AVRUPA BİRLİĞİNİN KURULUŞU ve DERİNLEŞMESİ 1 Yrd. Doç. Dr. A. Sait SÖNMEZ

Transkript

1 Ünite 6 AVRUPA BİRLİĞİNİN KURULUŞU ve DERİNLEŞMESİ 1 Yrd. Doç. Dr. A. Sait SÖNMEZ Avrupa Topluluklarının Kuruluşu ve Avrupa Siyasi İşbirliği anlatılacaktır. Avrupa Topluluklarının çekirdeğini oluşturan ilk önemli entegrasyon hareketi kömür ve çelik sektörlerinin ortak işletiminde görülecektir. Ruhr ve Saarland gibi savaş öncesi dönemde Almanya nın kontrolünde olan bölgelerin statüsü savaş sonrası dönemde Fransa tarafından yeniden gündeme getirilmiştir. Bu bölgelerin özellikle o dönem sanayisi için hayati önem arz eden kömür ve çelik gibi kaynaklar açısından zengin olması, Fransa ve Almanya nın adı geçen kaynakların kullanımında işbirliğine gitmesine neden olmuştur yılında Schuman Planı Ortaya Atılmıştır. 1

2 İlgili plan Alman-Fransız kömür ve çelik üretiminin bir üst otoriteye devredilmesini öngörmekteydi ve kömür ve çelik işletim alanına diğer Avrupa devletleri de katılabileceklerdi. Nitekim Mayıs 1950 yılında Benelüx ülkeleri ile İtalya, Fransa ve Almanya arasında imzalanmış ve 1952 yılında yürürlüğe girmiştir (Paris Antlaşması). Böylece Avrupa Birliği nin temelini oluşturan ilk önemli entegrasyon hareketi olan Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu kurulmuş oldu. Önemli; 1. Savunma sanayinin bel kemiğini oluşturan Kömür ve Çelik üretimi kayıt altına alınmıştır. 2. Bu antlaşma ile serbest ticaret, sosyal politikalar, gümrüklerin uyumlaştırılması, korumacılık gibi benzer ekonomik kararlar alınmıştır. Avrupa da birlik taraftarı olan zamanın Belçika Dışişleri Bakanı Paul Henri Spaak, 1952 de enerji kaynakları ve özelliklede atomun insancıl amaçlarla kullanılmasına yönelik çalışmalar yapılmasını teklif etmiştir. Spaak ayrıca Avrupa da bir siyasal birlik için 1953 de bir proje hazırlamış ve bunu Avrupalı ülkelere sunmuştur. AKÇT yi kuran altı Avrupalı ülkenin {Fransa, Almanya, İtalya, Belçika, Hollanda ve Lüksemburg) temsilcileri haziran 1955 de İtalya nın Messina kentinde, 1956 da da- Venedik te toplanarak ortak bir pazar kurularak gümrüklerin kaldırılması ve nükleer enerjinin kontrol altına alınması için gerekli düzenlemelerin yapılmasını karara bağlamışlardır. 2

3 Ülke heyetlerinin bu yönde yaptığı hazırlıklar 25 Mart 1957 de İtalya nın başkenti Roma da altı ülke tarafından imzalanıştır. Bu antlaşma (Roma Antlaşması) sonucunda Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) ve Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu (EURATOM) kurulmuştur. Roma Antlaşması 1 Ocak 1958 de yürürlüğe girmiştir. Yeni kuruluşun merkezi olarak da Belçika nın başkenti Brüksel i seçmişlerdir. Önemi: Ekonomik Topluluk kuruluyor (Otak pazar oluşturuluyor, Gümrükler kontrol altına alınıyor ve nükleer enerji kontrol altına alınmaktadır). Ülke heyetlerinin bu yönde yaptığı hazırlıklar 25 Mart 1957 de İtalya nın başkenti Roma da altı ülke tarafından imzalanıştır. Bu antlaşma (Roma Antlaşması) sonucunda Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) ve Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu (EURATOM) kurulmuştur. Roma Antlaşması 1 Ocak 1958 de yürürlüğe girmiştir. Yeni kuruluşun merkezi olarak da Belçika nın başkenti Brüksel i seçmişlerdir. Önemi: Ekonomik Topluluk kuruluyor (Otak pazar oluşturuluyor, Gümrükler kontrol altına alınıyor ve nükleer enerji kontrol altına alınmaktadır). Roma Antlaşması üye ülkeler ve daha sonra üye olacak ülkelerin ekonomik entegrasyonunun üzerine inşa edilmiştir. Bu nedenle de adını da Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) olarak koymuşlardır. Ancak zaman içinde Avrupalılar asıl amaçları olan Avrupa Birliği ni oluşturma düşüncelerini gerçekleştirmek için hem AET yi yapısal olarak değiştirmişler hem de yeni Avrupalı ülkeleri üye olarak almışlardır. 3

4 Avrupa Topluluklarının kurucu antlaşmalarının önsözlerinde, amaç ve ilkeler sıralanırken ortak dış politika konusunda herhangi bir hükme yer verilmemiş, ancak dolaylı göndermeler yapılmıştır. AET nin kurucu antlaşması olan Roma Antlaşmasının maddelerinde de ekonomik entegrasyon açık bir biçimde vurgulanmış ancak siyasal bütünleşme ise ima edilmiştir. Roma Antlaşmasında vatandaşlık kanunları, sınırların denetimi ve dış politika gibi konular yüksek politika konuları olarak belirlenmiştir. Yüksek politika konularında AET ye her hangi bir yetki verilmemiştir. Ancak bu dönemde Avrupa ölçeğinde, siyasal birlik ve ortak savunma politikası oluşturulması yönünde bazı çabalarda bulunulmuştur. Avrupa Topluluklarının kurulduğu bu dönemde Avrupa da uluslar üstü örgütlenmelere muhalefet eden İngiltere nin öncülüğünde Kasım 1959'da Stockholm Antlaşması imzalandı. İngiltere, İsveç, İsviçre, Norveç, Danimarka, Portekiz, Avusturya örgütün kurucu üyeleri idi. 1970'de İzlanda, 1986'da Finlandiya, 1991'de ise Lihtenştayn örgüte katıldı. Mayıs 1960'da yürürlüğe giren anlaşma ile Avrupa Serbest Ticaret Bölgesi (EFTA - European Free Trade Association) adlı bir örgüt kuruldu. Ancak AET'yi kuran 6 ülkenin kararlılığı ve çabası, 1959'da Türkiye ve Yunanistan'ın üyelik başvurulan ve AET'nin iddialı hedefi AET'nin öne çıkmasına neden olmuştur. 4

5 1965 Füzyon antlaşması her üç topluluğu üye ülkeler tarafından imzalanmıştır. Böylece her üç örgüt AT çatısı altında birleştirilmiştir. Tek bir Konsey ve tek Komisyon kurulması kararlaştırılmıştır. Füzyon Antlaşması 6 üye ülkenin parlamentolarında 1967 senesinde onaylanmış ve aynı sene yürürlüğe girmiştir yılında Topluluk sanayine tarım ürünlerinde kotaları kaldırıyor, ortak gümrük tarifesi belirliyor ve oluşturulan gümrük birliği çerçevesinde bir ekonomik bütünleşme şekilleniyordu. Tarım, ortak vadeli ekonomik planlanan sosyal politika, parasal işbirliği gibi birçok alanda ortak politikalar belirlenmekteydi. Üçüncü ülkelerde antlaşmalar yapılacak. Üye devletler uluslararası olaylara karşılık politika belirleyecektir. Fransa da De Gallue nin iş başına gelmesinden sonra siyasal birlik tartışmaları AT nin gündemine yeniden taşınmıştır. De Gallue nin çabaları sonucu Fransa nın Kopenhag büyükelçisi Christian Fouchetin başkanlığındaki komisyon tarafından iki defa Fouchet Planı olarak adlandırılan ve Avrupa da siyasi birliği öngören projeler hazırlamıştır. De Gaulle sonra işbaşına gelen Fransa nın yeni Cumhurbaşkanı G. Pompidou nun Pompodio nun girişimleri sonucu 1-2 Aralık 1969 tarihlerinde Lahey de yapılan AT Konseyi nde şu kararlar alınmıştır: Fakat bu projeler Fransa dışındaki Topluluk üyesi devletler tarafından olumlu karşılanmamıştır. Dolayısıyla De Galluenin bu girişimleri sonuçsuz kalmıştır. 5

6 Kavrama ilişkin açıklama; Organ hakkında Türkçe literatürde değişik kavramlar kullanılmaktadır. AB Zirvesi, AB Doruğu, AB Konseyi, Devlet yada Hükümet Başkanları Konseyi veya AB Daimi Konseyi olarak da adlandırılmaktadır. Organ hakkında bu kadar farklı adlandırma yapılmasının nedeni organın adının Türkçeye tercüme edilmesi durumunda ortaya çıkan zorluklardır. Kavrama ilişkin açıklama; Organın İngilizce adı Council of Europe Türkçeye Avrupa Konseyi olarak tercüme edilir. Fakat aynı zamanda European Council diye bir örgüt daha vardır ki, AKÇT den önce kurulan Avrupa Konseyi nin İngilizce adıdır. Faklı iki kuruluşun da adının Türkçeye aynı tercüme edilmesinden dolayı, bu çalışmada ilgili organ hakkında Topluluk dönemine de AT Konseyi, Maastriht sonrası dönemde ise AB Konseyi kavramı kullanılacaktır. Roma Antlaşması nın sonucu olan Gümrük birliğini tamamlayacak nitelikte bir ekonomik ve parasal birliğin kurulması için çalışmalar yapmak; İngiltere, Danimarka, İrlanda ve Norveç ile üyelik müzakerelerini başlatmak; Ortak savunma politikası dışındaki konularda, AT üyesi devletler arasında siyasi işbirliğinin geliştirilmesini sağlamak Lahey Zirvesi nde alınan bu kararlarla beraber Avrupa Siyasi İşbirliği (ASİ) süreci başlamıştır. Bu doğrultuda siyasi işbirliğinin geliştirilmesi için dış işleri bakanlarından oluşan bir komisyon rapor hazırlamaya başlamıştır. Belçikalı siyasi direktör V.E. Davignon un başkanlığında yapılan çalışmalar sonucunda, Davignon (Lüxemburg) Raporunda Roma Antlaşmasının ruhuna uygun olarak siyasi birlik iradesi Avrupa Topluluklarının ilerlemesinde her zaman itici güç olmuştur ifadesine yer verilmiştir. 6

7 Belgede ayrıca şu kararlara yer verilmiştir: Önemli dış politika sorunlarında komite üyeleri, hükümetler arası düzeyde danışmalarda bulunacaklardır (Bu maddeyle işbirliğinin Roma Antlaşması dışında olduğu anlaşılmaktadır). AT Konseyi başkanının vesayetinde Dış İşleri Bakanları Konseyi yılda iki kez toplanacaktır. Politika direktörlerinden oluşan bir komite oluşturulacak ve bu komite belirli periyotlarla bir araya gelecektir. ASİ, üye ülkeler arasında bağlayıcı olmayan, ancak danışma ve koordinasyon odaklı bir yapı öngörmüştür. Nitekim Avrupa Komisyonu gibi AT organları devre dışı bırakılmıştır Ekim 1972 tarihinde yapılan Devlet veya Hükümet Başkanları Zirvesi toplantısında ASİ nin geliştirilmesi yönünde karar alınmış ve bu doğrultuda dış işleri bakanları tarafından yeni bir rapor hazırlanması istenmiştir. Hazırlanan raporda, üye devletlerin ortaklarına danışmadan uluslararası gelişmeler karşısında tavır belirlememeleri belirtilmiş, ayrıca uluslararası krizlerin AT yi ilgilendirmesi durumunda ASİ ve AT organları arasında sıkı bir danışma mekanizmasının kurulması kararlaştırılmıştır. Uluslararası krizlere ortak tepki vermeye çalışmak ve birlikte danışmada bulunarak hareket etmek. Buna ek olarak, genişlemeyle beraber AT nin dünya politikasındaki rolünün ve sorumluluğunun daha da artacağı ve AT nin müstakil bir siyasi birime dönüşeceği vurgulanmıştır Aralık 1973 tarihlerinde Kopenhag da yapılan zirve toplantısı ve sonrasında yapılan Paris Zirvesi, Petrol Bunalımının uluslararası ekonomi ve politikada etkisini hissettirdiği dönemde gerçekleşmiştir Aralık 1974 tarihinde düzenlenen Paris Zirvesinde hazırlanan belgede devlet ve hükümet başkanlarının sıklıkla bir araya gelmesi ve bu zirvenin Avrupa Topluluğu Konseyi olarak adlandırılması kararlaştırılmıştır. 7

8 Bu zirveden sonra üye ülkelerin dış işleri bakanlıkları arasında teleks bağlantısı kurulmuş, AT dış politikasında siyasi komite ve üye ülkelerin büyük elçi düzeyindeki temsilcilerine sorumluluk yüklenmiştir. Bu dönmede İran Devrimi, Kıbrıs Sorunu, Yunanistan daki Albaylar Cuntası, Çin deki Tianemann olayları, Filistin Meselesi, Afganistan ın işgali, Falkland Krizi, Afganistan ın işgali vs. gibi dış dünyadaki gelişmelere ortak tepki verilmeye çalışılır. 17 Şubat 1986 tarihinde Lüksemburg Zirvesi nde Avrupa Birliği için anlaşma taslağı Tek Avrupa Senedi (Sıngle European Act - TAS) adı altında kabul edilmiş, 1 Temmuz 1987 de yürürlüğe girmiştir. TAS Avrupa Birliği nin kurucu antlaşması olan Maastricht Zirvesi öncesinde siyasal bütünleşme sürecine katkısı bağlamında en önemli gelişmedir. TAS ayrıca Roma Antlaşması üzerinde yapılan ilk önemli revizyon olarak kabul edilmektedir li ve 1980 li yıllardaki petrol şokları (1973 ve 1982) ve ekonomik krizler, işsizlik gibi olumsuz ekonomik koşullarda Avrupa Komisyonu olumsuz ekonomik ve sosyal koşulları düzeltmek için bir takım tedbirler içeren Beyaz Kitap diye adlandırılan bir takım çözüm önerileri sunmuştur. Roma Antlaşması nın 236. maddesine dayanarak Topluluk Antlaşması nda bazı değişiklerin yapılması tavsiye edilmiştir. TAS ile Roma Antlaşması nda yapılan değişiklik ile üye ülkeler arasında dış ticaret politikasının birlikte saptanıp uygulanması metinde işlenmiştir. Böylece Roma Antlaşması nda öngörülen ancak sıkıntılar yaşanan tek pazarın (ortak pazar) oluşmasının önündeki engeller kaldırılmıştır. Ortak Pazar amacı yeniden tanımlanmış, eksiklikler giderilmiştir. En zor ve engelleyici faktör olan oy birliği ile karar alma yöntemi kaldırılmış yerine oy çokluğu ilkesi getirilmiştir. 8

9 TAS ile Avrupa Parlamentosu nun (AP) görev alanı genişletilmiş, ayrıca bu kurum ile AT Konseyi arasında daha etkin bir işbirliği süreci başlatılmıştır. Avrupalılar hedef büyüterek örgütlerini sadece ekonomik bir topluluk olarak değil aynı zamanda politik, sosyal, çevre, teknolojik araştırmada da daha sıkı işbirliği gibi yeni hedefler belirlemişlerdir. Dolayısıyla AET olan örgütün adını daha genel olan Avrupa Topluluğu (AT) olarak değiştirmişlerdir Ayrıca, Adalet Divanı nın artan iş yükünü hafifletmek amacıyla bir İlk Derece Mahkemesi kurulması, 1960 lardan beri gayri resmi olarak toplanan AT Konseyi ni antlaşmaların yapısı içine dahil edilerek resmiyet kazanması sağlandı. Bunların yanı sıra TAS da siyasi işbirliği, ekonomik bütünleşme ile aynı seviye ve önemde kabul edilmiştir. TAS ile sağlanan en önemli yeniliklerden birisi de ASİ nin kurucu antlaşma metinlerine girmesi ve böylece hukuki boyut kazanmasıdır. TAS Metninde Üye Ülkeler yerine Yüksek Akit Taraflar kavramı kullanılmış ve uluslar üstü bir sisteme geçişi ima eden kavramlardan özellikle kaçınılmıştır. Antlaşmanın 30. maddesi ASİ nin görev ve yetkilerine ayrılmış, Ayrıca 1974 yılında de focto olarak kurulmuş olan AT Konseyi, TAS ile birlikte AT nin yasal organı haline gelmiştir. TAS ın ASİ ye sağladığı en önemli katkılardan birisi Brüksel de kurulan daimi sekretaryadır. Sekretaryanın rolü TAS Antlaşmasının 30. maddesinde belirtilmiştir. Bu maddede Sekretaryaya oldukça kompleks bir rol verilmiştir. Ancak ASİ nin diğer temel organları rollerini muhafaza etmişlerdir. 9

10 AT Konseyi temel karar organı olma pozisyonunu sürdürmüş, diğer organlardan Bakanlar Konseyi, Siyasi Komite ve Temas Grubu nun rollerinde her hangi bir değişiklik söz konusu olmamıştır. Sekretaryanın kurulmasının bir nedeni ise dönem başkanlığı değişiminde yaşanan politika farklılıklarının azaltılmasıdır. ASİ nin karar alma mekanizmasında var olmakla beraber TAS ile önem kazanan bir diğer organ, Avrupa Komisyonu dur. Avrupa Komisyonu nun önem kazanmasının bir nedeni ekonomik kararların siyasi sonuçlar doğurmasıdır. Avrupa Komisyonu nun ASİ müzakerelerine tam katılımın gerekliliği vurgulanmıştır. AP nin karar alma sürecine katılımı kararlaştırılmış ve Bakanlar Konseyi nin siyasi konular hakkında AP ye bilgi aktarımında bulunması vurgulanmış, bu şekilde AP nin de ASİ deki rolü daha da etkin hale getirilmiştir. 1980'li yıllarda Tek Senet kadar önemli olmasa da Avrupa bütünleşmesine önemli katkı sağlayan bir diğer değişiklik de Schengen Antlaşması dır. 14 Haziran 1.985'de İtalya hariç diğer kurucu beş ülke Almanya, Fransa, Belçika, Lüksemburg ve Hollanda aralarında sınır kontrollerinin kaldırılmasına yönelik Schengen Antlaşması'nı imzalamışlardır. İtalya da daha sonra Schengen Antlaşması'nı imzalamıştır. TAS ile getirilen yenilikler şu şekilde özetlenebilir: 1. Roma Antlaşmasında öngörülen Tek Pazarın oluşumunun önündeki engeller ortadan kaldırılmıştır. 2. Üye ülkeler arasında dış ticaret politikası birlikte saptanıp uygulanacaktır. 3. Avrupa Parlamentosu nun yetkileri artırılır. ASİ vb. konularda Parlamentoya danışılacaktır. 4. Ekonomik konuların yanı sıra, sosyal, çevre teknolojik araştırmalar gibi konularda da işbirliğine gidilecektir. 5. Örgüt AT olarak adlandırılır. 6. Altı kurucu üye tarafından Schengen Antlaşması imzalanır. Bu anlaşmayı imzalayan ülkeler arasında sınır kontroller ortadan kalktı. 7. Oy birliği ile karar alma yöntemi kaldırılmış yerine oy çokluğu ilkesi getirilmiştir. 8. Yurttaşlar Antlaşması temelinde değerler Avrupa ya yayılır. 10

11 TAS ın yürürlüğe girdiği dönemde Avrupa Konseyi nin Bayrağı AT bayrağı olarak kabul edilmiştir. Ünite 6 Teşekkürler Yrd. Doç. Dr. A. Sait SÖNMEZ 11