TÜRK YAPI MALZEMEsİ SEKTÖRÜ İÇİN GELİŞTİRİLEN yaşam DÖNGÜSÜ ETKİ DEĞERLENDİRME MODELİNİn SINANMASI

Transkript

1 ANKARA - TURKIYE TÜRK YAPI MALZEMEsİ SEKTÖRÜ İÇİN GELİŞTİRİLEN yaşam DÖNGÜSÜ ETKİ DEĞERLENDİRME MODELİNİn SINANMASI VERIFICATION of life CYCLE IMPACT ASSESSMENT MODEL DEVELOPED FOR TURKISH BUILDING MATERıALS SECTOR Dr. Saniye Karaman Öztaşa * ve Prof. Dr. Leyla Tanaçan b Gebze Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, Kocaeli, Türkiye, saniyekaraman@yte.edu.tr b İstanbul Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, İstanbul, Türkiye, tanacan@itu.edu.tr a* 866 Özet önemi vurulanmıştır. Dünyada hızlı nüfus artışı sonucunda çevre kirliliğinin iderek artması ve doğal kaynakların hızla tüketilmesi, yapım sektöründe sürdürülebilir yapılar konusunu önemli hale etirmektedir. Sürdürülebilir yapılar ile kaynakların verimli kullanılması, doğaya olan salımların azaltılması, atıkların azaltılması, iç mekân hava kalitesinin artırılması mümkün olmaktadır. Yapı malzemelerinin çevresel özelliklerinin değerlendirilmesi ise, çevreye duyarlı yapı malzemelerin seçilmesini, sürdürülebilir yapıların üretilmesini sağlamaktadır. Anahtar kelimeler: YDED, yapı malzemeleri, Türkiye, EPS. Yaşam Dönüsü Değerlendirmesi (YDD), bir ürün ya da hizmetin tüm yaşam dönüsü içinde çevresel etkilerini değerlendirmede yayın olarak kullanılan bir yöntemdir. Yaşam Dönüsü Etki Değerlendirmesi (YDED), çevresel etkilerin nicel olarak hesaplandığı YDD yönteminin üçüncü evresidir. Bu evre; bileşenlerindeki belirsizliklerinden, mevcut modeller arasındaki yaklaşım farklılıklarından dolayı YDD yönteminin en zayıf fakat en önemli bölümlerindendir. Çevresel etki değerlendirilmesinde yerel faktörler etkili olmaktadır. Bu nedenle ülkeler kendi çevresel durumlarını yansıtan YDED modelleri eliştirmektedir. Türkiye de YDD konusunda yapılan çalışmalar sınırlı sayıdadır. Yerel çevresel sonuçların elde edilebilmesi amacıyla Türk yapı malzemesi sektörü için YDED modelinin eliştirilmesi önemlidir. Bu çalışmanın amacı, Türkiye için eliştirilen YDED modelinin (YDED- TR) enleştirilmiş polistiren köpük ile (EPS) sınanmasıdır. Bu çalışma sonucunda, Türkiye yapı malzemesi sektörü için eliştirilen YDED- TR modeli değerlendirilmiş, modelin kullanılmasını kısıtlayan Türkiye için erekli çevresel veri eksikliği belirlenmiş ve yerel faktörlerin YDED evresi için Abstract Increasin environmental pollution as a result of rapid population rowth in the world and rapid natural resource depletion make sustainable buildin important in the construction industry. Sustainable buildins are achieved by efficient use of natural resources, reducin waste and improvin indoor air quality. Assessment of environmental characteristics of buildin materials provides selection of environmentally friendly buildin materials and production of sustainable buildins. Life Cycle Assessment (LCA) is a commonly used method for evaluatin the environmental impacts caused by a product or a service durin the whole life cycle. Life Cycle Impact Assessment (LCIA) is the third phase of LCA in order to quantify various environmental impacts. It is the weakest but the most important phase of LCA due to uncertainties of the components and approach differences amon LCIA models. Local factors are effective in evaluatin of environmental impacts. Therefore, countries create LCIA models aimed at assessin their own environmental situations. LCA studies are limited in Turkey. Developin LCIA model for Turkey is important in order to obtain local environmental results. The aim of this study was to verify LCIA model developed for Turkey by expanded polystyrene foam (EPS). As a result of this study, LCIA model for Turkey was evaluated, lack of environmental data restrict the use of the model was

2 28-30th May 2015 Ankara - TURKIYE determined for Turkey and the importance of local factors for LCIA phase was hihlihted. Keywords: LCIA, buildin materials, Turkey, EPS. 1. Giriş Yaşam Dönüsü Etki Değerlendirmesi (YDED), yaşam dönüsü envanter analizinden (YDE) elde edilen sonuçlara öre yapı malzemelerinin çevresel etkilerinin değerlendirildiği evredir [1]. ISO (2006) a öre zorunlu ve zorunlu olmayan adımlardan oluşan YDED evresinde çevresel etki kateorilerinin, tanımlama modellerinin ve kateori österelerinin seçilmesi; envanter sonuçlarının seçilen çevresel etki kateorilerine öre düzenlenmesi (sınıflandırılma) ve tanımlama zorunlu adımlardır. Normalleştirme, ağırlıklandırma ve ruplandırma ise YDD sonuçlarının açıklanmasına yardımcı olabilen zorunlu olmayan adımlardır [2]. Şekil 1. Yaşam dönüsü etki değerlendirme evresinin adımları. YDED evresinin ilk zorunlu adımı, YDD yönteminin amaç ve kapsamına uyun, çalışılan ürün sistemi ile ilili çevresel konuları yansıtan çevresel etki kateorilerinin seçilmesidir. Lijin G. ve diğerlerine (2008) öre, envanter analizleri enellikle önce orta nokta etki kateorilerine, sonra son nokta etki kateorilerine ayrılmaktadır [3]. Tanımlama modeli, etki kateorisi için fiziksel, kimyasal ve biyolojik süreçlerdeki çevresel işleyişi yansıtarak envanter sonuçları ile kateori österesi arasındaki ilişkiyi östermektedir. Tanımlama modelinden türetilen dönüştürme katsayısı, her bir çevresel etki kateorisi için envanter analizi sonuçlarını ortak bir birime etirmektedir. Sınıflandırmada, envanter analizindeki salımlar ve tüketilen kaynaklar seçilen çevresel etki kateori ya da kateorilerine öre düzenlenmektedir. Tanımlama adımında ise her bir çevresel etki kateorisi için, dönüştürme katsayısıyla çarpılarak aynı eşdeğer birime etirilen salımlar toplanarak kateori östere sonuçları hesaplanmaktadır [2]. Her bir çevresel etki kateorisi farklı birimle ifade edilmektedir. Örneğin küresel ısınma kateorisi karbon dioksit (CO2) eşdeğeri ile ifade edilirken, asitleşme hidrojen (H), ozon tabakasının incelmesi kateorisi CFC11 (kloro florokarbon11) eşdeğeri ile ifade edilmektedir. Normalleştirmede, her bir çevresel etki kateori östere sonucu referans bir değere bölünerek tüm etki kateorileri birimsizleştirilmektedir. Ağırlıklandırma adımında, çevresel etki kateorilerinin önem dereceleri modelin eliştirildiği böle ya da ülkeye öre belirlenmektedir. Gruplandırma adımında ise, çevresel etki kateorileri sınıflandırılmakta, bazen düşük, orta ve yüksek öncelikli ibi hiyerarşiye öre derecelendirilmektedir [4]. YDED evresinde yerel faktörler etkili olmaktadır. Bu nedenle özellikle elişmiş ülkelerde 1990 lı yılların başından itibaren farklı YDED modelleri eliştirilmektedir. Seçilen bu modellere bağlı olarak, farklı çevresel performans değerleri elde edilmektedir [5]. Mevcut YDED modelleri incelendiğinde esas alınan yaklaşım modeli; çevresel etki kateorilerinin nicelik ve türü; tanımlama modelleri ve kateori östereleri; normalleştirme referans değeri; ağırlıklandırma yöntemleri ve ağırlıklandırma katsayıları açılarından farklılıklar olduğu örülmektedir. Dünyada ve Türkiye de iderek artan çevre sorunları ve yapı malzemesi sektörünün çevre üzerindeki etkisi; YDED evresinin ISO standardında belirtilen zorunlu ve zorunlu olmayan adımlarındaki belirsizlikler; Yerel faktörlerin YDED evresi için önemi; Mevcut YDED modellerindeki farklılıklar; Türkiye de bu konuda çalışmaların yetersizliği ve yerel verileri dikkate alan bir YDED modelinin bulunmaması ibi nedenlerle eliştirilen YDED- TR modelini değerlendirmek amacıyla bu çalışmada, modelin Türkiye de ısı yalıtımında yayın olarak kullanılan enleştirilmiş polistren köpük (EPS) üzerinde sınanması amaçlanmıştır. EPS nin beşikten kapıya olarak tanımlanan hammaddenin çıkarılması ve malzeme üretim alanına ulaştırılması, EPS nin üretimi, paketlenmesi ve inşaat alanına ulaştırılmasını kapsayan yaşam dönüsü süreci esas alınmıştır. Birçok YDED modeliyle sonuçların değerlendirilmesine olanak tanıyan SimaPro YDD aracı kullanılarak EPS üretim sürecindeki çevresel sonuçlar modeller arasında karşılaştırılmıştır. 2. Türk Yapı Malzemesi Sektörü İçin Önerilen YDED Modeli (YDED- TR) YDED- TR modelinde envanter analizinden elen verilerin doğrudan küresel ısınma, asitleşme ibi orta nokta etki kateorilerine sınıflandırılarak çevresel hesaplamaların bu noktalarda yapıldığı ve modeldeki belirsizliklerin son nokta yaklaşım modellerine öre daha az olduğu orta nokta yaklaşım modeli esas alınmıştır. Bu yaklaşıma problem odaklı yaklaşım da denilmektedir. Orta nokta yaklaşımının, bu konularda sınırlı sayıda çalışmaların olduğu Türkiye de bir başlanıç olacağı düşünülmektedir. 867

3 2 nd International Sustainable Buildins Symposium Son nokta yaklaşım modellerinde ise çevresel hesaplamalar kaynakların tüketilmesi, insan sağlığına zarar ve ekosistemin zarar örmesi ibi son nokta etki kateorileri için yapılmaktadır. Bu yaklaşım ise hasar odaklı yaklaşım olarak ifade edilmektedir [6]. Son nokta yaklaşım modelleri daha kapsamlı bir çevresel modellemeyi erektirmekte ve modeldeki belirsizlikleri artırmaktadır. Bu nedenle YDED- TR modeli için orta yaklaşım modelinin seçilmesinin ve ileride yapılacak son nokta yaklaşım modelleriyle YDED modellerinin eliştirilmesinin uyun olacağı düşünülmüştür. YDED- TR modelinde orta nokta yaklaşım modeline öre çevresel etki kateorileri seçilmiştir. Bu kateoriler; Mevcut YDED modelleri, yapıldığı 2013 yılı için Türkiye nin nüfusunu kişi olarak belirtmektedir [8]. YDED- TR modelinde seçilen çevresel etki kateorilerinin ağırlıklandırma katsayılarının (WF- Weihtin Factor) belirlenmesinde panel yöntemi kullanılmış, 11 çevresel etki kateorisinin ağırlıklandırma katsayıları Super Decisions proramı kullanılarak hesaplanmıştır [9] (Şekil 2). YDED- TR modelinde toplam çevresel performans değerini hesaplamak için ISO standardını esas almasından, normalleştirme ve ağırlıklandırma adımını içermesinden dolayı yapı malzemesi sektörü için eliştirilmiş bağıntı [10] kullanılmaktadır. Bu bağıntı sayısal olarak ifade edilmese de ISO de (2006) yer almaktadır. Bağıntıya öre; Toplam Çev. Değ j Türkiye nin de yükümlü olduğu Avrupa Yapı Malzemeleri Yönetmeliği nin yapı malzemeleri için EN standardı [7], Yapı malzemelerinin yaşam dönüsü sürecinde neden oldukları çevresel etkiler, Türkiye deki çevresel sorunlar öz önünde bulundurularak seçilmiştir (Çizele 1). 868 Çizele 1. YDED-TR modelinde seçilen çevresel etki kateorileri. Şekil 2. YDED- TR için hesaplanan ağırlıklandırma katsayıları. Farklı j yapı malzemelerinin toplam çevresel performans değeri için; p çevresel etki kateori sayısı; k çevresel etki kateorisi, EDPuanı jk ise ağırlıklandırılmış ve normalleştirilmiş etki değerlendirme puanıdır. Ağırlıklandırılmış ve normalleştirilmiş etki değerlendirme puanı aşağıdaki denklem ile hesaplanmaktadır (2). EDPuanı jk Küresel ısınma, ozon tabakasının incelmesi, asitleşme, ötrofikasyon ve fotokimyasal sis oluşumu için EN standardının esas aldığı tanımlama modelleri ve kateori östereleri seçilmiştir. Fosil yakıt tüketimi, mineral kaynak tüketimi, su tüketimi ve atık kateorisi için YDE analizinden elen verilerin toplamını esas alan envanterlerin doğrudan kullanımı yaklaşımı seçilmiştir. Bu kateoriler için Türkiye İstatistik Kurumu nun (TÜİK) çevresel konularla ilili veritabanı öz önünde bulundurulmuştur. Sınıflandırmada YDE analizi sonucunda elde edilen, yapı malzemelerinin yaşam dönüleri boyunca sebep oldukları salımlar, tüketilen kaynaklar ve atıklar seçilen çevresel etki kateorilerine öre düzenlenmiştir. YDED- TR modelinde, her bir çevresel etki kateorisi için bir Türk vatandaşının toplam çevresel etkisi normalleştirme katsayısı (NF- Normalization Factor) olarak seçilmiştir. TÜİK, çalışmanın EDjk ham etki değerlendirme puanı; WF k k çevresel etki kateorisi ile ilili ağırlıklandırma katsayısı; NFk ise k çevresel etki kateorisi ile ilili normalleştirme katsayısıdır. Farklı j yapı malzemeleri için k çevresel etkisi ile ilili ham etki değerlendirme puanı aşağıdaki denklem ile hesaplanmaktadır (3). ED jk n, k çevresel etki kateorisi ile ilili salım sayısı; i, salım; Iij farklı j yapı malzemeleri için i salımıyla ilili YDE analizinden elen k cinsinden salım miktarı; CF i ise i salımını kateori österesi referans salımına dönüştürme katsayısıdır.

4 28-30th May 2015 Ankara - TURKIYE 3. YDED- TR Modelinin Denenmesi Genleştirilmiş polistren köpük (EPS); polistirenin enleştirilmesiyle veya polistirenin diğer kopolimerlerinden oluşan taneciklerinin kalıplara konularak şişirilmesi ile üretimi erçekleştirilen, içi hava dolu kapalı hücre yapısına sahip rijit hücresel plastik malzemedir. Bu çalışmada, YDE ile ilili Türkiye ye özü verilerin henüz oluşturulmamış olmasından dolayı Sylvatica tarafından Athena Sürdürülebilir Malzemeler Ensitüsü ne (Athena Sustainable Materials Institute) hazırlanmış olan rapordan [11] alınan envanter verileri kullanılmıştır (Çizele 2). Çizele 2. EPS için veri tablosu. YDE analizi sonuçları Birim Doğalaz Enerji Kaynak tüketimi Havaya salımlar Suya salımlar Atık MJ Elektrik (fosil) )kaynaklı) MJ 1 k EPS için sonuçlar Petrol MJ Kömür MJ 5.01 Boksit 1.21 Kil mineralleri 4.18 Demir (cevher) Kireçtaşı 2.31 Su k CO CO 9.68 CXHY HCl 0.07 Toz 3.61 Ağır metaller 0.09 HF NOx SOx H+ asitler Biyokimyasal oksijen ihtiyacı Kimyasal oksijen ihtiyacı (COD) 1.32 Cl CXHY Deterjan/yağ Çözünmüş oranikler Çözünmüş katı maddeler Metalik iyonlar Na NH Sülfat Katı maddeler 1.31 Kimyasal atık Endüstriyel atık 3.52 Cüruf/ kül 9.24 Mineral atık Öncelikle veri tablosunda belirtilen irdi ve çıktılar Türkiye için seçilmiş 11 çevresel etki kateorisine sınıflandırılmaktadır (Çizele 3)., arazi kullanımı ve iç hava kalitesiyle ilili envanter verileri belirtilmediğinden değerlendirme 8 çevresel etki kateorisi için yapılmıştır. 869

5 2 nd International Sustainable Buildins Symposium Çizele 3. EPS envanter verilerinin YDED- TR modelinde seçilen etki kateorilerine sınıflandırılması. Çevresel etki kateorileri Envanter verileri Küresel ısınma CO 2 Fosil yakıt tüketimi Doğalaz, petrol, kömür, elektrik Asitleşme Atık Su tüketimi Mineral tüketimi Ötrifikasyon SO 2, NO X, HCl, HF Kimyasal atık, endüstriyel atık, cüruf/ kül, mineral atık. Suya bırakılan atıklar; deterjan- yağ, çözünmüş oranikler, çözünmüş katı maddeler, katı maddeler Su miktarı Boksit, kil mineralleri, demir, kireçtaşı NO x, NH 4, COD C 2 H 4, CO 0.03 k/ SO 2 Ötrofikasyon çevresel etki kateorisi için; NO x, NH 4, COD envanterden ötrifikasyon kateorisine sınıflandırılan salımlardır. 1 k EPS nin ötrifikasyon kateorisi için ham etki değerlendirme puanı aşağıda verilmiştir. ED EPS, ötrofikasyon k/ PO 4 için; C 2 H 4, CO envanterden fotokimyasal sis oluşumu kateorisine sınıflandırılan salımlardır. 1 k EPS nin ötrifikasyon kateorisi için ham etki değerlendirme puanı aşağıda verilmiştir. ED EPS, fotokimyasal sis o. 870 Arazi kullanımı İç hava kalitesi İlili envanter verisi belirtilmemiştir. İlili envanter verisi belirtilmemiştir. İlili envanter verisi belirtilmemiştir. ED EPS, fotokimyasal sis o. k/ Fosil yakıt tüketimi için; doğalaz, kömür, petrol ve fosil yakıt kaynaklı elektrik tüketimi sınıflandırılmıştır. Ham etki değerlendirme puanı, envanterlerin doğrudan kullanımı yaklaşımına öre tüketilen fosil yakıt miktarlarının toplanmasıyla elde edilmiştir. Her bir etki kateorisi için salımların dönüştürme katsayısıyla tek bir eşdeğer salıma ya da birime dönüştürüldüğü tanımlama adımında; 1 k EPS nin ham (normalleştirilmemiş ve ağırlıklandırılmamış) etki değerlendirme puanı (EDjk) Denklem 3 e öre hesaplanmıştır. Hesaplamalarda, ram cinsinden verilen irdi ve çıktı miktarları kilorama çevrilmiştir. Küresel ısınma çevresel etki kateorisi için; küresel ısınmaya neden olan ve veri kaynağından elen tek salım CO 2 dir. CO 2 in dönüştürme katsayısı (CF) 1 dir. Envanter analizinden elen CO 2 miktarı 1 kiloram EPS için 3.59 kiloramdır. Buna öre küresel ısınma için ham etki değerlendirme puanı aşağıda verilmiştir. ED EPS, küresel ısınma ED EPS, küresel ısınma k. CO 2 Asitleşme çevresel etki kateorisi için; SO 2, NO x, HCl, HF envanterden asitleşme kateorisine sınıflandırılan salımlardır. 1 k EPS nin asitleşme kateori için ham etki değerlendirme puanı aşağıda verilmiştir. ED EPS, asitleşme ED EPS, asitleşme ED EPS, fosil yakıt t. [ ] MJ MJ TEP Atık çevresel etki kateorisi için; kimyasal atık, endüstriyel atık, cüruf/ kül, mineral atıklar ve suya bırakılan atıklar; deterjan-yağ, çözünmüş oranikler, çözünmüş katı maddeler, katı maddeler bu kateori içinde sınıflandırılmıştır. Ham etki değerlendirme puanı, envanterlerin doğrudan kullanımı yaklaşımına öre oluşan atık miktarının toplanmasıyla elde edilmiştir. ED EPS, fosil yakıt t. [ ] 0.07 Ton Su tüketimi için; YDE den elen tüketilen su miktarı ham etki değerlendirme puanının eldesinde kullanılmıştır. ED EPS, su tüketimi litre 0.03 m 3 Mineral kaynak tüketimi çevresel etki kateorisi için; YDE den elen tüketilen mineral kaynak miktarı ham etki değerlendirme puanının eldesinde kullanılmıştır. ED EPS, mineral kaynak tüketimi [ ]

6 28-30th May 2015 Ankara - TURKIYE ED EPS, mineral kaynak tüketimi Ton Çizele 4. Bir kiloram EPS nin YDED- TR modeline öre hesaplanan kateori östere sonuçları. Çevresel etki kateorileri Kateori östere sonuçları Küresel ısınma 3.59 (CO2) Fosil yakıt tüketimi (ton eşdeğer petrol) Asitleşme 0.03 (SO2) Atık 0.07 (ton) Su tüketimi 0.03 (m3) Mineral tüketimi (ton) Ötrifikasyon (PO4) 0.02 (C2H4) İlili envanter verisi Arazi kullanımı İlili envanter verisi İç hava kalitesi İlili envanter verisi Normalleştirilmiş EDEPS, su tük. Mineral kaynak tüketimi kateorisi için; TBMM Araştırma Komisyonu nun (2010) verilerine öre Türkiye de kişi başına düşen mineral kaynak tüketimi 5 tondur [17]. Çizele 5. Bir kiloram EPS nin YDED- TR modeline öre hesaplanan normalleştirilmiş etki değerlendirme puanı. Farklı birimlere sahip etki kateorilerinin birimsizleştirilmesi, kateori sonuçlarının toplanabilmesi ve farklı malzemelerin çevresel performanslarının karşılaştırılabilmesi için normalleştirme yapılmıştır. Çizele 4 de tanımlama sonucunda belirtilen değerler, referans değerine (NF) bölünerek her bir kateori için normalleştirilmiş değerler hesaplanmıştır. Küresel ısınma etki kateorisi için; 2011 yılında kişi başına düşen sera salım miktarı TÜİK den alınan verilere öre 5.71 ton/kişidir [12]. Buna öre; Normalleştirilmiş ED EPS, küresel ısınma Normalleştirilmiş ED EPS, küresel ısınma Fosil yakıt tüketimi için; Türkiye enerji tüketiminin kaynaklar bazında dağılımında fosil yakıt tüketimi toplam enerji tüketiminin % 89 udur. Türkiye nin 2011 yılı toplam enerji tüketimi bin ton eşdeğer petrol (Btep) dir [13] tarihi için kişi başına düşen fosil yakıt tüketimi; Normalleştirilmiş ED EPS, fosil yakıt t. Normalleştirilmiş ED EPS, fosil yakıt t. Su tüketimi kateorisi için; TÜİK verilerine öre Türkiye de kişi başına kullanılan su miktarı 217 litre (0.21 m3) dür [16] Normalleştirilmiş ED EPS, fosil yakıt t. Atık kateorisi için; TÜİK in verilerine öre 2012 yılı için bir ünde kişi başına düşen belediyelerce toplanan atık miktarı 1.12 k (yılda 408 k 0.4 ton) dur [14]. Maden işletmelerinde ise 2012 yılı için 952 milyon ton atık (kişi başı 12.7 ton) oluştuğu belirtilmiştir. Oluşan atığın %99,8 ini mineral kaynaklar oluşturmuştur [15]. Çevresel etki kateorileri Normalleştirilmiş etki değerlendirme puanı Küresel ısınma Fosil yakıt tüketimi Asitleşme Atık Su tüketimi 0.14 Mineral tüketimi 0.00 Ötrifikasyon İlili envanter verisi Arazi kullanımı İlili envanter verisi İç hava kalitesi İlili envanter verisi Çevresel etki kateorilerinin Türkiye için önem derecelerine öre belirlenen ağırlıklandırma katsayıları, normalleştirilmiş etki değerlendirme puanı ile çarpılarak her bir kateori için çevresel performans değeri elde edilmiştir. Normalleştirilmiş etki değerlendirme puanı hesaplanan küresel ısınma, fosil yakıt tüketimi, atık, su tüketimi ve mineral kaynak tüketimi için YDED- TR modelinde hesaplanan ağırlıklandırma katsayıları kullanılmıştır. 871

7 2 nd International Sustainable Buildins Symposium Çizele 6. Bir kiloram EPS nin YDED- TR modeline öre normalleştirilmiş ve ağırlıklandırılmış çevresel performans değeri. sıra dönüştürme katsayılarındaki (CF) farklılıklar da etkili olmaktadır. Çevresel etki kateorileri Ağırlıklandırılmış çevresel performans değeri Çizele 7. Bir kiloram EPS için YDED modellerine öre ham etki değerlendirme puanları. Küresel ısınma x Fosil yakıt tüketimi x Asitleşme Atık x YDED modelleri Küresel ısınma (CO 2 ) Fosil yakıt tüketimi (TEP) Asitleşme (SO 2 ) Atık (ton) Su tüketimi (m 3 ) Mineral kaynak tüketimi (ton) Su tüketimi 0.14 x Mineral tüketimi 0.00 x Ötrofikasyon YDED- TR CML EDIP Arazi kullanımı İç hava kalitesi İlili envanter verisi İlili envanter verisi İlili envanter verisi EPD Impact Recipe BEES TRACI EPS nin YDED- TR Modeli Sonuçlarının Diğer YDED Modelleri ile Karşılaştırılması İlk olarak 1990 da tasarlanmış SimaPro ; kullanıcının ürünlerin ve servislerin çevresel performansını analiz etmesini ve özlemlemesini sağlayan bir YDD aracıdır. Yaşam dönüsü envanter verilerinin birden fazla YDED modeli için hesaplanmasına olanak tanımaktadır. Bu çalışmada SimaPro içeriğindeki Ecoinvent Veritabanından yapı malzemeleri kateorisi içinden EPS seçilerek beşikten kapıya çevresel etkileri farklı YDED modellerine öre hesaplatılmıştır. YDED- TR modelinin sınanmasında kullanılan envanter verileri 1 kiloram EPS içindir. SimaPro da aynı fonksiyonel birime sahip yani EPS nin bir kiloramı için hesaplamalar yapılmıştır. Bir kiloram EPS nin beşikten kapıya sürecindeki fosil yakıt tüketiminde, envanter verilerinin Türkiye ve diğer YDED modellerinde aynı olduğu örülmektedir. Tüketilen atık miktarı YDED- TR modelinde EDIP modelinden daha fazladır. Bu modelde su tüketim miktarı BEES modeli ile aynı, Impact2002 modelinden fazladır. YDED- TR modelinde kullanılan envanter verisinde belirtilmiş 1 k EPS için tüketilen mineral kaynak miktarı diğer YDED modellerinden daha azdır (Çizele 7). Salım kaynaklı etki kateorileri için elde edilen ham etki değerlendirme puanında envanter verilerinin yanı Çizele 8. Bir kiloram EPS için YDED modellerine öre ham etki değerlendirme puanları. YDED modelleri Ötrifikasyon (PO 4 ) (C 2 H 4 ) YDED- TR İç hava kalitesi (uçucu oranik bileşikler) Envanter yok Arazi kullanımı (m 2 x yıl) Envanter yok (CFC11) Envanter yok CML EDIP EPD Impact Recipe BEES TRACI

8 28-30th May 2015 Ankara - TURKIYE Değerlendirilen YDED modellerinden sadece Impact2002 ve Recipe modelinde normalleştirme yapılmıştır. YDED- TR modeliyle birlikte bu üç model için normalleştirilmiş değerler Çizele 9 da verilmiştir. Bu üç modelde ortak değerlendirilen çevresel etki kateorileri; küresel ısınma, mineral kaynak tüketimi ve fosil yakıt tüketimidir. Türkiye de iç hava kalitesini etkileyen uçucu oranik bileşik salımların envanteri; Türkiye de ozon tabakasının incelmesinde etkili salım envanteri; Türkiye de yıllık arazi kullanım miktarı ereklidir. Bu üç model içinden Impact2002 ve Recipe için ağırlıklandırma adımı SimaPro da kullanılmamıştır. Bu nedenle Türkiye ve diğer YDED modelleri için ağırlıklandırılmış çevresel performans değerleri karşılaştırılamamıştır. Bütünlük kontrolü, YDED- TR modelinde toplam çevresel performans değerinin hesaplanabilmesi amacıyla erekli verilerin elde edilmesi için YDE analizine dönülmesi ve sonrasında hesaplamanın yeniden yapılması erektiğini östermiştir. Uyunluk kontrolünde; verilerin kaynağı, doğruluğu, veri yaşı, zaman ve coğrafik kapsamı kontrol edilmektedir. Türkiye için eliştirilen YDED modelinin denenmesi için Athena Sürdürülebilir Malzemeler Enstitüsü ne hazırlanmış olan bir rapordan alınan envanter verileri kullanılmıştır. Türkiye için envanter veritabanının oluşturulması durumunda, yeni verilerle benzer çalışmaların yapılması erekmektedir. YDEDTR modelinde kullanılan çevresel veriler, Türkiye ye özü veriler ve literatür verileridir. Türkiye ye özü veriler 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait üncel verilerdir. Coğrafi kapsamı ise Türkiye dir. Bu açılardan YDED- TR modeli, çalışmanın amaç ve kapsamına uyundur. Çizele 9. Bir ton EPS için normalleştirilmiş değerler. YDED Modelleri YDED- TR Impact2002 Recipe Mineral kaynak t Fosil yakıt t Küresel ısınma 5. Sonuç ve Öneriler Yapı malzemelerinin çevresel etki değerlendirilmesinde önemli çevresel konuların belirtilmesi ve değerlendirme, Yaşam Dönüsü Yorumu (YDY) nun ilk adımıdır. Referans envanter verileri ve Türkiye deki çevresel verilerin kullanılarak EPS nin çevresel etki değerlendirmesi sonucunda; su tüketimi önem sıralamasında ilk sırayı alırken, atık ikinci sırada yer almaktadır. Bunları fosil yakıt tüketimi ve küresel ısınma izlemektedir. Mineral kaynak tüketimi için etki değeri ihmal edilebilecek düzeydedir. Yaşam Dönüsü Yorumunda bütünlük kontrolüyle, YDED modelinin uyulanabilmesini sağlayan bili ve verilerin kontrolü ve ulaşılabilirliği kontrol edilmektedir. EPS için yapılan çalışmada arazi kullanımı, iç hava kalitesi ve ozon tabakasının incelmesi kateorileri ile ilili erekli envanter verilerinin yer almaması, bu kateoriler için çevresel etki değerlendirmesinin yapılmasını enellemiştir. Bu çalışmada tanımlama adımı esas alınan envanter verileri doğrultusunda yapılmıştır. Türkiye de özellikle salım envanteri ile ilili veri eksiklikleri, normalleştirme adımının bazı kateoriler için uyulanamamasına neden olmuştur. YDED- TR modelinde normalleştirmenin tüm çevresel etki kateorileri için yapılabilmesinde; Türkiye de asitleşmeye neden olan salımların kükürt dioksit (SO2) eşdeğerindeki envanteri; Türkiye de ötrifikasyona neden olan salımların fosfat (PO4) eşdeğerindeki envanteri; Türkiye de fotokimyasal sis oluşumuna neden olan salımların eten (C2H4) eşdeğerindeki envanteri; EPS yapı malzemesinin farklı YDED modelleriyle karşılaştırılmasında; modellerin farklı etki kateorilerini değerlendirmesi ve her modelin normalleştirme ve ağırlıklandırma adımlarını içermemesi toplam çevresel performans değerlerinin karşılaştırılmasını enellemiştir. Diğer ürünlerden farklı olarak yapı malzemelerinin YDD çalışmalarında hizmet ömrünün uzun olması, çok farklı evrelerinin olması, çok çeşitli malzeme türünün olması ibi hususlar nedeniyle modellere irdi oluşturacak verilerin toplanmasında zamansal, coğrafik ve teknolojik belirsizliklerle karşılaşılmaktadır. Yapı malzemelerinin çevresel etkileriyle ilili değerlendirmeler, kontrol ve iyileştirmelerin yapılabilmesi büyük ölçüde bunlar ile ilili çevresel verilerin mevcut olmasına bağlıdır. Bu alanda bilimsel verilerin sağlanması için uluslararası veritabanlarından yararlanılarak Ulusal Yaşam Dönüsü Envanter Veritabanı oluşturulabilir. Bu veritabanı, bir yapı malzemesinin toplam çevresel performans değerinin hesaplanmasını sağlayan YDED evresi için ereklidir. YDED- TR modeli, tüm yaşam dönüsü sürecini ele alarak envanter verileri derlenmiş bir yapı malzemesinin Türkiye ye özü toplam çevresel performans değerinin hesaplanmasını sağlamaktadır. Model, alternatif yapı malzemeleri arasında çevresel performans değerlerinin karşılaştırılarak çevresel etkisi az olan yapı malzemesinin seçimini mimara sağlayabilir. Kaynaklar [1]. [2]. Udo de Haes, H. A. ve Jolliet, O., How Does ISO / IDIS on life cycle impact assessment accommodate current best available practice, The International Journal of Life Cycle Assessment, 4 (2), (1999). ISO Standard., Environmental manaement life cycle 873

9 2nd International Sustainable Buildins Symposium [3]. [4]. [5]. [6]. [7]. [8]. [9]. [10]. [11]. [12]. [13]. [14]. [15]. 874 [16]. [17]. assessment-principles and framework, (2006). Lijin, G., Bo Ron, L., Daojin, G. ve Yin Xin, Z., An endpoint damae oriented model for life cycle environmental impact assessment of buildins in China, Chinese Science Bulletin, 53, 23: (2008). Bare, J. and Gloria, T., Life Cycle Impact Assessment for The Buildin Desin and Construction Industry, Buildin Desin and Construction, proress report on life cycle assessment, (2005). Bentsson, J., Howard, N., A Life Cycle Impact Assessment Method; Part I: Classification and Characterization, Buildin Products Innovation Council and AusIndustry (2010). Jolliet, O., Marni, M., Charles, R., Humbert, S., Payet, J., Rebitzer, G. ve Rosenbaum, R., IMPACT 2002+: A New Life Cycle Impact Assessment Methodoloy, International Journal of LCA, 8, 6: (2003). European Standard EN 15804, Sustainability of construction Works, Environmental product declarations, Core rules for the product cateory of construction products, (2012). Türkiye İstatistik Kurumu, Adrese dayalı nüfus kayıt sistemi sonuçları2013, sayı: 15974, (2014). Öztas Karaman, S., Türk Yapı Malzemesi Sektörü için Yaşam Dönüsü Etki Değerlendirmesine Yönelik Bir Model Önerisi, Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı, İstanbul, Türkiye, (2014). (Danışman: L. Tanaçan). Lippiatt, B. C., BEES 4.0, Buildin for Environmental and Economic Sustainability Technical Manual and User Guide, NISTIR 7423, National Institute of Standards and Technoloy (NIST), Washinton, (2007). Sylvatica, G.A.N., An exploratory life cycle study of selected buildin envelope materials, The Athena Sustainable Materials Institute Report, Canada, (1998). Türkiye İstatistik Kurumu, Sayı 2014/ 22, (2014). tr/basinodasi/haberler/2014_22_ d.pdf Enerji Tabii ve Kaynaklar Bakanlığı, 2011 Yılı Enerji Denesi (2012). Türkiye İstatistik Kurumu, Belediye Atık İstatistikleri, sayı: 16170, , (2014). Türkiye İstatistik Kurumu, Maden İşletmeleri Su, Atık su ve Atık İstatistikleri, 2012, sayı: 16173, (2014). PreHaberBultenleri.do?id Türkiye İstatistik Kurumu. Termik santral su, atık su ve atık istatistikleri, sayı 10732, (2010). TBMM, Madencilik Sektöründeki Sorunların Araştırılarak Alınması Gereken Önlemlerin Belirlenmesi Amacıyla Kurulan Meclis Araştırması Komisyonu Raporu, (2010).