bu toplantıyı hedefe ne kadar yaklaştığımızı ifade eden mihenk taşlarından biri olarak kabul ediyorum. Böyle mihenk taşlarını dikmeye ara vermeden devam etmeliyiz. Gerontolojide bugün yaşlanma ve yaşlılık en az farklı perspektiften incelenmektedir. Bana tanınan sürede bunları anlatmam ne mümkündür, ne de buna gerek vardır. Bugün birçok bilim insanımız, yaşlanma ve yaşlılığın farklı görüntüleri hakkında bizleri bilgilendirecektir. Ben gerontolojinin üç temel sorusundan hareket ederek yaşlanma ve yaşlılığı değerlendireceğim. Amacım bütünselliği yakalamak, yaşlanma ve yaşlılığın birbirine bağlı olduklarını ortaya koymaktır. Gerontolojinin temel soruları ise şunlardır: Neden değişiyoruz, nasıl değişiyoruz ve bu değişimlere nasıl müdahale edebiliriz? Eğer yaşlanma ve yaşlılık hakkında bir araştırmacı söz söyleme gereğini duyuyorsa, o zaman gerontolojiye yöneltilen zor sorulardan birini cevaplaması kaçınılmaz olur. O, nesnesini tanımlamak zorundadır; ve bu kolay olmaktan çok uzaktır. Çünkü: Sadece ilk bakışta yaşlılık kavramından anlaşılması gereken şeylerin açık ve net oldukları zannedilir (Tufan 2007, 2015; Kruse & Wahl 2010: 3). Önce gerontolojinin tanımını ortaya koyuyorum. Bu, gerontolojinin duayenlerinden, aramızdan erken ayrılan merhum Baltes lere aittir ve Paul Baltes benim değerli hocamdır. Onu bir kere daha rahmetle anıyorum: Gerontoloji, yaşlanma ve yaşlılığın bedensel, psişik, sosyal, tarihsel ve kültürel yönlerinin tarifi, açıklaması ve modifikasyonu ile ilgilenmektedir. Yaşlanma açısından önemli ve yaşlılığı yapılandıran çevre ve sosyal kurumlar da buna dâhildir (Baltes & Baltes 1992:8). İnsan, bedenine yaşam aşılayan süreçler ve fonksiyonlar ile değerlendirildiğinde biyolojik bir varlıktır. Vücudundaki tüm yaşam süreçleri ve fonksiyonları, fiziksel ve kimyasal yasalara bağlıdır (Silbernagel & Despopoulos 1983: 1). Bu yüzden tıbbi açıdan insanın yaşlanması ontojenik evrimin, yani canlının yumurta hücresinden cinsel olgunluğa erişmesi sürecinin geriye dönüşümünün, yani inşa ve gelişimin arka plana geçtiği, git gide çoğalan madde, yapı ve işlev kayıplarının ön plana çıktığı bir süreçtir. Yaşlılık, bugüne kadar geri dönüştürülemeyen ve herhalde geri dönüştürülmesi imkansız olan bu sürecin son yaşam safhasıdır (Helmchen, Kanowski & Lauter 2006: 21). Bu yüzden yaşlılığın aslında sadece psikolojik sonuçlar doğuran biyolojik bir fenomen olduğu ima edilerek, gerçekten sosyal bilimsel bir kategori olup olmadığı sorulabilir. Ama böyle olsaydı, o takdirde toplumsal temel yapıları, yani sosyal sınıfları ve tabakaları tüm kültürel koşullarıyla birlikte, münferit biyolojik-psikolojik süreçlerin niteleyicileri olarak kabul etmek gerekirdi (Rosenmayr & Rosenmayr 1978: 21). Halbuki yaşlılık öncelikle sosyal temsilcilere, yani yaşlılığın da sosyal bir kategori olduğuna işaret eden bir kavramdır. Yaşlılık bütün toplumlarda örneğin cinsiyet ve cilt rengi gibi en önemli sosyal kategorilerden biridir (Wahl & Heyl 2004). Yaşlanma ve Yaşlılık, psikolojinin yaklaşımında önemli bir farka işaret eden kavramlardır. Kendisini yaşlanmanın psikolojisi olarak kavrayan gerontopsi-

3 kolojide, gelişim ve değişim süreçleri dikkate alınır (Martin & Kliegel 2005:13). Yaşlılık ve yaşlanma, yetişkinlerin psikolojisi ile ilgilenen psikologların bakış açısında değişim ve gelişim kavramlarıyla bağlantılıdır. Değişim ve gelişim iki düzleme işaret etmektedir. Gözlem düzleminde davranış değişimleri yer alırken, yorum düzleminde bunlar gelişim olarak yorumlanır. Gelişim, doğrudan gözlemlenemeyen, sadece karşılaştırma yapılarak elde edilen çıkarımlar üzerinden görülebilen süreçlerdir (Mietzel 2012: 19). İnsan sadece hücrelerden meydana gelen biyolojik bir organizma olarak görülürse, o zaman doğa bilimlerinin nesnesidir. Eğer anlam arayan, örneğin kendi varlığının anlamını soran, ruhsal bir varlık olarak kabul edilirse, beşeri bilimlerin öznesi olur. Toplumun ürünü olarak kabul edilirse, sosyal bilimlerin nesnesine dönüşür. Psikolojide beden-ruh-problemi iki bilimsel pozisyonun ortaya çıkmasına yol açmıştır. Dualist pozisyonda insanın beden ve ruh olmak üzere iki maddeden meydana geldiği kabul edilir. Monist pozisyonda beden ve ruh ayrımı yapılmaz; ikisinin de aynı prensiple açıklanabileceği kabul edilir (Benesch 1992). Toplumu da ekleyerek insanı üç boyutlu bir problem olarak kabul edebiliriz. Bir taraftan ruh ve bedenden meydana geldiği, diğer taraftan toplumun ürünü olduğunu söyleyebiliriz. Bu üçgenin içerisindeki insanın yaşlanma ve yaşlılığı nedir, diye sorduğumuz zaman, önümüze karmaşık olduğu kadar büyüleyici bir dünyanın açıldığını görür, onu kavramak isteriz. Gerontoloji yaşlanma ve yaşlılığı inceleyen bilim dalıdır. Biyoloji, tıp, psikoloji ve sosyal bilimlerin bakış açılarından bunları incelemektedir. Demek ki gerontoloji sınırları kesin, tipik bir bilim dalı olamaz. Biyolojik, psişik ve sosyal fenomenlerin yaşlanma ve yaşlılıkla ilgisi, insan açısından izah edilir ve açıklanırken, biyoloji, tıp, psikoloji ve sosyal bilimlerin bilgilerinin yanı sıra, yaşlanma ve yaşlılıkla ilgili spesifik bilgilerle de ilgilenir. Böylece yaşlanma ve yaşlılık kavramlarının prensipte herkeste çağrıştırabileceği, pek çoğunda önyargıların rol oynadığı düşüncelerin sihrini yok eder ve bunların yerine gerontolojik bilgileri koyarak, insanın yaşlanma ve yaşlılığı üzerine bilgi eksikliğinden ve yanlış bilgilerinden doğabilecek kötü koşulları ve kaderini değiştirmeye çalışır. Gerontoloji, yaşlanma süreçlerine müdahale olanaklarını yaratmakla meşgul olur. Bazen kişisel ilgiden hareket edilerek gerontolojinin nesnesi genelleştirilir, bazı kimselere göre bunaklığı, bazılarına göre bedensel yaşlanmayı, bazılarına göre psişik değişimleri, bazılarına göre toplumsal yaşlanmayı, bazılarına göre yaşlının toplumdaki konumunu incelemektedir. Fakat bunların hepsi gerontolojinin nesnesidir. Gerontoloji yaşlanma ve yaşlılığı farklı bakış açılarından izah eder ve açıklarken diğer bilimlerdeki gibi kesin bir sınır çizememesinin önemli bir nedeni, örneğin hastalıklarda olduğu gibi, yaşlanma ve yaşlılık olgularını sınıflandıran bir sistemin bulunmamasıdır. Tıbbın yanı sıra, biyoloji ve kimya dallarında bu tür sistemler vardır. Benzer bir klasifikasyon sisteminin gerontolojide oluşturulması zordur, muhtemelen mümkün değildir. Çünkü yaşlanma ve yaşlılık bir tek bilimin bilgileriyle açıklanması mümkün olmayan olgulardır. Bu yüzden gerontoloji pek çok bilimin bir kesiti olarak ortaya çıkmıştır. Yaşlanma ve yaşlılığın çok boyutlu ve çok yönlü özellikleri bunu zorunlu kılmaktadır. Fakat gerontoloji, saydığım bilimlerin aritmetiksel toplamı olarak da düşünülmemelidir. Gerontoloji interdisipliner (bilimler arası) ve multidisipliner (çok bilimin alanı) bir bilim dalıdır (Kruse & Martin 2004). Meslektaşlarım biraz sonra gerontolojinin temel soruları, cevapları, metot ve teorilerinden örnekler verecek, bulgularını ve gelecekten beklentilerini anlatarak yeni bilgiyle bizi tanıştıracaktır. Yaşlanma ve yaşlılığın karmaşık yapısının büyüleyici etkisini hissetmemizi sağlayacaklardır. Yaşlanma ve yaşlılık sadece ilk bakışta basit, hatta kimilerine bir hayli bayağı görünen, ama bakış açımızı değiştirdikçe farklı görünümlere bürünerek bizi büyüleyen olgulardır. Eğer aynı kişinin aynı anda farklı yaşlanma ve yaşlılıklara sahip olduğu düşünülürse, büyüleyici etkileri daha da artmaktadır. Çünkü herkes aynı anda biyolojik, psişik ve sosyal yaşlanma süreçlerinin içindeki biyopsikososyal varlıktır. Yaşlılık yaşamın bir parçasıdır. Neşeli veya hüzünlü geçebilir. Ve biz başarılı yaşlanmanın kurallarını öğrenmek ve anlamak istiyoruz. Gerontoloji, sürekli yaşlanma ve yaşlılığın yeni alanlarına adım atıyor. Bunları kendi araştırma mantığı ve yöntemleri ile inceleyip yeni teoriler geliştirmenin uğraşını veriyor. Gerontolojinin penceresinden bakıldığında insan ana rahminden ölünceye kadar yaşlanan bir varlık olarak görünüyor ve onun yaşlanmasına bugün bütün dünyada büyük ilgi duyuluyor. Çünkü yaşam süresi uzadıkça yeryüzünün mavisi ve yaşlılığın grisi birbiriyle karışıyor. Bu karışımın ahenkli ve ahenksiz tonları vardır. Gerontoloji ikisine de eşit mesafede durarak, yaşamın başı ve sonu arasındaki insan ömrünün içerisinde yaşlanma ve yaşlılığın yeni anlamlarını, insan ve toplum adına keşfetmeye çalışıyor. Cazibesinden haberdar olmayanlara bunaklığın bilimi gibi görünen gerontoloji her bilim dalı gibi büyüleyici olguların sırlarına erişmeye çalışmak-

4 tadır. Herhalükarda yaşlılık ve yaşam birbirine kenetlenmiştir. Kim uzun yaşamak istiyorsa, o yaşlılığı göze almak zorundadır. Çünkü yaşlılık sadece büyüleyici değil, aynı zamanda büyüleyici hayallerin etkilerini bir anda silen hakikatlerle yüzleşmek demektir. Gençliğin büyüsüne kapılarak yaşlılığa erişenler bunu fark ettiklerinde artık yapılacak pek bir şey kalmamıştır. Unutmayalım: Yaşam, sürekli yeniden kazanılması, yeni koşullara uyum sağlaması gereken, sürekli tehdit altındaki bir dengedir. Hayret uyandıran organizasyon ve tahmin bile edilemeyen yeterlilik ve yetenekleri üzerine devamlı yeni şeyler keşfetsek bile, canlı, bir sır olarak kalmaktadır. (Faller 1984: 1). Sayın bayanlar ve baylar meşhur sinema oyuncusu Ingrid Bergmann ın yaşlılık üzerine şu sözüne sanırım herkes hak verecektir: Yaşlanmak tıpkı dağa tırmanmaya benzer. Ne kadar yükseğe tırmanılırsa kuvvetiniz o kadar tükenir, ama o kadar daha çok uzakları görebilirsiniz. Türkiye de demografik yolculuklara sıkça çıkan biri olarak, demografik dönüşümün ülkemizin mega trendi olduğunu söyleyebilirim. Bu dönüşüme eşlik eden sosyal dönüşümü de hesaba kattığımız takdirde, bu trendlerin birey, toplum, ekonomi ve politika açısından doğuracağı sonuçları öngörebilmek önemlidir. Ancak öngörülerde kehanet ortaya koymak yerine sağlam temellere oturtulmuş tahminlere ihtiyaç vardır. Ardında veri, bilgi ve deneyim yatan öngörülerde kahinlere yer olmadığı gibi her öngörünün bir ihtimal olduğunu da dikkate almamız gerekir. Hiçbir öngörü, ne kadar sağlam veri temeline dayanırsa dayansın, kesinlik iddiasıyla ortaya çıkamaz. Her ne kadar öngörü kavramından da bunu anlamak mümkünse de, bilim camiasında kehanetlere sarılanlara ender hallerde rastlamıyoruz. Tam tersine: Çağımızın kahinleri karşımıza bilim insanı sıfatıyla da çıkıyor, topluma kendi hayallerindeki resimleri, gerçekleşmesi kaçınılmaz durumlar olarak ortaya atıyorlar. Demografik değişimlerin sonucunda yaşlı toplumun ortaya çıkacağını iddia etmek, kehanet değildir. Bu bütün dünyada gözlemlenen bir eğilimdir. Türkiye nin de içinde yer aldığı dört mega trend bütün dünyayı sardı: 1. Küreselleşme 2. Dijitalleşme 3. Sosyal eşitsizlik 4. Demografik değişim Dünya çapındaki bu dört mega trend yani en az 30 ile 50 yıl sürecek olan eğilimler Türk toplumunu da hızla değiştirmektedir. Bu değişimlerin içinde yaşlanma ve yaşlılık olguları da yer almaktadır. Kim yaşlanan toplumun geleceğini yapılandırmak istiyorsa, onun sağlam veriye ve bilgiye ihtiyacı vardır. Bu ikisi olmadan ortaya atılan her görüşten şüphelenmemiz gerekir. Ardında veri, bilgi ve deneyim olmayan görüşlerde de isabet olabilir. Ancak tamamen tesadüftür. Bir sonraki kehanet tutmayacak, bundan kahinler değil, toplum zarar görecektir. Gerontoloji, insanın ana rahminden son nefesinde kadar biyolojik, psişik ve sosyal değişimlerini inceler, bunlar hakkında ampirik veri toparlar ve bunları detaylıca analiz ettikten sonra, yani bireye ve topluma zarar vermeyeceğine kanaat getirdikten sonra gönül rahatlığıyla kamuya sunar. Dolayısıyla bir gerontologun amacı yaşlanma ve yaşlılığı araştırmaktır, ama her araştırmayı acele ile kamuya tanıtmak gibi bir niyeti ve hedefi yoktur. Aksine bulgularını titizlik ve sorumluluk ile değerlendirmek zorundadır. Türkiye nin demografik değişimlerden kaynaklanan sorunlarına politik düzlemde çözüm getirilmesi şarttır. Demografik değişimlere refakat eden sosyal dönüşümleri sürekli sorun perspektifinden de görmemek yerinde olur. Çünkü toplumsal sorunlar sonsuz hikaye gibidir. Her sosyal sorunun çözümünden ortaya yeni durumlar ve yeni sorunlar çıkar. Bu yüzden Gerontoloji yaşlılık sorununu çözmek değil, aksine onu tarif etmek, anlamak ve yaşlanma süreçlerine müdahale etmek hedefine yönelik çalışmalara ağırlık verir. Bunların içinde yaşlanma ve yaşlılıktan kaynaklanan problem çözümleri de yer alır. Ama çözümlerin kalıcı ve sürdürülebilir olması için yaşlanma ve yaşlılığı, sosyolog Max Weber in deyimiyle, anlayarak açıklamak gerekir. Bu yüzden gerontolojide hem nicel (kantitatif) hem de nitel (kalitatif) araştırma metotlarıyla elde edilen gerontolojik bilgiye ihtiyaç vardır. Kişisel gözlemlerle değil, aksine sistematik bilgilerle yaşlanma ve yaşlılığı anlamak ve açıklamak gerekir. Sosyal politikalarımızda yaşlılık politikalarının yeri yok denecek derecede azdır. Bunun ardında yaşlanma ve yaşlılıkla ilişkili önyargı ve kehanetler bulunduğuna defalarca dikkat çektim. Yakında seçim var ve politikacılarımızın yaşlanan toplumla ilgili inandırıcı konseptlerindeki eksiklik dikkat çekmektedir. Korkarım bu yaşlılık hakkında sırf kehanetlerin değil, aynı zamanda cehaletin yer aldığına da işaret etmektedir. Herkes bilir ki, kehanet ve cehalet sıkı dosttur. Gerontoloji, kendi alanında bu dostluğu yok etmenin yollarını aramaktadır.

5 Cehalet, her alanda aşılması gereken bir duvarı andırır. Yaşlanma ve yaşlılık ile ilişkili cehalet duvarını aşmayı başaran ülkeler sanayi, ekonomi ve demokraside de dünyanın en kalkınmış ülkeleridir. Dolayısıyla toplumsal kalkınma ve gerontoloji arasındaki anlamlı ve mantıklı ilişkiler vardır. Hocam Paul Baltes derslerinde yaşlılığın bir ağlayan bir de gülen yüzü var derdi. Yaşlılığın ağlayan yüzünü güldürebilmek için gerontolojik cehalet duvarını birlikte aşmalıyız. Büyük şirketlerin ve hükümetlerin başı sıkışınca başvurduğu Maltalı psikolog ve hekim Edward de Bono, yarım asırdan beri düşünme yeteneğini incelemektedir. Oxford üniversitesinde yatılı okuyan de Bono, henüz yeni kaydını yaptırdığında, kıdemli öğrencilerden birine belli saate kapıları kapatılan yatakhaneye nasıl girebileceğini sorar. O da karşıdaki iki duvarı göstererek, bunları aşmanın kolay olduğunu söyler. De Bono bir gün kaçamak yapar ve yatakhaneye geldiğinde kapılar kapanmış, ortalık zifiri karanlıktır. Ama ilk önce birinci duvarı aşar, ardından ikincisini. Ama etrafına baktığında tekrar dışarıda olduğunu anlar. Karanlıkta yanlış duvara tırmanmıştır. Bizim hikayeden çıkarmamız gereken ders şu olmalıdır: Duvarı iyi tırmanmak, henüz doğru duvarın tırmanıldığı anlamına gelmiyor. Gerontolojik cehalet duvarını aşabilmemiz için, gelişigüzel değil, aksine doğru gerontolojik bilgiyle yola devam etmemiz gerekiyor. Ben 25 yıllık gerontoloji hayatımın 18 yılını Türkiye de geçirdim. Yaşlılığın ağlayan yüzüne sık, gülen yüzüne ender rastladım. Sayın Bayanlar ve Baylar! Kötü olan yaşlılık değildir. Kötü olan yaşlanma süreçlerini yapılandırmada ortaya koyduğumuz performanstır. Bugün bunu değiştirmek için biraraya geldik. Hepinize bir kere daha hoş geldiniz der, meslektaşlarımı pür dikkat dinlemenizi tavsiye ederim. Kaynakça Baltes, P. B., & Baltes, M. M. (1992). Gerontologie: Begriff, Herausforderung und Brennpunkte. In P. B. Baltes, & J. Mittelstraß, Zukunft des Alterns und gesellschaftliche Entwicklung. Akademie der Wissenschaften zu Berlin. Forschunsberich 5 (pp. 1-34). Berlin: De Gruyter. Benesch, H. (1991). dtv-atlas zur Psychologie, Tafeln und Texte, 2.Aufl., Band 2. München: Deutscher Taschenbuch Verlag. Benesch, H. (1992). dtv-atlas zur Psychologie, Tafeln und Texte., 3. Aufl., Band 1. München: Deutscher Taschenbuch Verag. De Bono, E. (2011). De Bonos neue Denkschule - Kreativer denken, effektiver arbeiten, mehr erreichen. 4.Aufl. München: mvg Verlag. Faller, A. (1984). Der Körper des Menschen: Einführung in Bau und Funktion, 10. Aufl.. Stuttgart, New York: Thieme. Helmchen, H., Kanowski, S., & Lauter, H. (2006). Ethik in der Altersmedizin. Mit einem Beitrag zur Pflegeethik von Eva-Maria Neumann. Stuttgart: Kohlhammer Verlag. Kruse, A., & Wahl, H. W. (2010). Zukunft Altern: Individuelle und gesellschaftliche Weichenstellungen. Heidelberg: Spektrum Verlag. Martin, M., & Kliegel, M. (2005). Psychologische Grundlagen der Gerontologie. Stuttgart: Kohlhammer Verlag. Mietzel, G. (2012). Entwicklung im Erwachsenenalter. Göttingen et al. : Hogrefe Verlag. Silbernagl, S., & Despopoulos, A. (1983). Taschenatlas der Physiologie, 2.Auf.. Stuttgart, New York: Thieme. Tufan, I. (2007). Birinci Türkiye Yaslilik Raporu. Antalya: GeroYay. Tufan, İ. (2015). Türkiye'de Yaşlılığın Yapısal Değişimi. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.

6