Emre Birinci KSÜ Orman Fak. Orman End. Müh. Bölümü,46100 Kahramanmara

Transkript

1 Rhododendron Luteum ve Rhododendron Ponticum Odunlar n n Kimyasal Analizleri Emre Birinci KSÜ Orman Fak. Orman End. Müh. Bölümü,46100 Kahramanmara emrebirinci61@gmail.com Özet: Bu çal mada, Rhododendron luteum (sar çiçekli orman gülü) ve Rhododendron ponticum (mor çiçekli orman gülü) odunlar n n kimyasal analizlerine ait ana bile enlerden holoselüloz, alfa selüloz, lignin ve yan bile enlerden % kül oran, so uk su, s cak su, % 1 lik NaOH ve tolüen/aseton/etanol çözünürlüklerinin % oranlar belirlenmi tir. Anahtar kelimeler: Rhododendron luteum, Rhododendron ponticum, kimyasal analiz. Abstract: Chemical Composition of Rhododendron Luteum and Rhododendron Ponticum Woods In this study, main chemical components of Rhododendron luteum and Rhododendron ponticum woods; holocellulose, alpha cellulose, lignin and ash content, rations (%) were determined. In addition, solubility of wood flour in cold and hot water, alcoholbenzene solubility and solubility in 1% NaOH were found. Key Words: Rhododendron luteum, Rhododendron ponticum, chemical analysis. 1. Giri Orman gülleri bitkiler aleminin, tohumlu bitkiler bölümü, Fundagiller (Ericceae) familyas, Rhododendron (orman gülleri) cinsine ait odunsu, herdem ye il veya yapra n döken, ço unlukla çal halinde bitkilerdir (Küçük, M., 2005). Kuzey yar mkürenin l man ve serin bölgelerinde yakla k 600 türü bir o kadar da varyete ve formlar bulunmaktad r. Bu taksonlardan imdiye kadar tespit edilen 10 adeti (5 ana tür, 4 melez tür, 1 form) ülkemizde özellikle Do u Karadeniz yöresinde do al olarak yeti mektedir. Bu taksonlar; Mor Çiçekli Orman Gülü (Rhododendron ponticum), Sar Çiçekli Orman Gülü (Rhododendron luteum), Kafkas Orman Gülü (Rhododendron caucascium), Rhododendron smirnovii, Rhododendron ungernii ve melez türler olan Rhododendron x sochadzeae, Rhododendron x rosifaciens, Rhododendron x davisianum, Rhododendron x filidactylis dir (Davis, 2000; Terzio lu ve ark., 2001, Seçmen ve ark., 1989) Rhododendron Luteum (Sar Çiçekli Orman Gülü) Halk aras nda zifir, sar A u olarak ta isimlendirilir. En çok 3 4 m boylanabilen, ço unlukla 1 1,5 m yüksekli inde, s dall, alt n sar s renkli çiçekleri bulunan ve çiçekleri çok keskin kokulu bir çal d r. Türkiye de do al olarak yeti en Orman Gül leri içerisinde k n yapra n döken tek türdür (Küçük, M., 2005). Yeti me yeri yüksekli ine göre Nisan sonundan ba layarak Haziran ay ba na kadar çiçek açar. Çiçek açma bitkinin yapraklanmas ndan evvel olur. Sonbaharda yapraklar dökülmeden önce k rm z ms bir renk al r. Çiçek ve yapraklar ndan ötürü de erli bir süs bitkisidir (Küçük, M., 2005). 378

2 Yay l alan Kafkasya ve Türkiye dir. Karadeniz sahilleri boyunca yayg n olarak tam kapal olmayan orman altlar nda, orman kenar ve orman içi aç kl klar nda ve orman s n r üstünde alpin kesimlerinde (2200 m ye kadar) bulunur (Davis, 2000; Kayac k, 1966). Ço unlukta, mor çiçekli Orman Gülü ve di er türlerin aksine güne li yerleri ve güney yamaçlar sever. Bu yüzden daha çok kuzey yamaçlarda bulunan Ladin me çereleri alt nda de il, güney yamaçlarda Sar çam me çereleri alt nda daha çok görülür. Ladin me çereleri alt nda hakim odunsu diri örtü türü Rhododendron ponticum dur (Gülen,., 1965; Küçük, M., 1998). Sar Çiçekli Orman Gülü çiçekleri zehirlidir. Ar lar bal üretimi için Orman Gülü çiçeklerini ziyaret ettiklerinde zehirli Andromedotoksin türevleri nektar ve polenlerle birlikte bala ta n r. Bu bala halk aras nda ac bal, tutar bal ya da deli bal denir ve zehirlidir (Küçük, M., 2005). Deli bal yiyen insanlarda sarho lu a benzer uur bozuklu u ortaya ç kar ve bulant, kusma, i tahs zl k, halsizlik ve ishal gibi belirtiler gösteren zehirlenmeler meydana gelir. Az miktarda ( gr) yenen bal neticesinde zehirlenme belirtileri k sa zamanda ortadan kalkar. Çok miktarda yeme halinde ölüm bile meydana geldi i belirtilmektedir (Baytop ve ark., 1989; Zeybek, N., 1985). Fatih Sultan Mehmet in fetih için Trabzon a gelen ordusundaki askerlerin baz lar bu baldan yiyerek zehirlendikleri Baytop Ungan a (1941) atfen rivayet etmektedir. Yine Baytop, Ksenophon a (1974) atfen M.Ö. 400 y llar nda do u Karadeniz yöresine gelen Grek Ordusundaki askerlerden birço unun bu baldan zehirlendi i belirtilmektedir (Baytop ve ark., 1989). Rhododendron Luteum türü orman endüstri sanayisinin pek ilgisini çekmemi tir. Halk aras nda genel olarak çal süpürgesi yap m nda, yakacak odun olarak ve dü me yap m nda kullan l r Rhododendron Ponticum (Mor Çiçekli orman Gülü) Ço unlukla 3 4 m boyunda sürüncü gövdeler olu turabilen bir çal, bazen de 10 m ye kadar boylanabilen küçük bir a açç kt r. Yapraklar herdem ye il ve deri gibi sert, çiçekleri leylak k rm z (mor) renkli ve iç k sm kahverengi lekelidir. May s-haziran aylar nda çiçek açar. Çiçek ve yapraklar ndan ötürü dekoratif bir süs bitkisidir. Ana türünden ba ka çok de i ik formu vard r (Davis, 2000; Kayac k, 1966; Gökmen, 1977). Gölge yerleri, derin hatta nemli topraklar sever. Özellikle tahrip edilmi veya a r müdahale edilmi bozuk karakterdeki ormanl k alanlarda a r yay l m göstererek topra s k ca örttü ü için bu gibi ormanlar n gençle tirilmesi çal malar nda bir engel te kil eder. Yani ormanl k alanlarda istenmeyen bir türdür (Gökmen, 1977; Eyüpo lu, 1988). Yo un gölgesi, asit karakterdeki döküntüsü ve yapraklardaki toksin madde nedeniyle, alt nda ve yan ndaki flora ve faunay uzakla t r r (Gökmen, 1977; Eyüpo lu, 1988). Rhododendron luteum a göre s cakl k iste i fazlad r. Daha çok Fagetum (Kay n) zorunda bulunur. Karadeniz Bölgesi nde sahilden ba layarak 1800 m (2100 m) yüksekliklere kadar ç kar. Tüm Karadeniz sahilleri boyunca bat da Ist rancalar a de in uzan r. Ancak en bol oldu u kesim Kuzey Do u Anadolu da lar d r. Burada yaprakl ve i ne yaprakl ormanlarda me cere alt nda ve aç lan alanlarda yayg n olarak tek ba na ya da öteki orman alt floras ile birlikte bulunur (Davis, 2000; Kayac k, 1966). Orman alt nda gün n n % 42 sinden yararlanarak dahi hayatiyetini devam ettirebilmektedir. Fakat iyi bir büyüme için % 5 10 aras nda k ister. Orman Gülü ya ndan önce çiçek vermez, yani tohum tutmaz. 379

3 Bir kök Orman Gülü her y l yakla k 1 milyon tohum verir (Davis, 2000; Tabbush, Williamson, 1987; ahin, Cevahir, 1991). Dünyada genel yay l alan Portekiz, spanya dan Türkiye ye kadar uzanan yerlerde ve Kafkasya da do al olarak yeti ir. Ayr ca Suriye ve Lübnan n da lar nda da az miktarda bulunmaktad r (Küçük, M., 2005). Rhododendron Ponticum türünden orman endüstri sanayisinde yararlanmaya ilk olarak Artvin Lif Levha Fabrikas 1977 y l nda ba lam t r (Ta k n, O., 1987). Rhododendron Ponticum türü orman endüstri sanayisinde Orta ve Do u Karadeniz bölgesinde yonga levha ve lif levha fabrikalar nda, i ne yaprakl a açlar ile belirli oranlarda kar t r larak kullan l yor (Anonim, 2008). Rhododendron Ponticum türü halk aras nda yayg n olarak çal süpürgesi, yakacak odun, mangal kömürü olarak kullan l yor. Ayn zamanda nebati örücülükte de kullan lmaktad r (Ta k n, O., 1987). 2. Materyal ve Yöntem 2.1 Materyal Rhododendron Luteum ve Rhododendron Ponticum türleri ana kütleyi yani örne in al nd materyalin tamam n temsil edecek biçimde Trabzon ilinin Akçaabat ilçesi Akdamar Köyü nden temin edilmi tir Yöntem Kibrit çöpü büyüklü üne kadar küçültülmü Rhododendron luteum ve Rhododendron ponticum yongalar önce, Willey de irmeninde ö ütülerek 40 ve 60 mesh'lik eleklerde elenmi tir. 60 mesh'lik (250 mikron) elek üzerinde kalan örnekler a z kapal cam kavanozlarda saklanarak a a daki kimyasal analizlere tabi tutulmu tur: 1. Rutubet oran : TAPPI T 264 om 88 (Anonim, 1992). 2. Holoselüloz oran : Wise'nin klorit metodu (Wise, 1962). 3. Lignin oran : TAPPI T 222 om 88 (Anonim, 1992). 4. Alfa selüloz oran : TAPPI T 203 os 71 (Anonim, 1992). 5. Kül oran : TAPPI T 211 om 85 (Anonim, 1992). 6. Tolüen/Aseton/Etanol çözünürlük oran TS 4569 UDK (Anonim, 1987) 7. So uk ve s cak suda çözünürlük oran : TAPPI T 207 om 88 (Anonim, 1992). 8. % 1 lik NaOH ' de çözünürlük oran : TAPPI T 207 om 88(Anonim, 1992). 3. Bulgular ve Tart ma 3.1. Rhododendron Luteum Odununun Kimyasal Analiz Sonuçlar na Ait Bulgular Rhododendron luteum odununun rutubet tayini yöntemde belirtilen standarta göre hesapland ve ortalama % kuruluk miktar % 88,846 olarak belirlenmi tir. Rhododendron luteum odununun kimyasal analizleri daha önce belirtilen standart metotlara uygun olarak yap lm ve sonuçlar Çizelge 1' de verilmi tir. 380

4 Çizelge 1: Rhododendron luteum a ait kimyasal analiz sonuçlar. B LE ENLER Ortalama (%) Standart sapma Minimum de er Maksimum de er Holoselüloz oran (%) Lignin oran (%) Alfa - Selüloz oran (%) Kül oran (%) % 1 lik NaOH Çözünürlük oran (%) Tolüen-Aseton-Etanol Çözünürlük oran (%) So uk Suda Çözünürlük oran (%) S cak Suda Çözünürlük oran (%) Çizelge 1 de görüldü ü gibi, Rhododendron luteum u olu turan ana kimyasal bile enlerden olan holoselüloz içeri i % 77.78, alfa selüloz oran % 47.60, lignin oran ise % olarak tespit edilmi tir. Rhododendron luteum un yan bile enlerinden olan çözünürlük de erleri incelendi inde; so uk sudaki çözünürlük % 1.14, s cak sudaki çözünürlü ü % 7.15, % 1 lik NaOH çözünürlü ü % 22.23, tolüen-asetonetanol çözünürlü ü % 2.02 olarak tespit edilmi tir. Kül oran ise % 0.41 olarak belirlenmi tir Rhododendron Ponticum Odununun Kimyasal Analiz Sonuçlar na Ait Bulgular Rhododendron ponticum odununun rutubet tayini yöntemde belirtilen standarta göre hesapland ve ortalama % kuruluk miktar % 83,844 olarak belirlenmi tir. Rhododendron ponticum odununun kimyasal analizleri daha önce belirtilen standart metotlara uygun olarak yap lm ve sonuçlar Çizelge 2' de verilmi tir. Çizelge 1: Rhododendron ponticum a ait kimyasal analiz sonuçlar. B LE ENLER Ortalama (%) Standart sapma Minimum de er Maksimum de er Holoselüloz oran (%) Lignin oran (%) Alfa - Selüloz oran (%) Kül oran (%) % 1 lik NaOH Çözünürlük oran (%) Tolüen-Aseton-Etanol Çözünürlük oran (%) So uk Suda Çözünürlük oran (%) S cak Suda Çözünürlük oran (%) , Çizelge 2 de görüldü ü gibi, Rhododendron ponticum u olu turan ana kimyasal bile enlerden olan holoselüloz içeri i % 77.25, alfa selüloz oran % 46.57, lignin oran ise % olarak tespit edilmi tir. Rhododendron ponticum un yan bile enlerinden olan çözünürlük de erleri incelendi inde; so uk sudaki çözünürlük % 0.88, s cak sudaki çözünürlü ü % 8.07, % 1 lik NaOH çözünürlü ü % 26.10, tolüen-asetonetanol çözünürlü ü % 2.12 olarak tespit edilmi tir. Kül oran ise % 0.42 olarak belirlenmi tir. 381

5 4. Sonuçlar ve Öneriler Elde edilen sonuçlara göre Rhododendron luteum ve Rhododendron Ponticum hemen hemen birbiri ile ayn kimyasal içeri e sahiptir. Rhododendron Luteum, Rhododendron Ponticum dan daha fazla holoselüloza, daha az lignine, daha fazla alfa selüloza ve ayn miktarda kül oran na sahiptir. Yap lan ara t rmalarda Rhododendron Luteum türünün kimyasal analizine rastlanmam t r. Rhododendron Ponticum türü 1987 y l na Dr. Osman TA KIN taraf ndan lif levha sanayisinde kullan m için ara t r lm t r. Elde edilen kimyasal analiz sonuçlar bu çal mada bulunan de erler ile yüksek benzerlik göstermektedir. Rhododendron Ponticum türü Orta ve Do u Karadeniz bölgesinde yonga levha ve lif levha fabrikalar nda i ne yaprakl a açlar ile kar t r larak kullan lmaktad r. Bu türün yonga levha üretiminde ba l ca dezavantaj rutubet oran n n çok yüksek olmas d r. Kurutulmas için, kurutma f r nlar n n s cakl C ve daha yüksek olmas gerekmektedir. Rhododendron türleri holoselüloz oranlar çok yüksek olmas na ra men ara t rmalara göre hiçbir kâ t hamuru ve ka t üretim endüstrisinde kullan lmamaktad r. Rhododendron türleri ormanc lar taraf ndan istenmeyen çal lard r. Bu türlere kullan m alan kazand r lmas ormanlar üzerindeki bask y azalt c bir etki yapar, ormanlar n gençle tirilmesinde ve a açlar n yeti me ortam n n iyile tirilmesinde olumlu rol oynar ve ormanlar m z n devaml l için temizleme i lemi gerçekle tirilmi olur (Ta k n, O., 1987). Bu türlerin çevreye sa lad yararlar; dünyam zda sanayile me h z na ba l olarak h zla artan karbondioksit emisyonunun sonucu olarak ortaya ç kan küresel s nman n azalt lmas, do aya sal nan oksijen miktar n n artmas, ye il örtünün korunmas ve dik yamaçlardaki toprak kaymas n önlemesi olarak ifade edilebilir. Türkiye de Rhododendron türlerinin miktar konusunda daha önce hiçbir çal ma yap lmam t r. Ancak baz tahminlere göre Artvin ilinde bulunan Rhododendron türleri, bir yonga levha fabrikas n n 30 y ll k hammadde ihtiyac n tek ba na kar layaca yönündedir (Ta k n, O., 1987). Sonuç olarak, bu türler orman ürünleri endüstrisinden özellikle ka t, lif levha ve yonga levha endüstrilerinde kullan l rsa odunun daha rantab l kullan ld alanlara ve ormanlara a r bask azalt lacakt r. 5. Te ekkür Rhododendron Luteum ve Rhododendron Ponticum odunlar n n kimyasal analizleri isimli bu çal maya de erli fikirleri ve yard mlar yla katk da bulunan Kahramanmara Sütçü mam Üniversitesi, Orman Fakültesi, Orman Endüstri Mühendisli i Bölümü ö retim üyesi say n Doç. Dr. Ahmet TUTU a te ekkürlerimi sunar m. 6. Kaynaklar 1. Anonim, TAPPI Test Methods, Tappi Press, Atlanta, Georgia, USA. 2. Anonim, TSE kurumu, Ankara. 3. BAILEY, L., H., Manual of Cultivated Plants, Macmilan Publishing Co. Inc., New York BAYTOP, T., BAYTOP, A., MAT, A., SUN, S., Türkiye de zehirli Bitkiler, Bitki Zehirlenmeleri ve Tedavi Yöntemleri, st. Üni. Eczac l k Fak. No:54, stanbul DAVIS, P., H., Flora or Turkey and the East Aegean Islands. Volume Six (1978), Edinburg. and Volume eleven (2000), Edinburg. 6. EYÜPO LU, A., K., Orman Gülü ve Mücadelesi, Silvikültür Planlama Tekni ive Gençle tirme Esaslar, Tatbikat Notu, Artvin

6 7. GÖKMEN, H., Kapal Tohumlular Angiosparmae, 2. Cilt, Orman Genel Müdürlü ü Yay nlar Seri No:55, Ankara GÜLEN,., Orman Gülü (Rhododendron ponticum) nün Kimyevi Metodla Kontrolü konusunda ngiltere de Yap lan Çal malar n Teknik ve Ekonomik Esaslar, st. Üni. Orm. Fak. Dergisi, Seri:B, Cilt 15, Say :1, stanbul KAYACIK, H., Orman ve Park A açlar n n Özel Sistemati i 3. Cilt, Angiosparmae, st. Üni. Orm. Fak. Yay n No:106, stanbul KÜÇÜK, M Çevre ve nsan Dergisi, T.C. Çevre ve Orman Bakanl Yay nlar, Say :63 / Sayfa:21, KÜÇÜK, M., Kürtün (Gümü hane) Örümcek Ormanlar n n Floras ve Saf Me çere Tiplerinin Floristik Kompozisyonu, do u Karadeniz Orman Ara t rma Müdürlü ü Yay nlar, Teknik Bülten No:5, Trabzon SEÇMEN, Ö., GEM C, Y., LEBLEB C, E., GÖRK, G., BEKAT, L., Tohumlu Bitkiler Sistemati i, Ege Ünü. Fen Fak. Kitaplar Serisi No:116, zmir AH N, A., CEVAH R, G. Mor Çiçekli Orman Gülü (Rhododendron ponticum) ve Kimyasal Mücadele Metodlar, OAE Dergisi, Cilt 37 No: 74, Ankara TABBUSH, H., M., WILLIAMSON, D., R., Rhododendron ponticum as a Forest Weed, Forestry Commission Bulletin 73 London TA KIN, O Rhododendron Ponticum Odunundan Ya Yöntemle Lif Levha Yap lmas Üzerinde Ara t rmalar. Ormanc l k Ara t rma Enstitüsü Yay nlar, Teknik Bülten Serisi No:181, Ankara. 16. TERZ O LU, S., MEREV, N., AN N, R., A Study on Turkish Rhododendron Luteum (Ericaceae), Turk J Agric. For. 25 (2001) TÜB TAK, Ankara. 17. Wise, E.L. and H.L. Karl., Cellulose and Hemicelluloses in Pulp and Paper Science and Technology. Vol. 1, Pulp. Edited by C. Earl Libby McGraw Hill-Book Co., New York. 18. ZEYBEK, N., Farmasötük Botanik, Ege Üni. Ecz. Fak. Yay nlar No:1, zmir