T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI

Transkript

1 T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI DÜNYA BANKASI NIN YAPISI, FAALİYETLERİ VE TÜRKİYE DE FİNANSMANI DÜNYA BANKASINCA SAĞLANAN KREDİLERİN VE ETKİLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Ergül HALİSÇELİK YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA, 2008

2 T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI DÜNYA BANKASI NIN YAPISI, FAALİYETLERİ VE TÜRKİYE DE FİNANSMANI DÜNYA BANKASINCA SAĞLANAN KREDİLERİN VE ETKİLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Ergül HALİSÇELİK DANIŞMAN: Doç. Dr. M. Fatih CİN YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA, 2008

3 Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne, Bu çalışma, jürimiz tarafından İktisat Anabilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Başkan : Doç. Dr. M. Fatih CİN (Danışman) Üye : Prof. Dr. Murat DOĞANLAR Üye : Doç. Dr. Harun ARIKAN ONAY Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım..../.../. Prof. Dr. Nihat KÜÇÜKSAVAŞ Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'ndaki hükümlere tabidir.

4 i ÖZET DÜNYA BANKASI NIN YAPISI, FAALİYETLERİ VE TÜRKİYE DE FİNANSMANI DÜNYA BANKASINCA SAĞLANAN KREDİLERİN VE ETKİLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Ergül HALİSÇELİK Yüksek Lisans Tezi, İktisat Anabilim Dalı Danışman: Doç. Dr. M. Fatih CİN Ağustos 2008, 185 sayfa 1944 yılında Bretton Woods Sistemi nin önemli bir parçası olarak kurulan Dünya Bankası, uluslararası parasal sistemde dünyadaki kalkınma yardımı kaynaklarının en önemli aktörlerinden birisi olarak öncü bir rol ve önemli misyonlar üstlenmiştir. Banka, kuruluşundan bu yana kalkınmakta olan ülkelerin ekonomik ve sosyal gelişmelerini sağlayabilmek için önemli proje ve hükümet programlarını desteklemiştir. Bankanın misyonu zaman içinde değişen dünya konjonktürüne paralel olarak dönüşüm sergilemiştir. Günümüzde misyonunu yoksulluktan arınmış bir dünya oluşturmak olarak hedeflemiş olan Bankaya yönelik ciddi eleştiriler söz konusudur. Özellikle küreselleşmenin gelişmekte olan ülkeler, bu ülkelerdeki yoksul insanlar üzerindeki yıkıcı etkilerinin azaltılması yönünde başta Dünya Bankası olmak üzere, uluslararası kuruluşlara önemli görevler düşmektedir. Türkiye, Dünya Bankası'na 1947 yılında üye olmuş ve ilişkiler güçlendirilerek günümüze kadar gelmiştir. Özellikle 24 Ocak 1980 de açıklanan Türk Ekonomisi ni liberalleştirme programı çerçevesinde mal, döviz, sermaye ve emek piyasalarında serbestleşme yönünde çeşitli uygulamalara gidilmiştir. Bu gelişmelere paralel olarak, diğer uluslararası kuruluşlarla olduğu gibi, Türkiye-Dünya Bankası ilişkileri daha güçlü hale gelmeye başlamış ve Türkiye nin Dünya Bankasındaki kredi portföyü artmıştır. Genel olarak Dünya Bankası kredileri üye ülkeler için uluslararası mali

5 ii piyasalarda sunulan diğer finansal alternatiflere göre daha ucuz ve esnek koşullar taşımaktadır. Türkiye nin Dünya Bankasından sağlamış olduğu fonlar daha çok makroekonomik istikrar, büyüme ve verimlilik artışının sağlanması ile piyasalarda rekabet ortamının oluşturulması üzerinde yoğunlaşmıştır. Türkiye nin Avrupa Birliği ne katılım sürecinde Banka yardımları devam etmiş ve ekonomik istikrarın sağlanması konusunda IMF ile koordineli çalışmalar hız kazanmıştır. Dünya Bankası Türkiye de 2000 yılından itibaren, sağlayacağı mali ve teknik desteğin çerçevesini oluşturan Ülke Destek Stratejisi (CAS) yöntemiyle kredi akışını düzenlemektedir. Türkiye ye önemli destekler veren uluslararası kuruluşlar ve ülkelerin Türkiye deki strateji ve faaliyetleri, finansal destekleri ve Türkiye konusunda Dünya Bankası ile işbirliği alanları söz konusudur. Bu desteklerden gerekli verimin alınabilmesi için bu konuda gerekli koordinasyonun sağlanması gerekmektedir. Anahtar Kelimeler: Dünya Bankası, IBRD, Proje ve Uyum Kredileri, Proje Döngüsü, MEER Projesi, Ülke Destek Stratejisi(CAS), Kredilerin Mali Koşulları.

6 iii ABSTRACT STRUCTURE, ACTIVITIES OF THE WORLD BANK AND EVALUATION OF THE WORLD BANK FINANCED PROJECTS AND ITS EFFECTS IN TURKEY Ergül HALİSÇELİK M.A. Thesis, Department of Economics Supervisor: Assist. Professor M. Fatih CİN August 2008, 185 pages The World Bank, built as an important part of the Bretton Woods System in 1944, undertook important missions and a pioneer role as an important actor for the development aid sources in the international monetary system. The Bank has supported important projects and government programmes in order to ensure economical and social improvement of the developing countries since it was founded. The mission of the Bank has transformed in order to accommodate with world conjuncture which is varied throughout time. Nowadays, there are serious criticisms for the World Bank that has a mission of working for a world free of poverty. International Organizations, especially the World Bank, have responsibility for abating the disastrous affects of Globalization on both developing countries and their poor people. Turkey became a member of The World Bank in the 1947 and the relationship has reached up today by solidifying. Various applications, notably, within the framework of Liberalization Programme of Turkish Economy, disclosed in 24th January 1980, have been implemented in the direction of liberalization in commodity, exchange, capital and labor markets. Parallel to these improvements, as with other international organizations, relationship between Turkey and World Bank started to be stronger and Turkey s credit portfolio in World Bank continued increasingly. World Bank credits have cheaper and more flexible conditions for member countries in general when they are compared with other financial alternatives issued in

7 iv the international financial markets. Funds that have been taken from World Bank by Turkey is focused on macroecononomic stability, growth, increasing in productivity and major on competitive environment in markets. In Turkey s participation process to European Union, The Bank s aids continued and coordinated works with IMF to provide economic stability has accelerated. The World Bank arranges the flow of credit by Country Assistance Strategy (CAS) which composes the outline of financial and technical support of The World Bank in Turkey since International Organizations and countries, which are giving important financial supports to Turkey, have common strategies and cooperative efforts with the World Bank on Turkey. To benefit from these supports, Turkey should ensure the necessary coordination. Keywords: World Bank, IBRD, Project and Policy Loans, Project Cycle, MEER Project, Country Assistance Strategy (CAS), Financial Conditions of the Loans

8 v İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... iii KISALTMALAR LİSTESİ... xii TABLOLAR LİSTESİ... xvi GRAFİKLER LİSTESİ... xviii EKLER LİSTESİ... xix GİRİŞ BÖLÜM DÜNYA BANKASI GRUBU VE FAALİYETLERİ 1.1. Dünya Bankasının Tarihçesi Dünya Bankası Grubu Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD) Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA) Genel Olarak IDA IDA nın 2007 Mali Yılı Performansının Değerlendirilmesi Sağlanan Fonlar Önemli Finansal Göstergeler Donör Ülkelerin Yaptığı Katkılar Fonların Bölgesel ve Sektörel Dağılımı Silinen Borçlar Uluslararası Finansman Kurumu (IFC) Genel Olarak IFC IFC nin 2007 Mali Yılı Performansının Değerlendirilmesi Sağlanan Fonlar Önemli Finansal Göstergeler Fonların Bölgesel ve Sektörel Dağılımı Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı (MIGA) Genel Olarak MIGA... 20

9 vi MIGA nın 2007 Mali Yılı Performansının Değerlendirilmesi Sağlanan Fonlar Önemli Finansal Göstergeler Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıklarının Çözüm Merkezi (ICSID) Genel Olarak ICSID Türkiye de Uluslararası Tahkim ICSID in 2007 Mali Yılı Performansının Değerlendirilmesi Faaliyetler Önemli Finansal Göstergeler BÖLÜM DÜNYA BANKASININ (IBRD) YAPISI İŞLEYİŞİ VE 2007 MALİ YIL PERFORMANSININ DEĞERLENDİRİLMESİ 2.1. Dünya Bankasının Kuruluş Amacı ve Ana Sözleşmesi Dünya Bankasının Milenyum Kalkınma Hedefleri Dünya Bankasına Üyelik ve Üye Ülkelerle Olan İlişkiler Dünya Bankasına Üye Olan Ülkelerin Sermaye Payları, Oy Güçleri ve Temsilleri Dünya Bankasının Örgüt Yapısı ve Yönetimi Guvernörler Kurulu İcra Direktörleri Kurulu Dünya Bankası Başkanı Dünya Bankası nın Departmanları Teknik Departmanlar Yönetim ve Hukuk Departmanları Kalkınma Komitesi Dünya Bankasının Finansman Kaynakları Bankanın Sermayesi Banka Tarafından Yapılan Borçlanma Dünya Bankasının Diğer Gelirleri Faiz ve Taahhüt Gelirleri Hisse Senedi, Tahvil ve Bono Piyasalarından Elde Edilen Gelirler Bankanın Elde Etmiş Olduğu Karlar... 41

10 vii 2.7. Dünya Bankası nın 2007 Mali Yılı Performansının Değerlendirilmesi Genel Olarak Sağlanan Fonlar ve Önemli Finansal Göstergeler Bankanın 2007 Mali Yılı Gelirleri Mali Yılında Sağlanan Fonların Türleri Açısından Dağılımı Mali Yılında Sağlanan Fonların Bölgesel ve Sektörel Dağılımı Mali Yılında En Çok Fon Sağlanan Ülkeler ve Ülke Kredi Riskleri BÖLÜM DÜNYA BANKASI TARAFINDAN SAĞLANAN KREDİ TÜRLERİ VE DİĞER İMKÂNLAR 3.1. Dünya Bankası Tarafından Sağlanan Kredi Türleri Yatırım (Proje) Kredisi Anlaşmaları Yatırım Kredisi Anlaşma Türleri Özel Yatırım Kredileri (SIL) Sektör Yatırım ve Koruma Kredileri (SIM) Program Uyum Kredileri (APL) Hazırlık Kredileri (LIL) Teknik Yardım Kredileri (TAL) Aracı Kurum Kredileri (FIL) Acil İyileştirme (Yardım) Kredileri (ERL) Uyum (Program) Kredisi Anlaşmaları Uyum Kredisi Anlaşma Türleri Yapısal Uyum Kredileri ( SAL) Sektör Uyum Kredileri (SECAL) Programlı Yapısal Uyum Kredileri (PSAL) Özel Yapısal Uyum Kredileri (SSAL) Rehabilitasyon Kredileri (RIL) Borç Azaltma Kredileri (DRL) Karma Kredi Anlaşmaları Dünya Bankası Kredilerinin Kullanım Koşulları Dünya Bankası Garantileri... 75

11 viii Proje Bazlı Kısmi Risk Garantisi Proje Bazlı Kısmi Kredi Garantisi Politika Bazlı Garanti Dünya Bankası nın Sağladığı Diğer İmkânlar Proje Hazırlama İmkânı Dünya Bankası nın Yönettiği Fonlardan Açılan Krediler ve Verilen Hibeler Analiz ve Danışma Hizmetleri Kapasite Yaratmak Dünya Bankası nın Kredi Kullanımı Hususunda Yaptırımları BÖLÜM FİNANSMANI DÜNYA BANKASI NCA SAĞLANAN PROJELERİN AŞAMALARI (PROJE DÖNGÜSÜ) 4.1. Genel Olarak Proje Döngüsü ve WB Proje Döngüsü Kavramının Gelişimi Finansmanı Dünya Bankasınca Sağlanan Projelerin Aşamaları Ülke Destek Stratejisi (CAS) Projenin Tespiti Projenin Hazırlanması Projenin Değerlendirilmesi Müzakereler ve İkrazın Onaylanması Müzakereler İkrazın Onaylanması Projenin Uygulanması ve Uygulama Sırasında Denetim Projenin Uygulanması ve Tamamlanması Proje Sonuçlarının Değerlendirilmesi Finansmanı WB ca Sağlanan Projelerin Mevcut Statüleri Bakımından Durumları Projelerin Aşamalarında Tarafların Sorumlulukları... 94

12 ix 5. BÖLÜM FİNANSMANI DÜNYA BANKASINCA SAĞLANAN PROJELERİN MALİ KOŞULLARININ ANALİZİ 5.1. Ortak Finansman (Co-Financing) Dünya Bankası (IBRD) Kredilerinin Temel Koşulları Dünya Bankası (IBRD) Kredi Sistemleri Sabit-Ek Faizli Kredi (FSL) Değişken-Ek Faizli Kredi (VSL) FSL ve VSL Kredilerinin Karşılaştırılması FSL ve VSL Kredilerin Benzerlikleri FSL ve VSL Kredilerinin Farklılıkları Genel Farklılıklar Geri Ödeme Koşulları FSL Kredilerinin Geri Ödeme Koşulları Taahhüt Bağlantılı Geri Ödeme Çizelgesi Kullanım (Disbursement) Bağlantılı Geri Ödeme Çizelgesi VSL Kredilerinin Geri Ödeme Koşulları Dünya Bankası Ülke Kategorileri ve Geri Ödeme Koşulları Dünya Bankası Tarafından Türkiye ye Sağlanan Kaynakların Mali Koşullarına İlişkin Tespit ve Öneriler Finansmanı Dünya Bankasınca Sağlanan Projelerde Danışmanlık Ücretleri Finansmanı Dünya Bankasınca Sağlanan Projelerin Fayda-Maliyet Analizine İlişkin Tespit ve Öneriler BÖLÜM FİNANSMANI DÜNYA BANKASINCA SAĞLANAN ÖRNEK BİR PROJENİN (MEER PROJESİ) AŞAMALARININ VE MALİ KOŞULLARININ ANALİZİ 6.1. Genel Olarak MEER Projesi ve Analizi Proje Hakkında Genel Bilgiler Metodoloji MEER Projesinin Proje Döngüsü Çerçevesinde Analizi ve İlgili Dokümanlar

13 x MEER Projesinin Tespiti MEER Projesinin Hazırlanması MEER Projesinin Değerlendirilmesi MEER Projesine İlişkin Müzakereler ve İkrazın Onaylanması MEER Projesine İlişkin İkraz Anlaşması MEER Projesine İlişkin Kullanım Mektubu Milletlerarası Anlaşmanın Onaylanmasına İlişkin Bakanlar Kurulu Kararı Projenin Uygulanması ve Uygulama Sırasında Denetim MEER Projesinin Uygulanması ve Tamamlanması MEER Projesinin Sonuçlarının Değerlendirilmesi MEER Projesinin Mali Koşullarının Analizi Sağlanan Finansmanın Türü Kredi Sistemi ve Faiz Kredinin Diğer Masrafları Projede Kullanılan Fonların Sektörel Dağılımı Projenin Maliyeti ve Finansmanın Planlanması Projenin Maliyeti ve Finansman Sonuçları BÖLÜM DÜNYA BANKASI - TÜRKİYE İLİŞKİLERİ DÜNYA BANKASI KREDİLERİNİN TÜRK EKONOMİSİ ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ 7.1. Genel Olarak Türkiye Dünya Bankası İlişkileri Dünya Bankası İlişkilerinde Hazine Müsteşarlığının Fonksiyonu Türkiye nin Aktif Kredi Portföyü ve Sektörel Dağılımı Dünya Bankası Kaynaklı Kredilerin Kullanım ve Geri Ödemeleri Dünya Bankası Kredilerinin Borç Servisi Ülke Destek Stratejileri (CAS) Programları Genel Olarak Türkiye nin CAS Programları Önceki CAS Programları FY CAS Programı FY CAS Programı

14 xi Önceki CAS Programlarının Sonuçlarının Değerlendirilmesi Dönemi Sonuçlarının Değerlendirilmesi CAS Programı Sonuçlarının Değerlendirilmesi Ülke İşbirliği Stratejisi (CPS) Genel Olarak Ülke İşbirliği Stratejisi Yürürlükteki Ülke İşbirliği Stratejisine İlişkin Anlaşmalar ve Temel Alanlar Anlaşmalar Temel Alanlar Rekabetin ve İstihdam Olanaklarının Arttırılması Adil İnsani ve Sosyal Kalkınma Kaliteli Kamu Hizmetlerinin Verimli Sunumu Yürürlükteki Ülke İşbirliği Stratejisi Raporu ve Ekleri Yürürlükteki CPS de Vurgulanan Noktalar ve Önerilerimiz Türkiye de WB nın Diğer Uluslararası Kuruluşlar ve Ülkelerle İşbirliği SONUÇ VE DEĞERLENDİRME KAYNAKÇA EKLER ÖZGEÇMİŞ

15 xii KISALTMALAR LİSTESİ AB ABD age APL ARIP BDDK BM-UN CAS CPS DBG-WBG DEİ DİBS DPL DPT DRL DTM EA ECA ERL EUR FAO FDI FIL FSL FSCL FY GEF Avrupa Birliği Amerika Birleşik Devletleri Adı Geçen Eser Program Uyum Kredileri -Adaptable Program Loan Tarım Reformu Uygulama Projesi- Agricultural Reform Implementation Project Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu Birleşmiş Milletler- United Nation Ülke Destek Stratejisi -Country Assistance Strategy Ülke İşbirliği Stratejisi-Country Partnership Strategy Dünya Bankası Grubu-World Bank Group Hazine Müsteşarlığı Dış Ekonomik İlişkiler Genel Müdürlüğü Devlet İç Borçlanma Senedi Kalkınma Politika Kredileri- Development Policy Lending Devlet Planlama Teşkilatı Borç Azaltma Kredileri-Debt Reduction Loan Dış Ticaret Müsteşarlığı Çevre Değerlendirme Raporu-Environmental Assessment Report Avrupa ve Orta Asya Bölgesi-Europe and Central Asia Region Acil İyileştirme (Yardım) Kredileri-Emergency Recovery Loan Avrupa Para Birimi Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü- Food and Agriculture Organization of the United Nations Doğrudan Yabancı Sermaye-Foreign Direct Investment Aracı Kurum Kredileri-Financial Intermediary Loan Sabit-Ek Faizli Kredi-Fixed-Spread Loan Sabit Faiz Tabanlı Tek Para Cinsi Kredisi- Fixed-Rate Single Currency Loan Mali Yıl-Financial Year Küresel Çevre Kolaylığı- Global Environment Facility

16 xiii GNI GSMH GSYİH HKK HM IBRD ICB ICR ICSID IDA IEG IFC IMF IPA ISDS JPY k.b.gsmh KOBİ LA LIBOR LIL LRP MDA MEDA MEER MIGA N/A Brüt Milli Gelir- Gross National Income Gayri Safi Milli Hasıla Gayri Safi Yurt İçi Hasıla Hazine Müsteşarlığı Hazine Kontrolörleri Kurulu Hazine Müsteşarlığı Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası- International Bank for Reconstruction and Development Uluslararası Rekabete Açık İhale- International Competitive Bidding Uygulama Tamamlama Raporu-Implementation Completion Reports Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıklarının Çözüm Merkezi- International Centre for Settlement of Investment Disputes Uluslararası Kalkınma Birliği-International Development Association Dünya Bankası Bağımsız Değerlendirme Grubu- The World Bank Independent Evaluation Group Uluslararası Finansman Kurumu-International Finance Corporation Uluslararası Para Fonu-International Monetary Fund Katılım Öncesi Mali Yardım-Instrument For Pre-Accession Birleştirilmiş Önlemler Veri Sayfası- Integrated Safeguards Data Sheet Japon Yeni Kişi Başına Gayri Safi Milli Hasıla Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler İkraz Anlaşması-Loan Agreement Londra Bankalararası Faiz Oranı- London Interbank Offered Rate Hazırlık Kredileri-Learning and Innovation Loan Eşit Anapara Geri Ödemesi-Level Repayment of Principal Temel Türevler Anlaşması-Master Derivatives Agreement Avrupa-Akdeniz Ortaklığı- Mediterranean Economic Development Area Marmara Depremi Acil Yeniden Yapılandırma Projesi- Marmara Earthquake Emergency Reconstruction Project Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı- Multilateral Investment Guarantee Agency Mevcut Değil, Uygulanabilir Değil- Not Available, Not Applicable

17 xiv OECD Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü- Organization For Economic Cooperation And Development OED Uygulamaları Değerlendirme Departmanı- Operations Evaluation Department OPEC Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü Organization of the Petroleum Exporting Countries PAD Proje Değerlendirme Dokümanı-Project Appraisal Document PCN Proje Konsept Notu-Project Concept Note PCM Proje Döngüsü Yönetimi- Project Cycle Management PGD Program Dokümanı-Program Document PID Proje Bilgi Dokümanı-Project Information Document PRS Yoksulluk Azaltma Stratejisi-Poverty Reduction Strategy PSAL Programlı Yapısal Uyum Kredileri- Programmatic Structural Adjustment Loan QAG Kalite Güvence Grubu -Quality Assurance Group RIL Rehabilitasyon Kredileri-Rehabilitation Loan SA Özel Hesap-Special Account SAL Yapısal Uyum Kredileri-Structural Adjustment Loan SECAL Sektör Uyum Kredileri-Sector Adjustment Loan SIL Özel Yatırım Kredileri-Specific Investment Loan SIM Sektör Yatırım ve Koruma Kredileri- Sector Investment and Maintenance Loan SOE Harcama Bildirimleri-Statements of Expenditures SOPE Aktif Projeler-Status Of Projects In Execution SSAL Özel Yapısal Uyum-Special Structural Adjustment Loan STÖ Sivil Toplum Örgütleri TAL Teknik Yardım Kredileri-Technical Assistance Loan TCMB Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu UNESCO Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu- United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization UNDP Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı- United Nations Development Programme

18 xv UNHCR Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği- United Nations High Commissioner for Refugees UNICEF Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu United Nations Children's Fund USD Amerika Birleşik Devletleri Doları VSL Değişken-Ek Faizli Kredi-Variable-Spread Loan WB Dünya Bankası-World Bank WBI Dünya Bankası Enstitüsü-World Bank Institute WHO Dünya Sağlık Örgütü-World Health Organization

19 xvi TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1: Dünya Bankası Grubu Şemsiyesi Altındaki Kuruluşların Amacı... 9 Tablo 2: 2007 Yılında IDA dan En Çok Kaynak Sağlayan 10 Borçlu Ülke Tablo 3: IDA Önemli Finansal Göstergeler Tablo 4: IDA ya Donör Ülkelerce Yapılan Katkılar Tablo 5: Ülke Bazında 2007 Mali Yılı Boyunca Silinen IDA Kredi Bakiyeleri Tablo 6: IFC Önemli Finansal Göstergeler Tablo 7: MIGA Önemli Finansal Göstergeler Tablo 8: T.C Hükümeti Aleyhine ICSID Bünyesinde Görülen Davalar Tablo 9: Türk Şirketlerinin ICSID Bünyesinde Görülen Davaları Tablo 10: Milenyum Kalkınma Programı Hedefleri ve Performans Ölçütleri Tablo 11: Dünya Bankasında En Yüksek Sermaye Payına Sahip 11 Ülke, Türkiye nin Sermaye Payları ve Oy Güçleri Tablo 12: IBRD Önemli Finansal Göstergeler Tablo 13: IBRD Tarafından 2007 Mali Yılda Sağlanan Fonların Türleri Açısından Dağılımı Tablo 14: Dünya Bankasınca 2007 Mali Yılında En Çok Fon Sağlanan Ülkeler Tablo 15: Türkiye de Dünya Bankasınca Sağlanan Özel Yatırım Kredileri (SIL) Tablo 16: Türkiye de Dünya Bankasınca Sağlanan Sektör Yatırım ve Koruma Kredileri (SIM) Tablo 17: Türkiye de Dünya Bankasınca Sağlanan Program Uyum Kredileri (APL) Tablo 18: Türkiye de Dünya Bankasınca Sağlanan Teknik Yardım Kredileri (TAL) Tablo 19: Türkiye de Dünya Bankasınca Sağlanan Aracı Kurum Kredileri (FIL) Tablo 20: Türkiye de Dünya Bankasınca Sağlanan Acil İyileştirme Kredileri (ERL) Tablo 21: Türkiye de Dünya Bankasınca Sağlanan Kalkınma Politika Kredileri (DPL) Tablo 22: Türkiye de Dünya Bankasınca Sağlanan Yapısal Uyum Kredileri (SAL) Tablo 23: Türkiye de Dünya Bankasınca Sağlanan Programlı Yapısal Uyum Kredileri (PSAL) Tablo 24: Ülke Destek Stratejisinde (CAS) Bulunması Gereken Özellikler Tablo 25: Proje Döngüsünde Tarafların Sorumlulukları Tablo 26: IBRD Kredi Masrafları ve Ertelemeler Tablo 27: IBRD Kredilerine İlişkin Ek Faiz (Spread) Oranları Tablo 28: FSL Kredilerinde Taahhüt Bağlantılı Geri Ödemelerde Vade Limitleri

20 xvii Tablo 29: FSL Kredilerinde Kullanım Bağlantılı Geri Ödemelerde Vade Limitleri Tablo 30: VSL Kredileri İçin Standart Ülke Koşulları Tablo 31: IBRD Geri Ödeme Koşulları Tablo 32: MEER Projesinin Ana Bileşenleri Tablo 33: Dünya Bankası Kaynaklarının Tahmini Kullanımı Tablo 34: MEER Projesinin Tarihsel Gelişimi Tablo 35: MEER Projesinin Finansman Planlanması ve Sonuçları Tablo 36: MEER Projesine İlişkin Olarak Alınan Kredinin Anapara Geri Ödeme Tablosu Tablo 37: WB Grubu Kuruluşları ve Türkiye nin Bu Kuruluşlara Sermaye Katkısı Tablo 38: WB Kaynaklı Kredilerin Kullanım Geri Ödeme ve Yükümlülükleri Tablo 39: Tahmini Borç Servisi Ödemeleri Özeti Tablo 40: II. CAS Temel Kalkınma Temaları ve Hedefler Tablo 41: Genel Sonuçların Değerlendirilmesi Tablo 42: CAS Kalkınma Teması Sonuçlarının Türkiye nin Stratejik Amaçları Çerçevesinde Değerlendirilmesi Tablo 43: Özel Sektör Dış Borç Stoku Tablo 44: Finansmanı IBRD ve IDA Tarafından Sağlanan Projelerin Kullanım ve Geri Ödeme Bilgileri Tablo 45: Uluslararası Kuruluşlarla İşbirliği

21 xviii GRAFİKLER LİSTESİ Grafik 1: Dünya Bankası Grubu Kuruluşları... 8 Grafik 2: IDA Fonlarının Bölgesel Dağılımı Grafik 3: IDA Fonların Sektörel Dağılımı Grafik 4: IFC Fonların Ürün Bazında Dağılımı Grafik 5: IFC Tarafından Sağlanan Fonların Bölgesel Dağılımı Grafik 6: IFC Tarafından Sağlanan Fonların Sektörel Dağılımı Grafik 7: IBRD nin Borçlanma ve Yatırımları Grafik 8: Dünya Bankasının 2007 Mali Yılı Sonu İtibariyle Özkaynak/Kredi Oranları Grafik 9: IBRD nin Taahhüt Bazında Kredi Dağılımı Grafik 10: 2007 Mali Yılında IBRD tarafından Sağlanan Fonların Bölgesel Dağılımı Grafik 11: 2007 Mali Yılında IBRD Tarafından Sağlanan Fonların Sektörel Dağılımı Grafik 12: 2007 Mali Yılı Sonu İtibariyle Kredi Riski En Yüksek Olan 8 Ülke Grafik 13: Garantili Yatırım Projelerinde Taraflar ve Aralarındaki Anlaşmalar Grafik 14: Dünya Bankası Proje Döngüsü Yönetimi Grafik 15: Dünya Bankası Proje Döngüsü Grafik 16: Finansmanı Dünya Bankasınca Sağlanan Projelerin Mevcut Statüleri Bakımından Durumları Grafik 17: Proje Döngüsünde Sorumluluklar Grafik 18: MEER Projesinde Kullanılan Fonların Sektörel Dağılımı Grafik 19: Aktif Projelerin Sektörel Dağılım

22 xix EKLER LİSTESİ Ek 1: Dünya Bankası Ana Sözleşmesinin Madde, Kısım ve Çizelge Başlıkları Ek 2: Dünya Bankası Ülke Kategorileri Tablosu Ek 3: MEER Projesine İlişkin İkraz Anlaşmasının Özeti Ek 4: Türkiye de Aktif Yatırım Projeleri Ek 5: WB nın Türkiye deki Hedeflerinin Gerekçeleri ve Hedeflerle İlgili İlerlemeler

23 1 GİRİŞ Bretton Woods Sisteminin önemli bir parçası olarak 1944 yılında kurulan Dünya Bankası, IMF ile birlikte uluslararası parasal sistemde öncü bir rol üstlenmiştir. IMF küresel ekonomik istikrarın sağlanması ve sürdürebilirliği üzerinde yoğunlaşırken, Banka kuruluşundan bu yana kalkınmakta olan ülkelerin ekonomik ve sosyal gelişmelerini sağlayabilmek için önemli proje ve hükümet programlarını desteklemiş ve uluslararası para yönetiminin bir parçası olarak dünyadaki kalkınma yardımı kaynaklarının en önemli aktörlerinden birisi olarak önemli misyonlar üstlenmiştir. Bankanın misyonu zaman içinde değişen dünya konjonktürüne paralel olarak dönüşüm sergilemiş ve günümüzde Bankanın misyonu yoksulluktan arınmış bir dünya oluşturmak olarak hedeflenmiştir. Dünya Bankası Grubu ile daha dar kapsamlı Dünya Bankası terimini birbiriyle karıştırmamak gerekir. Dünya Bankası Grubu, her biri nihai karar almaya yetkili üye ülkelerinin sahibi oldukları, birbiriyle yakın ilişki içerisinde koordineli bir şekilde faaliyet gösteren ancak farklı misyonlar üstlenmiş olan beş kuruluştan oluşmaktadır. Bu kuruluşlar: Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD), Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA), Uluslararası Finans Kurumu (IFC), Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı (MIGA) ve Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıkları Çözüm Merkezi (ICSID) dir. "Dünya Bankası" terimi ise bu beş kuruluştan sadece IBRD ile IDA'yı ifade etmekte olup çoğu zaman sadece IBRD için kullanılmaktadır. Diğer dört kuruma üye olabilmek için öncelikle IBRD ye üye olmak zorunluluğu bulunmaktadır. Türkiye nin kullandığı kredinin çok büyük bölümü IBRD kaynaklı olduğundan, aksi ifade edilmedikçe, Banka ya da Dünya Bankası deyimi IBRD yi ifade edecek ve çalışmada daha çok IBRD-Türkiye ilişkileri üzerinde durulacaktır. Türkiye, Dünya Bankası'na 1947 yılında üye olmuş ve ilişkiler güçlendirilerek günümüze kadar gelmiştir. Özellikle 24 Ocak 1980 de açıklanan Türk Ekonomisi ni liberalleştirme programı çerçevesinde mal, döviz, sermaye ve emek piyasalarında serbestleşme yönünde çeşitli uygulamalara gidilmiştir. Bu tarihten sonra Türkiye-Dünya

24 Bankası ilişkiler daha güçlü hale gelmeye başlamış ve Türkiye nin Dünya Bankasındaki kredi portföyü artarak devam etmiştir yılında gerçekleşen Marmara depreminden sonra, Türkiye nin Dünya Bankasından sağlamış olduğu kredilerde önemli artışlar gerçekleşmiştir. Sağlanan fonlar daha çok makroekonomik istikrarın, büyümenin ve verimlilik artışının sağlanması ile piyasalarda rekabet ortamının oluşturulması üzerinde yoğunlaşmıştır. Türkiye nin Avrupa Birliği ne katılım sürecinde Banka yardımları devam etmiş ve ekonomik istikrarın sağlanması konusunda IMF ile koordineli çalışmalar hız kazanmıştır. 3 Nisan 2008 tarihi itibariyle Türkiye de finansmanı Dünya Bankasınca sağlanan proje sayısı (aktif, kapanan, düşen ve taslak halinde) 194 tür. Bu projelerin 167 si (%86 sı) yatırım kredisi ile finanse edilirken kalan 27 si (%14 ü) ise uyum kredileri ile finanse edilmiştir. Yürürlükteki (aktif) proje sayısı 25 olup bunların 20 adedi yatırım (proje) kredisi ile finanse edilirken kalan 5 i temel olarak bütçe finansmanı amaçlı yapısal uyum programlarıdır. Dünya Bankası Türkiye'ye sosyal güvenlik, kamu sektörü yönetimi, kamu sağlığı, su tedariki ve kanalizasyon, çevre, tarım, inşaat, hukuk reformu, enerji sektörü reformu konularında destek sağlamaktadır. Türkiye sağladığı kredi dışında, Dünya bankasının pozitif dışsallığından da faydalanmaktadır. Banka Türkiye de kısmen ya da tamamen finanse ettiği proje ya da programlarla tecrübe ve bilgilerini aktarmakta ve önerileriyle Türk ekonomisinin gelişimine katkılar sağlamaktadır (World Bank [WB] Projects & Operations, 2008). Bu çalışmada gerek dünyada gerekse Türkiye de önemli proje ve hükümet programlarını destekleyen, dünyadaki kalkınma yardımı kaynaklarının en büyüklerinden birisi olan ve uluslararası para yönetiminin bir parçası olarak 1944 yılında kurulan Dünya Bankası Grubu nu oluşturan kurumların yapısı, işleyişleri, 2007 mali yılı performansları, Dünya Bankası nca sağlanan kredi türleri ve diğer imkânların ne olduğu ve finansmanı Dünya Bankasınca karşılanan projelerin safhaları üzerinde durulacaktır. Daha sonra ise finansmanı Dünya Bankasınca sağlanan projelerin mali analizine yer verilecektir. Son olarak, Bankanın Türkiye de kısmen ya da tamamen finanse ettiği proje ya da program kredilerinin finansal ve ekonomik koşulları incelenerek, Türkiye-Dünya Bankası ilişkilerinden bahisle söz konusu kredilerin Türk

25 ekonomisi üzerindeki etkileri değerlendirilecek, konuya ilişkin tespit, eleştiri ve önerilere yer verilecektir. 3 Yukarıda kısaca bahsedilen amaçlara bağlı olarak hazırlanan tez çalışmamız, temel olarak altı bölüme ayrılmıştır. I. Bölümde Dünya Bankası Grubu nu oluşturan kuruluşlar tanıtılmaya çalışılacaktır. Bu kapsamda; Dünya Bankası Grubu nun tarihçesine yer verilerek, Dünya Bankası Grubu nu oluşturan İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD), Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA), Uluslararası Finans Kurumu (IFC), Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı (MIGA), Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıkları Çözüm Merkezi (ICSID) nin genel olarak amaçları, sağladıkları fonlar ve faaliyetleri üzerinde durularak IBRD dışındaki kuruluşların 2007 mali yılı performans değerlendirmelerine yer verilecektir. Çalışmamızın II. Bölümünde grubun en önemli kurumu olan, Türkiye nin kullandığı kredinin çok büyük bölümünü de sağlayan, IBRD nin kuruluşu, yapısı, işleyişi, hedefleri, üye ülkelerle ilişkileri, finansman kaynakları ve 2007 mali yıl performansı (borçlanması, gelirleri, sağlanan fonların türleri-bölgesel ve sektörel açıdan dağılımları vb.) hakkında geniş bir değerlendirilme yapılacaktır. Çalışmamızın III. Bölümünde, Dünya Bankası tarafından sağlanan kredi türleri ve diğer imkânlar üzerinde durulacaktır. Bu kapsamda sağlanan üç kredi türü olan Yatırım (Proje) Kredisi, Uyum (Program) Kredisi ve Karma Kredi anlaşma türleri üzerinde ayrıntılı bir değerlendirme yapılacaktır. Türkiye de Dünya Bankasınca sağlanan kredi türlerinden örnekler verilerek sağlanan garantiler ve diğer imkânlardan bahsedilecektir. Son olarak da Dünya Bankası'nın kredi verdiği ülkeler üzerindeki rolü ve kredi kullanımı hususunda yaptırımları üzerinde durulacaktır. Tez çalışmamızın IV. Bölümünde, kuruluşundan günümüze gerek ekonomik ve mali politikaların uygulanmasında gerekse yatırım projelerine teknik ve finansal destek sağlanmasında etkili olan Dünya Bankası nın proje finansmanına bakışı, Dünya Bankası projelerinin gelişimi ve finansmanı Dünya Bankasınca sağlanan projelerin aşamaları (proje döngüsü) üzerinde durulacaktır. Bu kapsamda; Ülke Destek Stratejisi (CAS) ve projenin tespiti ile başlayıp, proje sonuçlarının değerlendirilmesi ile sona eren proje döngüsünün tüm aşamaları analiz edilecektir.

26 4 Türkiye de finansmanı Dünya Bankasınca sağlanan projelerin büyük bölümü IBRD kredileri ile finanse edilmesi sebebiyle, Tez çalışmamızın V. Bölümünde Dünya Bankası (IBRD) kredi sistemleri (FSL Sabit Ek-Faizli Kredi ve VSL Değişken Ek-Faizli Kredi), kredilerin temel koşulları, ülke kategorilerine göre kredi uygunlukları ve geri ödeme koşulları incelenecektir. Bu kapsamda, kredinin türleri, vadesi, para cinsi, geri ödeme ve geri ödememe süresi (grace period) ve kredi faizi analiz edilecektir. Ayrıca, maliyet hesaplamasında çoğu zaman dikkate alınmayan, ancak kredinin net maliyetinin hesaplanmasında önemli bir yer tutan diğer maliyetleri (ön ödeme ücreti, taahhüt ücreti) üzerinde durularak Dünya Bankası tarafından Türkiye ye sağlanan kaynakların mali koşullarına ilişkin tespit ve önerilere yer verilecektir. Son olarak finansmanı Dünya Bankasınca sağlanan projelerdeki danışmanlık ücretleri ve bu projelerin fayda-maliyet analizine ilişkin tespit, değerlendirme, eleştiri ve önerilere yer verilecektir. Tez çalışmamızın VI. Bölümünde ise Türkiye için en önemli projelerden birisi olan Marmara Depremi Acil Yeniden Yapılandırma (MEER) Projesi nin genel olarak tanıtılmasından sonra, gerek Çalışmamızın IV. Bölümünde yer alan proje döngüsü çerçevesinde aşamalarının gerekse Çalışmamızın V. Bölümünde yer alan hususlar dâhilinde mali koşullarının analizi yapılacaktır. Çalışmamızın son bölümü olan VII. Bölümde ise, Bankanın Türkiye de kısmen ya da tamamen finanse ettiği proje ya da program kredileri ve Türkiye-Dünya Bankası ilişkilerinden bahsedilecektir. Bankanın Türkiye ye sağladığı kredi dışında sağlamış olduğu pozitif dışsallıklardan da bahisle, söz konusu kredilerin Türk ekonomisi üzerindeki etkileri değerlendirilecektir. Dünya Bankası fonlarının Türkiye de makroekonomik istikrar, büyüme, verimlilik artışı ve piyasalarda rekabet ortamının sağlanması üzerindeki etkileri analiz edilecektir. Türkiye ile Dünya Bankası arasındaki Ülke Destek Stratejileri (CAS) ve Ülke İşbirliği Stratejisinden (CPS) bahisle bu stratejiler ayrıntılı bir şekilde değerlendirilerek konuya ilişkin tespit, eleştiri ve önerilere yer verilecektir. Ayrıca Türkiye de Dünya Bankası nın diğer uluslararası kuruluşlar ve ülkelerle işbirliği konusu analiz edilmeye çalışılacaktır. Çalışmamızın SONUÇ VE DEĞERLENDİRME kısmında ise tezimizin önceki bölümlerinde yer alan konularla ilgili genel bir değerlendirme yapılacaktır.

27 5 1. BÖLÜM DÜNYA BANKASI GRUBU ve FAALİYETLERİ 1.1. Dünya Bankasının Tarihçesi Dünya Bankası, IMF ile birlikte 1946 yılından 1973 yılına kadar uluslararası parasal sistemde geçerli olan Bretton Woods Sistemi nin önemli bir parçası olarak kurulmuştur. IMF ile birlikte kurulan Dünya Bankası Temmuz 1944 de yapılan Birleşmiş Milletler Para Konferansı nın ardından 25 Haziran 1946 tarihinde faaliyetlerine başlamıştır. Konferansta başta Avrupa ülkeleri olmak üzere, II. Dünya Savaşı ndan zarar gören ülkelerin yeniden imarı üzerinde odaklanılarak, çok taraflı serbest ticaret olanaklarının açılması, tek taraflı dış alım sınırlandırmalarına veya devalüasyonlara engel olunarak ekonomik işbirliğin sağlanması konularında mutabakat sağlanmıştır. IMF uluslararası parasal işbirliğinin ve ticaretin dengeli bir şekilde gelişmesine yardımcı olmak; ödemeler dengesi sıkıntısı çeken üye ülkelere kotaları oranında maddi destekte bulunarak ödemeler dengesi sorunlarına çözüm bulmak ve bunların bir sonucu olarak da küresel ekonomik istikrarın sağlanması konularında bir misyon üstlenmiştir. Dünya Bankası ise misyonunu; savaştan tahrip olmuş Batı Avrupa ülkelerinin yeniden inşası ve bu ülkelerin savaş ekonomisinden sorunsuz bir biçimde çıkışını kolaylaştırmak, azgelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin kalkınmasına yardımcı olmak olarak belirlemiştir (Korkmaz, 2003:10,24). Banka, özellikle II. Dünya Savaşının global ekonomide yarattığı tahribatların giderilmesi amacıyla, IMF ile birlikte, ABD New Hampshire eyaletinin Bretton Woods şehrinde yapılan konferansta oluşturulmuş ve her iki kuruluş 1946 yılında ABD nin başkenti Washington DC de fiilen çalışmaya başlamıştır. Dünya Bankası ve IMF in kuruluş aşamasında konferansa katılan 44 ülkenin imzası vardır ve bu ülkeler aynı zamanda bankanın kurucu üyeleri olarak anılmaktadır (Rasgelener, 1990:3). Kuruluşunda II. Dünya Savaşı nın neden olduğu yıkıntıyı gidermek amacını

28 6 güden Dünya Bankası 250 milyon ABD doları tutarındaki ilk krediyi Fransa'nın imarı için 1947 yılında vermiştir. Daha sonra da Hollanda, Danimarka ve Lüksemburg a kredi açmıştır. Savaştan olumsuz etkilenen Avrupa ekonomisinin yeniden ayakları üzerinde durmasını sağlayacak yapılanmaya öncelik tanıyan Banka, ilgili ekonomiler için gerekli olan ithalatın finansmanını sağlamak doğrultusunda kredi açmıştır. Banka ana sözleşmesinin III. Maddesinin 5 inci bendinde istisnai durumlar dışında Banka kredilerinin ve Banka garantisinden yararlanan kredilerin imar (yeniden inşa) ve kalkınma amaçlı olduğu ifade edilmesine rağmen yukarıda belirtilen ülkelere ithalatın finansmanı amacıyla verilen krediler dolaylı olarak ekonomilerinin yeniden inşası ile ilgili olduğu için istisnai durumlar olarak değerlendirilmelidir (Korkmaz, 2003:29). Savaş sonrası Avrupa sının imarının ABD nin sağladığı Marshall yardımı ile sağlanması sonucunda, bankanın amacında değişmeler olmuş ve Banka, gelişmekte olan ülkelerin yatırım kredisi ihtiyaçlarını karşılama amacını güden bir yatırım ve kalkınma bankası haline gelmiştir (Eğilmez, 1996:64). Dünya Bankasının kuruluş ve işleyişine ilişkin düzenlemeler bankanın ana sözleşmesinde (Articles of Agreement) yer almaktadır. Müteakip bölümlerde ayrıntılı olarak inceleyeceğimiz ana sözleşme zaman içerisinde çeşitli değişikliklere uğramıştır. Gelişmekte olan ekonomileri etkileyen krizler, acil durumlar ve savaş sonrası rehabilitasyon ihtiyaçları Bankanın faaliyetleri arasında önemli bir yer oluşturmuştur. Başlangıç misyonu zaman içinde değişen dünya konjonktürüne paralel olarak dönüşüm sergilemiş ve günümüzde Bankanın misyonu yoksulluktan arınmış bir dünya oluşturmak olarak hedeflenmiştir (WB About Us, 2008). Dünya Bankasının kuruluş, işleyiş ve misyonuyla ilgili çeşitli eleştiriler söz konusudur. Bu eleştirilerden Perkins e ait olanı oldukça dikkat çekicidir. Perkins; Dünya Bankasının II. Dünya savaşında yıkıma uğrayan ülkelerin toparlanmasına yardım etmek amacıyla kurulduğunu, ancak misyonunun bir süre sonra kapitalist sistemin o zamanki Sovyetler Birliği ne üstünlüğünü kanıtlamaya dönüştüğünü belirtmektedir. Ayrıca, kapitalizmin ana unsurları olan çok uluslu şirketlerle sıcak ilişkiler

29 7 kurulduğunu, bu kurum ve şirketlerin iş birliği ile yoksul ülkelere aslında ihtiyaçları olmayan ve bu ülkelere fayda getirmeyen yatırımlar yapıldığını ifade etmektedir. Ayrıca, Perkins Dünya Bankasındaki sermaye ve buna bağlı oy dağılımına işaret ederek, Dünya Bankası nın tıpkı Bretton Woods Sistemi nin diğer kurumu olan IMF gibi, gerçekte dünyanın bankası ya da kurumu değil ABD nin bankası-kurumu olduğunu ve bunun sonucu olarak ABD nin çıkarlarına hizmet ettiğini savunmaktadır (Perkins, 2007, 3-5). Yukarıda belirtilen politikaların bir sonucu olarak, günümüzde Dünya Bankası kaynaklarının yoksul ülkelere aktarılarak bu ülkelerin borçlandırıldığı, ancak gerçekte hem aktarılan kaynakların hem de borçlandırılan ülke doğal kaynaklarının (özellikle petrol), Dünya Bankası ve IMF gibi uluslararası kurumlarınca öngörülen istikrar politikaları ve yapısal uyum kriterlerinin de yardımıyla, başta ABD olmak üzere zengin ülkeler ve o ülkelerin şirketlerine aktarılarak yoksul ülkelerin gerçekte sömürüldüğü yönünde ciddi eleştiriler söz konusudur Dünya Bankası Grubu Dünya Bankası gerek dünyada gerekse Türkiye de önemli proje ve hükümet programlarını destekleyerek, ülkelerin kalkınması konusunda kaynak sağlayan en önemli kurumlardan birisidir. Uluslararası para yönetiminin bir parçası olarak 1944 yılında kurulan Dünya Bankası Grubu, her biri nihai karar almaya yetkili üye ülkelerinin sahibi oldukları, birbiriyle yakından ilişkili ve belirli bir koordinasyon içerisinde faaliyet gösteren beş kuruluştan oluşmaktadır. Dünya Bankası Grubunu oluşturan Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD), Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA), Uluslararası Finans Kurumu (IFC), Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı (MIGA), Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıkları Çözüm Merkezi (ICSID) kaynak ve hesap yönünden birbirlerinden bağımsız kuruluşlardır. Ancak bunların hepsinin Başkanlığı Dünya Bankası (IBRD) Başkanı tarafından üstlenilmiş olup idare, amaç ve işlevler bakımından da Dünya Bankası ile doğrudan ilişki içerisinde bulunmaktadırlar. Her bir kuruluş, gelişmekte olan ülkelerde yoksullukla savaşım ve yaşam standartlarının geliştirilmesi görevinde belirgin bir işlev üstlenmiştir. Gruptaki her bir

30 kurum gelişmenin farklı yönlerinde uzmanlaşmış olsa da hepsinin ortak bir amacı vardır: yoksulluktan arınmış bir dünya oluşturmak (WB Annual Report, 2007:4). 8 "Dünya Bankası" terimi bu beş kuruluştan yalnızca IBRD ile IDA'yı ifade eder. Yukarıda yer alan kurumların bir grupta toplanmış bulunması, beşinin başkanlığını Dünya Bankası (IBRD) Başkanının üstlenmiş olması, yönetim, amaç ve fonksiyonları bakımından bu kurumların Dünya Bankası ile doğrudan ilişkili bulunması ve bütün bu kuruluşların kaynak ve hesapları bakımından birbirinden bağımsız olmakla birlikte, üyelik, amaçlar ve yönetim ilişkileri açısından Dünya Bankası şemsiyesi altında toplanmış olmaları nedeniyle Dünya Bankası (IBRD) ile ilgili olarak yapılan ayrıntılı yorum ve değerlendirmelerin genel anlamda diğer kurumlar için de geçerli olduğunu belirtmemiz gerekir. Türkiye de şu an kişi başına milli gelir seviyesi olarak IDA dan mezun 1 olmuş ülkeler arasında olduğundan, kullandığı kredinin çok büyük bölümü Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD) kaynaklıdır. Bu nedenle, aksi ifade edilmedikçe, Banka ya da Dünya Bankası deyimi IBRD yi ifade edecek ve çalışmada daha çok IBRD- Türkiye ilişkileri üzerinde durulacaktır. Dünya Bankası Grubunun organizasyonu, kurumların amblemleriyle birlikte şematik olarak aşağıdaki grafikte gösterilmiştir. WB Grubu IBRD IDA IFC MIGA ICSID Grafik 1: Dünya Bankası Grubu Kuruluşları Kaynak Dünya Bankası Web Sitesi 1 Türkiye 1973 yılında IDA dan mezun olmuş, 1987 yılında aktif donör rolü üstlenmiştir mali yılı için, Kişi Başına geliri $1.065 dan fazla ülkeler IDA dan mezun olmuş sayılmakta ve IBRD den kredi kullanmaktadır.

31 Dünya Bankası Grubu altındaki kuruluşlara ilişkin bilgiler aşağıdaki tabloda özetlenmiş olup ayrıntılı bilgilere müteakip bölümde yer verilecektir. 9 Tablo 1:Dünya Bankası Grubu Şemsiyesi Altındaki Kuruluşların Amacı Üye Sayıları ve Sermayeleri Kuruluşun Adı Kuruluş Amacı Kuruluş Tarihi Üye Sayısı Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD) Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA) Uluslararası Finans Kurumu (IFC) Çok Taraflı Yatırım Garanti Kurumu (MIGA) Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıklarının Çözümü Merkezi (ICSID) Orta Gelir grubunda (1500$ < k.b.gsmh < 5225$) yer alan ülkelerde sürdürülebilir kalkınmayı sağlamak. (k.b.gsmh < 1065 $) olan ülkelere uzun vadeli düşük faizli kredi sağlamak. Özel sektör kuruluşlarına kredi sağlamak. Yabancı yatırımcılara ev sahibi ülkelerin politik risklerine karşı garanti vermek. Anlaşmazlıkların çözümünde hakemlik, ülkelerin yatırım ve yabancı sermaye kanunları, ikili yatırım anlaşmaları üzerinde yayın, araştırma ve danışmanlık yapmak. Toplam Sermaye ($) Kaynak: HM Dış Ekonomik İlişkiler Genel Müdürlüğü Dünya Bankası Projeleri Dairesi Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (The International Bank for Reconstruction and Development - IBRD) 1945 yılında kurulmuş olan Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası nın (Dünya Bankası) 185 üyesi bulunmaktadır. Türkiye bu kuruluşa 1947 yılında üye olmuştur. IBRD, orta-gelirli ve yoksul olmakla birlikte kredi değerliliğine sahip ülkelerde yoksulluğu; krediler, garantiler ve kredi dışı olanaklar aracılığıyla sürdürülebilir kalkınmaya destek vererek ve analitik ve danışma hizmetlerinde bulunarak azaltmayı hedeflemektedir. IBRD kârı azamileştirmeye çalışmadığı halde 1948 yılından bu yana her yıl net gelir elde etmiştir. Elde ettiği kârlar birçok kalkınma faaliyetinin fonlanmasında kullanılmakta ve mali gücüne katkıda bulunmaktadır. Dolayısıyla da, üye ülkelere düşük maliyette ve uygun koşullarda kaynak sağlayabilmektedir (WB About Us, 2008). IBRD'den borçlanan ülkeler, ticari bankalardan yapacakları borçlanmalara kıyasla daha uygun şartlarda (düşük faiz, daha uzun vade, anapara ödemelerinin başlamasından önce 3 5 yıllık ödemesiz bir dönem, döviz cinsi ve faizin

32 10 dönüştürülmesi vb.) ile borçlanabilirler. IBRD, genel olarak, yoksulluğun azaltılması, sosyal hizmetlerin sağlanılması, çevrenin korunması, yaşam standartlarının iyileştirilmesi ve ekonomik kalkınmanın teşvik edilmesi gibi amaçlarla ülkelere kredi sağlamakta ve/veya bu amaçlarla yürütülen proje ve programları kısmen ya da tamamen finanse etmektedir. IBRD söz konusu konularda uzmanlaşmış bir kurum olarak da değerlendirilebilir (Tünsoy, 2005:5). Üye ülkelerin sahibi bulundukları IBRD'de oylama gücü, kredilerin tahsisinde önemli bir rol oynamaktadır. Oylama gücünün belirlenmesinde ise her üyenin göreceli ekonomik gücüne göre hesaplanan sermaye payı dikkate alınmakta, bunun sonucu olarak da sermaye payı yüksek olan ülkeler Dünya Bankası nın kaynaklarının tahsisi ve kullanımı konusunda etkin olmaktadırlar. Ancak bu ülkeler aynı zamanda kuruluşun nasıl finanse edildiğinden ve paraların nasıl harcandığından müştereken sorumlu olmaktadır. Dünya Bankası üyelerine sağladığı fonlarının büyük bölümünü sermayelerinden ziyade dünya finans piyasalarından borçlanma yolu ile sağlanmaktadır. Dünya Bankası ismi günümüzde Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD) ve Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA) için kullanılmaktadır. IBRD ve IDA müştereken, ülkelerin gelişmişlik düzeyini dikkate alarak, gelişmekte olan ülkelere kredi (duruma göre ya düşük faizli ya da faizsiz kredi) ve hibeler sağlamaktadırlar. Dünya Bankası tarafından verilen kredilerin geri ödemeleri genellikle uzun dönemlidir. Banka şu anda akla gelebilecek hemen her sektör ve gelişmekte olan her ülkede binlerce projeyle ilgilenmektedir Uluslararası Kalkınma Birliği (International Development Assocation -IDA) Genel Olarak IDA Ayrı bir tüzel kişiliği olan IDA 1960 yılında kurulmuş olup, Türkiye aynı yıl bu birliğe üye olmuştur. IDA nın şu an 166 üyesi bulunmaktadır. Birlik üye ülkeler içerisinde piyasa koşullarında borçlanma kapasiteleri çok düşük veya hiç olmayan en yoksul kesimin kalkınması için ihtiyaç duyduğu finansmanı sağlamak için kurulmuştur. Bu amaç IDA nın ana sözleşmesinin birinci maddesinde açıklanmıştır. Söz konusu maddede; üye ülkelerden en az gelişmiş düzeyde bulunanlara, verimliliği ve yaşam standartlarını yükseltmek suretiyle kalkınma amaçlarına katkıda bulunacak kredileri,

33 bu ülkelerin ödemeler dengesinde önemli bir yük oluşturmayacak koşullarla sağlamak hükmü bulunmaktadır (IDA, 1960:3). 11 IBRD ve IDA aynı merkezde faaliyet gösterir ve aynı personel ile aynı standartlarla projeleri değerlendirir. Temel fark ise IDA kredileri, her üye ülkeye değil, kişi başına milli geliri fakirlik çizgisi 2 altında kalan ülkelere verilmektedir. Ayrıca bu krediler, faizsiz ve 10 yılı geri ödemesiz olmak üzere sene vadeye yayılan imtiyazlı kalkınma kredilerdir. Bu nedenlerden dolayı IDA nın sağladığı krediler, IBRD nin sağlamış olduğu kredilerin şartlarından farklıdır. IDA eğitim, sağlık, temiz su gibi temel hizmetlerden daha iyi biçimde yararlanılmasına yardımcı olmaya çalışmakta ve ekonomik kalkınma ile istihdama yönelik reformlarla yatırımlara destek vermektedir (Tünsoy, 2005:2). Birliğin sermayesi Dünya Bankası sermayesinden ayrı olduğu için hesapları da Bankadan ayrı olarak tutulmaktadır. IDA ya üye olabilmek için öncelikle IBRD ye üye olmak gerekmektedir. IDA, yönetim, amaç ve fonksiyonlar bakımından IBRD ile birlikte hareket etmektedir. IDA, 39 u Afrika da olmak üzere dünyanın en fakir 80 ülkesine yardım sağlayan en önemli kaynaklardan biridir. Aynı zamanda fakir ülkelerde temel sosyal ihtiyaçlar için fon sağlayan en önemli kaynaktır (IDA, 2007:111). HM Dış Ekonomik İlişkiler Genel Müdürlüğü Dünya Bankası Projeleri Dairesi nin verilerine göre; Türkiye 1960 yılında kurulan IDA nın kuruluş sermayesine 7 milyon ABD Dolarlık katkı ile %0,76 oranında katılım sağlamıştır. Türkiye 1973 yılında IDA dan mezun olmuş ve 1987 yılında aktif donör rolü üstlenmiştir (Hazine Müsteşarlığı, 2008/c). Türkiye IDA kaynak artırımlarına bugüne kadar 142,37 milyon ABD Doları tutarında katkıda bulunmuştur. Türkiye nin toplam oy sayısı olup IDA içindeki oy gücü % 0.64 oranındadır (IDA, 2007:111). 2 Fakirlik çizgisi belli bir meblağın altındaki kişi başına milli geliri ifade eder. Bu rakam her yıl güncellenmekte olup 2008 mali yılı için US$1,065 olarak belirlenmişidir.

34 IDA nın 2007 Mali Yılı Performansının Değerlendirilmesi Sağlanan Fonlar Kuruluşundan bu yana IDA kredi ve hibelerinin toplam tutarı 181 Milyar Dolara ulaşmıştır. Son yıllarda ortalama yıllık 10 milyar dolarlık kaynak sağlayan birlik bu kaynakların yaklaşık % 50 sini Afrika ülkelerine aktarmaktadır mali yılında IDA nın sağlamış olduğu fon miktarı tarihi zirvesine ulaşarak 11,9 Milyar ABD Doları olarak gerçekleşmiştir. Bu miktar 2006 yılına göre yaklaşık %25 daha fazladır. Sağlanan fonların 5,8 Milyar ABD Dolarlık kısmını Afrika ülkeleri kullanmıştır (WB Annual Report, 2007:3-5). Bu birlikten 2007 mali yılı 3 içinde en çok kaynak kullanan 10 ülke aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo 2: 2007 Yılında IDA dan En Çok Kaynak Sağlayan (Hibe Dâhil) 10 Borçlu Ülke Ülkeler Kaynak Miktarı (Milyon ABD Doları) Hindistan Pakistan 885 Nijerya 750 Vietnam 712 Etiyopya 630 Uganda 540 Tanzanya 432 Kenya 395 Endonezya 389 Bangladeş 379 Kaynak:Dünya Bankası Resmi Web Sitesi Önemli Finansal Göstergeler IDA nın, mali tablolarına göre, mali yıllarındaki önemli finansal göstergeleri karşılaştırmalı olarak aşağıdaki tabloda özetlenmiştir. Tablo 3: IDA Önemli Finansal Göstergeler (Milyon USD) Finansal Göstergeler Faaliyet Geliri Kredi Bakiyesi Toplam Kaynaklar Taahhüt Bazında Sağlanan Fonlar Desteklenen Toplam Proje Sayısı Desteklenen Kalkınma Proje Sayısı Kaynak: The World Bank Annual Report 2007, s.63 3 Banka mali yılı, 1 Temmuz ile başlayıp takip eden yılın 30 Haziranında sona ermektedir