Yoksulluğun Azaltılması ve Ekonomik Yönetim Birimi Avrupa ve Orta Asya Bölgesi

Transkript

1 KIBRIS TÜRK TOPLUMU MAKROEKONOMÍK İZLEME RAPORU Mart 18, 2014 Yoksulluğun Azaltılması ve Ekonomik Yönetim Birimi Avrupa ve Orta Asya Bölgesi Dünya Bankası Belgesi Bu çalışma Avrupa Birliği nin 27 Şubat 2006 tarihli ve 389/2006 sayılı mali yardım Konsey Tüzüğü altında finanse edilen Büyüme ve Sürdürülebilr Kalkınma için Ekonomik Analiz Programı nın bir parçasıdır. Bu çalışmada yer alan görüşler Avrupa Komisyonu ve Dünya Bankası Yönetim Kurulu Üyelerinin resmi görüşlerini yansıtmamakta ve hiçbir şekilde sınırlar veya bölgelerin tanınması anlamına gelmemektedir.

2 İÇİNDEKİLER A. YÖNETİCİ ÖZETİ B. GİRİŞ..5 C. YAKIN ZAMANDAKİ MAKROEKONOMİK GELİŞMELER....6 Reel sektör..6 Ticari ve cari hesaplar.8 İşgücü piyasası 9 Kamu maliyesi ve borçlar 10 Finans sektörü 13 Kur ve enflasyon 14 D. GELECEK VE RİSKLER 16 Türk Lirasında hızlı ve büyük değer kaybı.16 Artan kamu harcamaları ve mali açık 17 Türkiye ile güçlü ekonomik bağ 20 E. EK 25 TABLO LİSTESİ Tablo 1: GSYİH Büyümesi Harcama Dağılımı, , Yüzde Puanı... 8 Tablo 2: Ekonomik faaliyete göre Brüt Katma Değer Dağılımı, , Yüzde... 8 Tablo 3: Reel Merkezi Yönetim Harcamaları, Tablo 4: Reel Merkezi Yönetim Gelirleri, ŞEMA LİSTESİ Şema 1: Kişi başına düşen GSMH,... 7 Şema 2: Reel GSYİH Büyümesi, Şema 3: Geceleme Sayısı, Şema 4: Turizm İhracatı, Şema 5: Yüksek Öğrenimdeki Uluslararası Öğrenciler, Şema 6: Ticaret Açığı, Şema 7: Cari Hesap Açığı, Şema 8: İşsizlik ve İş Gücü Katılım Oranları, Şema 9: 2013 de Merkezi Yönetimin Giderlerinin Yapısı Şema 10: 2013 de Merkezi Yöentimin Gelirlerinin Yapısı Şema 11: Merkezi Yönetimin Mali Açığı, ,

3 Şema 12: Teminatlar Hariç Kamu Borcu, Şema 13: Kamu Teminatı Altındaki Borç, Şema 14: Arasında Özel Kredi ve Toplam Mevduattaki Büyüme, Şema 15: Nominal Döviz Kurundaki Değişiklikler ve Tüketici Fiyat Enflasyonu, Şema 16: Döviz Mevduatı ve Kredileri, Şema 17: Kamu Harcamaları ve Personel Giderleri, Şema 18: Genel Yönetim Açığı, Şema 19: Genel Yönetim Vergi Gelirleri, Şema 20: Türkiye den gelen Mali Yardım, Şema 21: Reel GSYİH Büyümesi, Sorumluluk Reddi Beyanı Bu belge içeriğinin tüm sorumluluğu belgenin yazarlarına aittir ve hiçbir şekilde bu raporun hazırlanmasını finanse eden Dünya Bankası veya Avrupa Komisyonu nun resmi görüşlerini yansıttığı iddia edilemez. Kıbrıs Rum toplumu ifadesi Kıbrıs Cumhuriyeti hükümetinin etkin kontrolü altındaki bölgeleri ve Kıbrıs Türk toplumu ifadesi ise adanın kontrol altında olmayan kısmını ifade etmektedir. Bu raporda geçebilecek Kıbrıs Türk toplumu bakanlık, birim, kurum, örgüt, kuruluş ve makamları ifadeleri veya ilgili kısaltmalara atıfta bulunulması idari yapıların açık bir şekilde anlaşılabilmesini sağlamayı amaçlamaktadır ve hiçbir şekilde Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ni tanıma maksadında değildir. Aynı şekilde, Kıbrıs Türk toplumu ve Kıbrıs Rum toplumu arasında yapılan kıyaslamalar sınırlar veya ülkelerin tanınması anlamına gelmemektedir. 3

4 4

5 A. YÖNETÍCÍ ÖZETÍ Özellikle Türkiye den olmak üzere dış talepteki yavaşlama, büyümede devam eden yavaşlamanın derinleşme ihtimalini artırmaktadır da yaşanan iç tüketim kaynaklı toparlanma reel GSYİH büyümesinin kademeli olarak yüzde 3.7 den 2013 de tahmini yüzde 2.2 ye düşmesiyle ortadan kaybolmuştur. Tüm sektörler arasında kamu hizmetleri yine en büyük katma değeri üretmiş, ancak brüt katma değerdeki payı 2010 da 23.2 den 2013 de tahmini 20.9 a gerilemiştir. Buna karşın, brüt katma değerde ticaret ve turizmin payı 2010 da yüzde 17.7 den 2013 de tahmini olarak yüzde 19.6 ya yükselmiştir. Turizm ve eğitim hizmetleri ihracatı büyürken, dış talep büyümenin öncü lokomotifi olarak düşük olan iç talebin yerini almıştır. Sonuç olarak, cari açık GSYİH nın yüzde 7.4 ünden 2013 de tahmini olarak GSYİH nın yüzde 2.8 ine gerilemiştir. Ancak, dış talepteki büyüme 2011 den itibaren hız kaybetmiştir ve Türkiye ekonomisinin büyüme oranı 2009 da yüzde 9.2 den 2013 de tahmini yüzde 3.6 ya gerilediğinden, bu genel görünüm açısından önemli bir risk teşkil etmektedir. 1 Mali konsolidasyon 2013 te duraksama yaşıyor. Kıbrıs Türk toplumu (KTt) yönetimi 2010 yılında GSYİH nın yüzde 47.4 ü olan harcamalarını kısarak 2012 de GSYİH nın yüzde 42.2 sine indirmiştir. Ancak, yönetimin kamu sektörü maaşları ve emeklilikleri dondurma kararını kaldırmasıyla mali toparlanma 2013 te duraksamıştır. Bunun yanı sıra, merkezi yönetim diğer cari transferler ve mal ve hizmet harcamalarını artırmıştır. Sonuç olarak, toplam merkezi yönetim harcamaları 2013 yılında GSYİH nın yüzde 42.8 ine yükselmiştir. Mali açık 2010 da GSYİH nın yüzde 10.1 inden 2012 de GSYİH nın yüzde 6.7 sine gerilemiştir. Ancak, harcamalar arttığı ve gelirler neredeyse sabit kaldığından mali açık 2013 te GSYİH nın yüzde 7.1 i olacak şekilde artmıştır. Açığın finanse edilmesinde ana kaynak hala Türkiye dir. Türkiye den alınan krediler 2013 de GSYİH nın yüzde 6.5 ini oluşturmuş, kalan açık içerden finanse edilmiştir. Sonuç olarak, 2013 yılı sonunda kamu borçları tahmini olarak GSYİH nın yüzde 145 ini aşmıştır. Türk Lirası ndaki değer kaybı ile tüketici fiyatları enflasyonu hızlanmıştır. Ekonomik faaliyetlerin yavaşlaması ve yönetimin nominal kamu sektörü maaşları ve emekli maaşlarını dondurması ile 2011 de yüzde 9.6 olan enflasyon 2012 de yüzde 8.1 e düşmüştür. Enflasyon 2013 de ortalama yüzde 6.3 de kalırken, Türk Lirası ndaki değer kaybının hızlanması ve maaşlar ve emekliliklerdeki artışlarının yeniden başlaması ile 2013 ün ikinci yarısında yükselişe geçmiştir. Bankaların bilançolarındaki para birimi uyuşmazlığının yönetilebilir olmasından dolayı bankacılık sektörü şimdiye kadar büyümedeki yavaşlamadan ve döviz kurundaki değer kaybından zarar görmemiştir. Özel kredilerdeki büyüme konusunda 2012 de yaşanan yavaşlamanın ardından 2013 te bir hızlanma yaşanmış ve batık kredilerdeki azalma devam etmiştir. Artan enflasyon ve düşen reel faiz oranları şimdilik bu trendi desteklemektedir. İş piyasası koşulları genel ekonomik faaliyetle uyumlu gelişme kaydetmiştir yılında yüzde 12.4 olan işsizlik oranı 2011 de yüzde 9.7 ye gerilemiştir. Ancak, ekonomik büyümede yaşanan yavaşlama nedeniyle muhtemelen istihdamda daha fazla bir artış sağlanmayacaktır de yüzde 49.8 olanişgücü katılımı yine azdır ve AB standartlarına göre bu oran oldukça düşüktür. Düşük işgücü katılımı büyük bir toplumsal cinsiyet aralığına işaret etmektedir. Kadınların işgücü katılımı 2011 de yüzde 35.9 da yani yüzde 62.1 olan erkek işgücü katılımının önemli oranda gerisinde kalmıştır. Büyüme beklentisinde düşüş riski yükselme olasılığından daha fazladır. Kriz öncesi yıllarda yüzde 11.5 olan orana kıyasla, KTt ekonomisinin orta vadede daha ılımlı bir büyüme yolu izlemesi beklenmektedir. En önemli olumlu ihtimal, Kıbrıs Rum toplumu (KRt) dahil küresel alanda beklenenden daha güçlü olan toparlanmadır. Bunun yanında çözüm müzakerelerinde yaşanacak somut ilerlemeler 1 Bu not KTt nda 2010 dan itibaren yaşanan son makroekonomik gelişmeleri anlatmaktadır. Mayıs 2012 de hazırlanan benzer bir metnin devamı niteliğindedir. Makroekonomik verilerin mevcudiyeti KTt için önemli bir sıkıntıdır. Devlet Planlama Örgütü (DPÖ) 2010 a kadar olan dönemi kapsayan ilk makroekonomik notun hazırlanmasının ardından yeni ulusal hesap verileri yayınlamamıştır. Ancak DPÖ, ticari (mal ve hizmetler), mali, parasal veriler dahil mevcut olan daha yüksek sıklıktaki verilere dayanan ulusal hesap tahminleri yayınlamıştır. Bu not, mevcut olan yüksek sıklıktaki verilerle birlikte DPÖ ulusal hesap tahminlerini de kullanmaktadır. Aksi belirtilmediği takdirde bu notta kullanılan göstergeler merkezi hükümetin mali göstergeleridir. 5

6 olumlu ekonomik ivme kazandırabilir. 2 Ancak orta vadeli beklentiler açısından üç önemli olumsuz risk söz konusudur: (i) Türk Lirasının değer kaybetmeye devam etmesi; (ii) kamu harcamaları ve mali açığın büyümeye devam etmesi; ve (iii) Türkiye de büyümede beklenenden daha derin bir yavaşlama yaşanması. 2 Çözüm müzakereleri başlangıç aşamasındadır, dolayısıyla bu belgede konjonktürün bir parçası olarak dikkate alınmamışlardır. 6

7 B. GÍRÍŞ Bu metinde Kıbrıs Türk toplumu (KTt) ifade edildiğinde Kıbrıs ta, Kıbrıs Cumhuriyet inin etkin kontrolü dışında kalan bölgelerde ikamet edenlere atıfta bulunmaktadır. KTt 286 binden fazla nüfusuyla ve Türkiye haricindeki uluslararası piyasalara fiilen kapalı olmasına rağmen, küçük bir ada ekonomisinin tipik özelliklerini taşımakta ve zorluklarını yaşamaktadır. Bölünemeyen sabit giderler ve olumsuz ölçek ekonomileri ekonominin tüm alanlarına yansımaktadır. Kamu harcamaları, özellikle de personel giderleri yüksektir ve bir yandan da kamu hizmetlerinde verimsizlik söz konusudur. Kamu maliyesi ciddi şekilde Türkiye den ithal edilen mallar üzerinden uygulanan ithalat tarifelerine dayanmaktadır. Özel sektör küçüktür ve hizmet sektöründe yoğunlaşmıştır. Mali sektörün küçük olması kamu finansmanı için tutsak bir piyasa oluştururken finansal derinleşmeyi sınırlandırmaktadır. Tüm bu zorluklar adadaki Türk ve Rum toplumları arasındaki 50 yıllık bölünmüşlükle daha da zorlaşmaktadır. Yakın zamanda yeniden başlamış olan çözüm müzakereleri adadaki her iki toplum için de önemli ekonomik büyüme fırsatları içermektedir. Müzakereler henüz başlangıç aşamasında olduğundan bu metin muhtemel bir çözümün etkilerini açık bir şekilde ele almamaktadır. KTt ndaki kişi başına düşen gelir KRt na yakınlaşmaya devam etmekte ancak yakınlaşmaya neden olan temel nedenler sürdürülebilirlikle ilgili endişe vermektedir. KTt GSYİH sı 2013 de tahmini olarak 4 milyar ABD $ ını aşmış ve GSYİH nın yüzde 17 sinin üzerinde olmuştur de yapılan son nüfus sayımına göre nüfusu KRt nun yüzde 33 ü kadar idi. Sonuç olarak, kişi başına düşen gelir düzeyleri iki toplum arasında önemli farklılık göstermektedir. KTt nda 2012 yılında 13,590 ABD $ ı olan kişi başına düşen gelir KRt nda kişi başına düşen gelirin yüzde 52.6 sına eşitti li yılların başından beri KTt nda gelirler KRt na göre daha hızlı artmıştır. Kriz öncesi yaşanan gelir yakınlaşması KTt nda Annan planı çerçevesindeki çözüm müzakerelerinin tetiklediği inşaat patlaması nedeniyle ortaya çıkmıştı. Buna karşın 2009 sonrasında görülen yakınlaşma KRt nda yaşanan bankacılık krizinin etkilerini yansıtmaktadır. Şema 1: Kişi başına düşen GSMH, Atlas yöntemi, US $ Atlas GNI per capita (US$) Atlas GNI per capita (% of ROC, right) Yüzde Kaynak: Devlet Planlama Örgütü, CYSTAT ve Dünya Kalkınma Göstergeleri verilerine dayanan Dünya Bankası hesaplamaları Gelir yakınlaşmasının desteklenmesi için güçlü makroekonomik politikalar ve yapısal reformlar gerekmektedir. Kriz öncesi yaşanan büyüme performansının tekrarlanması Türkiye de orta vadede beklenen ölçülü büyüme oranı dikkate alındığında muhtemel görünmemektedir. Devam eden çözüm müzakerelerinin bir sonuca ulaşması halinde bu değerlendirmenin tabi ki gözden geçirilmesi gerekecektir. Bir çözüm olması halinde dahi, KTt nda daha iyi büyüme beklentilerinin sürdürülebilmesi amacıyla güçlü makroekonomik politikalar ve yapısal reformların gerçekleştirilmesi kaçınılmazdır. Yapısal reformlar, finansman ve işgücü alanlarında ve iç ve dış pazar rekabet edebilirliği açısından genişlemekte olan özel ekonominin önündeki engelleri kaldırmaya yönelik olmalıdır. Özel sektörün önüne geçen kamu sektörünün etkililiği ve verimliliğini artıracak reformlar da büyümeyi destekleyecektir. Bu belgede bu konulara değiniyor olsak da, bu alanda daha fazla detay içeren ve devam etmekte olan başka bir çalışma vardır. 3 Kişi başı gelir, döviz kurlarındaki dalgalanmaların etkisini yumuşatmak amacıyla Dünya Bankası nın Atlas yöntemi ile hesaplanmıştır. Bir ülkenin T yılı için ABD doları olarak GSMH sı t-2, t-1, ve t yıllarını kapsayan dönem için bir çevirme faktörü temelinde hesaplanmıştır ( Atlas çevirme faktörü ). Her yıl, GSMH tahmini yapılan hedef yıl ve önceki iki yıl da dahil, 3 yıllık taban dönem ilerletilmektedir. Payda olarak de jure ara-yıl nüfusu kullanılmaktadır. 7

8 C. YAKIN ZAMANDAKÍ MAKROEKONOMÍK GELÍŞMELER Reel sektör 1. Genişleyen dış talep azalan iç tüketimi tamamen dengeleyemediğinden 2010 da yaşanan toparlanma etkisini kaybetmiştir ve 2006 yılları arasında katkısı ortalama yüzde 9.3 olan iç tüketim geçtiğimiz on yıl içinde KTt ekonomisinin ana lokomotifi olmuştur (Tablo 1). Bu dönemde reel GSYİH büyümesi, çözüm umutlarının tetiklediği inşaat patlamasıyla desteklenerek yılda ortalama yüzde 11.5 olmuştur. Çözüm müzakerelerinin durması ve inşaat patlamasının çöküşü ile gelen yavaşlama küresel krizin başlamasıyla daha da ağırlaşmıştır de ekonomik büyüme yavaşlamış ve yüzde 2.8 de kalmıştır. Küresel krizin derinleşmesiyle büyüme yavaşlayarak 2008 ve 2009 da sırasıyla yüzde 2.9 ve 5.5 olmuştur. Büyüme daha sonra 2010 yılında yeniden toparlanmış, iç tüketimin yüzde 7.6 puan katkısı ile yüzde 3.7 olmuştur. Ancak, iç tüketim o dönemden beri kısmen 2012 de özel kredilerde yaşanan yavaşlamayı ve kısmen de 2011 den itibaren yaşanan mali konsolidasyonu yansıtacak şekilde zayıf olmaya devam etmiştir. Dış talepteki büyümenin 2011 den beri azalmasına rağmen genişleyen dış talep düşen iç tüketimi kısmen dengelemiştir. Sonuç olarak, ekonomik büyüme azalarak 2013 de tahminen yüzde 2.2 ye inmiştir. Tablo 1: GSYİH Büyümesi Harcama Dağılımı, , Yüzde Puanı e 2012 e 2013 e Kamu tüketimi Özel tüketim Sabit kamu yatırımları Özel sabit yatırımları Net ihracat GSYİH (yüzde) Kaynak: Devlet Planlama Örgütü verilerine dayanan Dünya Bankası hesaplamaları. 2. Daha düşük büyüme ortamında yeniden dengeleme yaşanıyor. Katma değerin sektörel oluşumu 2010 dan sonra değişmiştir (Tablo 2). Kamu hizmeti sektörler arasında en büyük katma değeri yaratmış, brüt katma değerdeki payı 2010 da 23.2 den 2013 te tahminen yüzde 20.9 a inmiştir. Benzer şekilde turizmin (ve restoranların) brüt katma değerdeki payı, 2010 da yüzde 5.9 dan 2013 te tahminen yüzde 7.3 e çıkmış, kısmen turizmin dolaylı katkısını yansıtan toptan ve perakende ticareti katma değeri 2010 da yüzde 11.8 den 2013 de tahminen yüzde 12.3 e çıkmıştır. Tarımsal katma değer de 2010 dan itbaren tutarlı artış göstermiş olsa da 2013 de yaşanan olumsuz hava koşulları sektörün katma değerinin kriz ortalamasının biraz altına inmesine neden oldu. Tablo 2: Ekonomik faaliyete göre Brüt Katma Değer Dağılımı, , Yüzde e 2012 e 2013 e Tarım Sanayi İnşaat Toptan ve perakende ticareti Turizm ve restoranlar Ulaştırma ve iletişim Mali hizmetler Konut sahipliği İşletme ve kişisel hizmetler Kamu hizmetleri Kaynak: Devlet Planlama Örgütü. 8

9 e e 2012e 2013e 3. KTt nda ekonomik büyüme Türkiye deki büyüme ile önemli oranda ilişkili olmaya devam etmektedir. KTt ekonomisinin Türkiye ekonomisi ile doğrudan bütçe desteğinden işgücü ve mal akışına kadar değişen derin ve çeşitli bağları vardır. Her iki ekonominin de büyüme oranları son derece ve giderek artan bir şekilde bağlantılı olmuştur (Şema 2). Mal ve işgücü akışı, özellikle Yeşil Hat Ticareti yoluyla KTt ve KRt nu da birbirine bağlamaktadır, ancak bu iki ekonomi arasındaki büyüme ilişkisi daha zayıftır. Türkiye ekonomisi 2010 dan beri bir yavaşlamaya girdiği ve KRt da bir bankacılık sektörü krizinde olduğundan KTt 2010 sonrasında topralanmayı sürdürmeyi başaramamıştır. Şema 2: Reel GSYİH Büyümesi, Percent Turkish Cypriot community (TCc) Turkey Greek Cypriot community (GCc) Kaynak: Devlet Planlama Örgütü ve Dünya Bankası. 4. Turizm ihracatı 2011 den sonra büyük ölçüde genişlemiştir. Toplam geceleme sayısı 2007 ve 2010 yılları arasında yılda ortalama yüzde 7.6 oranında artmıştır. Büyüme 2011 de büyük ölçüde hızlanmış, 2012 de 16.4 e ve 2013 de yüzde 8 e düşmeden önce 25.9 a çıkmıştır. Genel olarak, toplam geceleme sayısı 2006 ile 2013 yılları arasında iki katından fazla artmış, doluluk oranı 2007 de yüzde 32.5 iken 2013 de yüzde 47.9 a çıkmıştır (Şema 3). Toplam geceleme sayısında uluslararası turistlerin sayısı (Türkiye den gelen turistler hariç) 2011 den itibaren artmaya devam etmiştir. Zirveye ulaştığı dönemde uluslararası geceleme oranı 2005 de toplamın yüzde 56 sına ulaşmış ancak şimdilerde yüzde 47.2 ye inmiştir. Uluslararası gelişlerin uçuş maliyetlerini finanse etmek amacıyla başlatılan teşvik programı, geçtiğimiz on yıl içinde düşük olan ulusalararası geceleme sayılarını artırmıştır. 4 Sonuç olarak, 2010 da GSYİH nın yüzde 10.9 u olan net turizm ihracatı 2013 de GSYİH nın yüzde 14.3 ü olacak şekilde yükselmiştir. Ancak, geceleme başına net turizm gelirleri 2007 ile 2011 yılları arasında azalmış, bu da zaman içinde ortalama harcamalarda azalma olduğunu göstermektedir (Şema 4). Şema 3: Geceleme Sayısı, Şema 4: Turizm İhracatı, Milyon % 40% US$ Net tourism exports (right) US$ milyon 600 Net tourism exports per overnight stay % % International TCc Turkey Kaynak: Ekonomi, Turizm ve Kültür Bakanlığı ve Devlet Planlama Örgütü. 4 Uluslararası uçuşların Türkiye üzerinden bağlantılı olmadıkları takdirde KTt havaalanına inmelerine izin verilmiyor, bu da uçuş maliyetlerini artırıyor. Havayollarına verilen sübvansiyonlar kısmen KTt havaalanına doğrudan yapılamayan uçuşlardan doğan ekstra maliyetleri tazmin etmek amacını taşıyor. 9

10 * 2012* 2013e * 2012* 2013e Yüksek öğrenimdeki uluslararası öğrenci sayısı 2009/10 dan itibaren büyük ölçüde artmıştır. Turizm ihracatına kıyasla daha zayıf olsa da, yüksek öğrenim hizmetleri ihracatı KTt ekonomisi için bir diğer büyüme kaynağıdır. Geçtiğimiz on yıl içinde yüksek öğrenim hizmetleri ihracatı, uluslararası öğrenci ve Türkiye den gelen öğrenci sayılarının yüzde 148 artması ile yükselmiştir (Şema 5). Yüksek öğrenimde büyümenin lokomotifi, payı 2002/3 de yüzde 8.3 olan ve 2012/13 de tahminen yüzde 16.1 e çıkan uluslararası öğrenciler (Türkiye den gelen Şema 5: Yüksek Öğrenimdeki Uluslararası Öğrenciler, Bin Kaynak: Ticaret Odası. International TCc Turkey International students as a share of total (right) örenciler hariç) olmuştur. Gelir transferleri ile birlikte eğitim hizmetleri ihracatı 2013 de GSYİH nın tahminen yüzde 16.1 ini oluşturmuştur. Verilerin dağılımı mevcut olmasa da bu oranın en az yarısının eğitim hizmetleri ihracatını temsil ettiği düşünülmektedir. 25% 20% 15% 10% 5% Ticari ve cari hesaplar 6. Ticari ve cari hesap açıkları 2010 dan itibaren iyiye gitmiştir. Kriz öncesi yaşanan patlama döneminde mal ithalatı önemli ölçüde artmış, 2005 de tavan yaptığı dönemde GSYİH nın yüzde 55 ine ulaşmış, patlamanın etkisini kaybetmesi ve krizin başlamasıyla büyük oranda düşerek 2013 de GSYİH nın tahminen yüzde 41.8 ine inmiştir. Dolayısıyla, ticaret açığı 2010 da GSYİH nın yüzde 40.4 üne ve 2013 de tahminen GSYİH nın yüzde 38.8 ine inmiştir (Şema 6). Cari hesap açığı ise 2005 de GSYİH nın yüzde 12.2 sine 2010 da GSYİH nın yüzde 7.4 üne ve 2013 de ise tahminen yüzde 2.8 ine inmiştir (Şema 7). Şema 6: Ticaret Açığı, Şema 7: Cari Hesap Açığı, GSYİH'daki payı 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Trade deficit Trade deficit including net tourism exports GSYİH'daki payı 35% Current account deficit Grants and loans from Turkey 30% Current account deficit excluding grants from Turkey 25% 20% 15% 10% 5% 0% -5% Not: 2011 sonrası GSYİH verileri tahmindir. Kaynak: Devlet Planlama Örgütü ve Ekonomi, Turizm, Kültür ve Spor Bakanlığı. 10

11 7. Mal ihracatı biraz artarken dengelenen uluslararası petrol fiyatları ithalat değerlerinin düşmesine katkıda bulunmuştur. KTt ithalat oluşumu, toplam ithalatta payı giderek artan benzin haricinde geçtiğimiz yıllarda büyük ölçüde sabit kalmıştır. Benzin ve motorlu araç ithalatı toplam ithalatın en büyük iki kalemini oluşturmakta, bunların ardından tekstil ve konfeksiyon gelmektedir. Ancak 2011 den itibaren benzin ithalatındaki artış da sınırlı olmuştur da GSYİH nın yüzde 2 si olan mal ihracatı 2013 de GSYİH nın tahminen yüzde 3 üne çıkmıştır. Narenciye meyveleri ve bağlantılı ürünler (örn. portakal suyu) genel ihracat içinde en büyük kalem olmuş, tavuk ve yumurta ihracatı ile birlikte artışın büyük kısmını temsil etmiştir. Ancak bu kalemlerin düşük payları ve tarımsal döngüselliğinden dolayı ihracat trendlerini ayırt etmek zordur. 8. KTt turizm ve yüksek öğrenim hizmetlerindeki gelişmelerle birlikte mal ihracatında ortaklarını çeşitlendirmiştir. KTt ürünleri için Türkiye geleneksel olarak en büyük ihracat destinasyonu olmuş ve 2009 da ihraç edilen toplam malların yüzde 54.2 sini almıştır. Ancak 2012 de Türkiye nin toplam ihraç edilen ürünlerdeki payı yüzde 48.9 a düşmüştür. Aynı dönem içinde toplam ihraç ürünlerinde AB nin payı da yüzde 18.5 ten yüzde 7.5 e düşmüştür. Buna karşın Avrupa dışı ülkelerin toplam KTt mal ihracatındaki payı 2009 da yüzde 25.6 dan 2012 de yüzde 43.2 ye düşmüştür. Toplam ithalatın yüzde 72 si Türkiye den sağlanırken, ithalat ortakları aynı dönem içinde değişmemiştir. İthalatın yüzde 11.4 ü Avrupa dışı ülkelerden yapılırken, yüzde 14.5 i AB den yapılmıştır. 9. Cari hesap açığı Türkiye den gelen resmi akış yoluyla finanse edilmektedir. Cari hesap açığı 2013 de tahminen GSYİH nın yüzde 2.8 i olacak. Ercan havaalanının özelleştirilmesinden dolayı 2012 de GSYİH nın yüzde 2.8 ine artmış olsa da, Doğrudan Yabancı Yatırım dahil net özel sermaye akışının yüzde 1-2 arasında oynayacağı tahmin ediliyor. Geçtiğimiz yıllarda Türkiye den alınan krediler cari hesap açığını fazlasıyla kapatmış, döviz rezervlerinin kısmen artmasını sağlamıştır. İşgücü piyasası 10. İşsizlik oranı 2009 dan sonra düşmüş olsa da işgücü katılımı çoğu AB ülkesinin altında kalmıştır. KTt ndaki işsizlik oranı 2005 de yüzde 8.2 den 2009 da yüzde 12.4 e yükselmiştir da ekonominin toparlanmasıyla birlikte bu oran 2011 de yüzde 9.7 ye düşmüştür. Ancak, ekonomik büyümedeki yavaşlamadan dolayı istihdamda daha fazla bir artış muhtemel değildir. Bunun yanı sıra işgücü katılımı 2007 de yüzde 50.2 den 2011 de yüzde 49.8 e düşmüştür ve bu oran AB standartlarına göre düşük bir orandır (Şema 8). Kıbrıs Türk nüfusunda işgücü katılım oranlarında büyük bir cinsiyet farkı söz konusudur. Yüzde 62.1 olan erkek işgücü katılım oranı yüzde 64.9 olan AB ortalamasına yakındır, ancak yüzde 35.9 olan kadın işgücü katılım oranı yüzde 50.8 olan AB ortalamasının oldukça altındadır. 11

12 İş gücü katılım oranı (yüzde) Şema 8: İşsizlik ve İş Gücü Katılım Oranları, ,0 62,5 60,0 57,5 55,0 52,5 50,0 47,5 Hollanda Danimarka İsveç Kıbrıs Rum toplumu Birleşik Krallık Estonya Avusturya Portekiz Almanya Finlandiya İrlanda Çek Cumhuriyeti Slovakya Letonya Lüksemburg Slovenya Litvanya Fransa Polonya Romanya Belçika Bulgaristan Yunanistan Malta Macaristan Türkiye Kıbrıs Türk İtalya toplumu Hırvatistan 45,0 2,5 4,5 6,5 8,5 10,5 12,5 14,5 16,5 18,5 20,5 22,5 İspanya İşsizlik oranı (yüzde) Not: İş gücü katılımı ve işsizlik oranları sırasıyla 15 yaş ve üzeri nüfus ve işgücü içindir ve göçmen işgücünü de içermektedir. Kaynak: Devlet Planlama Örgütü ve Eurostat. 11. Düşük emeklilik yaşı ve cömert bir kamu emeklilik sistemi daha yüksek işgücü katılımına sekte vurmaktadır. KTt yönetimi en az 25 kamu hizmeti yılı olanlar için emeklilik yaşını 60 yaşa ve 25 hizmet yılından az ancak en az 15 hizmet yılı olanlar için 63 e çıkarmıştır. Ancak, 2008 öncesi istihdam edilen daha eski işçiler için emeklilik yaşı 55 olarak kalmıştır. Bununla birlikte, Sosyal Sigortalar Fonu nda emekli sigortalıların aktif sigortalılara olan net oranı olan yüzde 93, ortalama gelir sağlayanlarda OECD ortalamalarından önemli ölçüde yüksek olmaya devam etmektedir. Emeklilik yaşındaki yükselme uzun vadede işgücü katılımını da artıracaktır. Emeklilik ödeneklerindeki azalmanın da işgücü katılımına olumlu etkileri olacaktır. 12. Kamu sektörü toplam istihdamda önemli pay sahibi olmaya devam etmektedir. Kamu sektörü istihdamı kriz öncesi patlama yaşanan yıllarda artmış ve 2005 de toplam istihdamdaki payı yüzde 33.8 e ulaşmıştır. Kamu sektörünün toplam istihdamda tavan yapan payı zaman içinde azalmış, 2011 de yüzde 30.6 ya inmiştir. Toplam istihdamın sektörlere göre dağılımı inşaat sektöründen hizmet sektörüne (kamu hizmeti dahil) doğru bir kayma göstermiş, 2011 de hizmetlerin toplam istihdamdaki payı yüzde 80.3 e ulaşmıştır. Hizmet istihdamındaki artış son yıllarda turizm sektöründe yaşanan gelişmeyi yansıtmaktadır. Bu pozitif istihdam kaymasını dengeleyen KRt nda istihdam edilenlerin payındaki düşüş olmuştur. Bu oran 2008 de toplam KTt istihdamının yüzde 3.6 sından 2011 de yüzde 1.4 üne düşmüştür ve KRt nda büyümede yaşanan durgunluğu yansıtmaktadır. Düşük işgücü katılımı oranı ve toplam istihdamda hala yüksek olan kamu sektörü istihdamı dikkate alındığı zaman, istihdam dağılımındaki bu değişiklik ikinci derece bir öneme sahiptir. Kamu maliyesi ve borçlar 13. Yönetimin nominal maaş ve emeklilikleri donudurma kararını kaldırmasıyla mali konsolidasyon 2013 te duraklamıştır yılında devam eden nominal maaş ve emeklilik maaşlarının dondurulması nedeniyle merkezi yönetimin harcamaları reel anlamda yüzde 3.6 azalmıştır (Tablo 3). Maaş ödemeleri merkezi yönetim bütçesinin en büyük kalemidir ve toplam harcamaların yüzde 38 inden fazlasına denk gelmektedir. Yönetim 2013 yılında maaşların dondurulması kararını kaldırdığından merkezi yönetimin personel giderleri reel olarak yüzde 1.4 ve emeklilik maaş ödemeleri de yüzde 0.4 artmıştır. Bununla birlikte merkezi yönetimin mal ve hizmet harcamaları reel anlamda 2013 de yüzde 16.6 olacak şekilde artmaya devam etmiştir. Elektrik fiyatlarındaki artıştan dolayı elektrik alımları iki kattan fazla artmış ve 2013 de toplam mal ve hizmet harcamalarının yüzde 26.2 sine denk gelmiştir. Diğer cari transferler de 12

13 yüzde 7.3 artmıştır. Sonuç olarak toplam merkezi yönetim harcamaları 2013 de reel anlamda yüzde 3.5 artmıştır yılında sadece sermaye yatırımları ve faiz ödemeleri azalmıştır. Tablo 3: Reel Merkezi Yönetim Harcamaları, Reel harcamaları (milyon olarak TL, tüketici fiyat endeksine göre ayarlanmış) Harcamalarda yıllık reel büyüme, yüzde Memurların ödenekleri 1, , Mal ve hizmet alımları Faiz ödemeleri Emekli maaşları Sosyal sigorta fonuna transferler Diğer cari transferler Sermaye yatırımları Sermaye transferleri Krediler Toplam harcamalar 2, , , , Kaynak: Maliye Bakanlığı ve Devlet Planlama Örgütü. 14. Artan kamu hizmeti istihdamı ve emekliler, maaş ve emeklilik maaşlarındaki artışın etkisini artırmıştır. Aralık 2012 de kamu görevinde 18,525 çalışan bulunuyordu. Bu sayı Aralık 2013 de 18,692 ye çıkmıştır. Toplam kamu hizmeti istihdamında daimi istihdam edilenler yüzde 75 i aşıyor olsa da daimi istihdamdan geçici istihdamına yönelik bir kayma söz konusudur. Aralık 2012 ile Aralık 2013 arasında kamu görevi istihdamındaki artış yüzde 1 olmuştur. Buna rağmen, aynı dönem içinde aylık maaş giderleri yüzde 11.3 artmış, bu da ortalama maaşlarda yüzde 10.3 artış anlamına gelmiştir. Bunun yanı sıra Aralık 2012 de 12,923 olan emekli sayısı Aralık 2013 de 12,999 a çıkmıştır. Ortalama emeklilik maaşı aynı dönem içinde yüzde 7.5 artmıştır. Tablo 4: Reel Merkezi Yönetim Gelirleri, Reel gelirler (milyon olarak TL, tüketici fiyat endeksine göre ayarlanmış) Gelirlerde yıllık reel büyüme, yüzde Gelir vergisi Kurumlar vergisi Sosyal sigorta katkıları Emlak vergisi Dahilide alınan kdv İthalatta alınan kdv Gümrük vergileri Diğer uluslararası vergiler Diğer vergi ve harçlar Fiyat İstikrar Fonu gelirleri Diğer vergi dışı gelirler Türkiye den alınan hibeler Uluslararası hibeler Toplam gelirler 2, , , , Kaynak: Maliye Bakanlığı ve Devlet Planlama Örgütü. 13

14 15. Gelirlerdeki artış harcamalardaki artışın altında kalmıştır. Merkezi yönetim gelirleri çoğu kategoride reel anlamda yüzde 2.3 artmıştır (Tablo 4). Hem gelir vergisi tahsilatı hem de kurumlar vergisi tahsilatı 2013 de reel anlamda sırasıyla yüzde 4.5 ve 4.1 artmıştır. Sosyal sigorta iştiraklerindeki reel artış yüzde 15.9 olmuştur. Aynı şekilde, ithalat üzerindeki katma değer vergisinde (KDV) reel anlamda yüzde 8.8 artış ile uluslararası işlemlerden elde edilen gelirler artmıştır. Geçtiğimiz yıllarda düşen ithalat dikkate alındığında bu, vergi yönetiminde iyileşmeler ve/veya vergi oranlarında artışa işaret etmektedir de yaşanan düşüşün ardından Türkiye ve AB den alınan hibeler reel anlamda artmıştır. Fiyat İstikrar Fonu gelirleri de reel anlamda yüzde 8.7 artış göstermiştir. Ancak, dahilide alınan KDV gelirleri yüzde 4.5 azalmıştır. 16. Fiyat İstikrar Fonu (FİF) ve uluslararası ticaret vergi gelirleri, gelir vergisi ve kurumlar vergisi tahsilatından daha yüksektir. Türkiye den alınan hibelerin ardından, gelir vergisi ve kurumlar vergisi tahsilatı 2013 yılında toplam merkezi yönetim gelirlerinin yüzde 21.6 sına denk gelmiş, FİF tahsilatı yüzde 15.8 olmuştur. FİF fiyat artışlarının stabilizasyonu ve ihracatın sübvansiyonu için yakıt dahil temel tüketim kategorilerinde neredeyse tüm ithal ürünlerden ve sınırlı bir dizi yerli üründen alkol, sigara ve ihraç edilen hayvansal ürünler- ad valorem (kıymet üzerinden) ve birim başına vergi almaktadır. FİF gelirleri uluslararası ticarette zaten yüksek olan vergilerin üzerine eklenmekte ve toplam merkezi yönetim gelirlerinin yüzde 30 una çıkmakta veya GSYİH nın yüzde 11 ine yaklaşmaktadır. Uluslararası ticaret vergileri esasen ithalat üzerinden toplanan KDV tahsilatını içermektedir. Şema 9: 2013 de Merkezi Yönetimin Giderlerinin Yapısı GSYİH payı 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Loans Capital transfers Capital investments Other current transfers Transfers to social insurance fund Pensions Interest payments Purchases of goods and services Compensation of employees Şema 10: 2013 de Merkezi Yönetimin Gelirlerinin Yapısı GSYİH payı 40% International grants 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Grants from Turkey Other non-tax revenues Price stability fund revenues Other taxes and fees Other international taxes Customs duty International value added tax Domestic value added tax Property tax Social insurance contributions Corporate tax Income tax Not: 2013 GSYİH rakamı tahmini bir rakamdır. Kaynak: Maliye Bakanlığı ve Devlet Planlama Örgütü. Şema 11: Merkezi Yönetimin Mali Açığı, ,

15 Kamu sektöründeki borç birikimi ve faizlerin ödenmemesi mali açığın gerçek boyutunu olduğundan daha az göstermektedir. Merkezi yönetimin mali açığı (Türkiye den gelen savunma dışındaki hibeler hariç) 2012 yılında GSYİH nin %9.5 i iken, 2013 yılında bu oran GSYİH nin %10.1 ine çıkmıştır (Şema 11). Türkiye den gelen savunma dışı hibeler de dahil edildiğinde mali açık yine aynı trendi göstermektedir ancak, daha düşüktür ve 2013 yılında GSYİH ye oranı %7.1 olmuştur yılında %6.9 olan birincil açık, kamu borcu faizlerinin ödenmemesinden dolayı toplam açıktan çok küçük bir farkla daha azdır. Her Share of GDP 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% Fiscal deficit Structural fiscal deficit * 2012* 2013* Not: GSYİH rakamları tahmindir. K-Pet in özelleştirilmesinden elde edilen gelirler de 2011 gelirlerine dahildir. Kaynak: Maliye Bakanlığı ve Devlet Planlama Örgütü. ne kadar yönetim 2013 yılında faiz ödemeleri için 150 milyon TL ayırmış olsa da, yapılan fiili faiz ödemesi miktarı 5.7 milyon TL olmuştur. İç borç stoku 2012 yılı sonu itibariyle 4 milyar TL ye yakın olmuştur. İç kamu borcundaki saklı faiz oranı 2013 yılında yalnızca %0.14 olmuştur. Özel sektör kredilerine uygulanan ortalama faiz oranı %15-29 olmuştur ve bu da kamu borcu üzerindeki saklı faiz oranından önemli derecede daha yüksektir. Kamu borcunun çevirme oranının yüksek olmasından ve faizlerinin ise ödenmemesinden dolayı hem bankacılık sektörünün kar edebilme gücü hem de aktif kalitesi olumsuz etkilenmektedir. Bu da borç verme ve mevduat faiz oranları arasındaki banka aracılık farkını artırmaktadır. Kamu borcunun çevrilmesi (yenilenmesi) ve faiz ödemelerinin amortizasyonuna ek olarak, kamu sektöründeki borçta artış olduğunu gösteren kanıtlar vardır. Mesela, en son yapılan tahminlere göre, belediyelerin KIBTEK e olan borçları GSYİH nin 1.7 ye ulaşmıştır. Artan borçlar yalnızca mevcut göstergelerin işaret ettiklerinden daha kötü bir mali tabloyu ortaya koymakla kalmayıp, aynı zamanda finans sektöründeki aktif kalitesini ve böylelikle de kredi büyümesini olumsuz etkilemektedir. 17. Türkiye den gelen imtiyazlı krediler mali açığın neredeyse tamamını finanse etmektedir yılında Türkiye nin verdiği hibeler GSYİH nin %5.6 sı kadar olmuştur. Hibelerin ardından finansman ihtiyacı GSYİH nin %7.1 i olmuştur. Türkiye nin verdiği krediler ise GSYİH nin %6.5 i kadar ek bir dilim daha sağlamış ve geriye kalan %0.6 lık kısım ise iç finansmanla temin edilmiştir. Sonuçta, yoğunluklu olarak Türkiye hükümetine borç olan dış kamu borcunun 2013 yılında GSYİH nin %88.2 si oranına yükseldiği tahmin edilmektedir. Dış borcun neredeyse tamamı döviz üzerindendir. 18. İç kamu borcunun gidişatı kritiktir yılında iç borç ve kamunun teminat sağladığı borç GSYİH nin %56.4 ü oranına ulaşmış ve 2013 yılında ise bu oran küçük bir artışla GSYİH nin %57 sine çıkmıştır. Bu da toplam borç stoğunu GSYİH nın %145 inin üzerine getirmiştir (bakınız Şema 12 ve 13). 5 Teminatlar dahil iç kamu borcu çoğunlukla TL cinsindendir. Ancak kamu sektörüne ait döviz cinsinden iç borçlar GSYİH nın %8.9 u oranındadır. Kamu borcuna verilen teminatlar 2012 yılında GSYİH nin %9.7 si oranında önemli bir miktardaydı. Kamu sektörünün teminat sağladığı borçta en büyük paya sahip kurum bir KİT olan ve elektrik üretim, iletim ve dağıtım yapan KIBTEK tir ve bu borç GSYİH nin %3.7 si kadardır. KIBTEK in hemen arkasından GSYİH nin %3.2 si ile Sosyal Sigortalar Fonu gelmektedir. İç kamu borcunun kimlere ait olduğuna bakıldığında ciddi bir yoğunlaşma olduğu görülmektedir. Kıbrıs Türk Kooperatif Merkez Bankası TL cinsinden iç kamu borcunun %46.6 sını ve döviz cinsinden iç kamu borcunun ise %29.3 ünü borç olarak vermiştir. İhtiyat Sandığı ise TL cinsinden iç kamu borcunun %33.3 ünü ve döviz olarak da %7.4 ünü borç vermiştir. Sırasıyla Kıbrıs Vakıflar bankasının verdiği borçlar ise %8.8 ile TL cinsinden ve 37.4 ile döviz cinsinden borçlardırlar. 5 KTt nda gelişmiş bir tahvil piyasası yoktur. İç borçlanma aracı olarak bankacılık sektörünün ve ihtiyat sandığının verdiği kredilerden yararlanılmaktadır. 15

16 Şema 12: Teminatlar Hariç Kamu Borcu, GSYİH payı TL milyar 150% 15 Şema 13: Kamu Teminatı Altındaki Borç, GSYİH payı 14% 100% 50% 0% * 2012* FX/External FX/Domestic TL/External TL/Domestic Total public debt (right) % 10% % % % % % * 2012* TL/Kibtek TL/Social Insurance Fund TL/Others FX/Kibtek FX/Social Insurance Fund FX/Others Not: GSYİH tahmindir. Kaynak: Maliye Bakanlığı. Finans sektörü 19. Özel kredi ve toplam mevduattaki büyüme 2013 yılında hızlanmış, ancak yine de kriz öncesi yaşanan patlama dönemindeki oranın önemli ölçüde altında kalmıştır. Ekonominin iyi seyrettiği patlama döneminde özel sektöre verilen krediler (yıldan yıla) artarak Nisan 2005 de 100% noktasına ulaşmıştır (Şema 14). İnşaat sektöründe yaşanın çöküşün ardından küresel kriz de derinleştikçe, kredi büyümesi yavaşlayarak tepe noktasından 2009 yılının ekim ayında %7 oranına gerilemiştir. Kredi genişlemesi o dönemden 2011 sonuna kadar büyümeye devam etmiş ve bu da ekonominin toparlanmasına destek vermiştir yılındaki yavaşlamadan sonra özel sektör kredilerindeki büyüme 2013 yılında yeniden (yıldan yıla) hızlanarak %31.7 ye ulaşmıştır. Kredilerin mevduata oranı 2012 yılından sonra çok az artış göstermiş ve 2013 yılı sonunda ise sağlıklı denebilecek %74.2 lik oranda kalmıştır. Şema 14: Arasında Özel Kredi ve Toplam Mevduattaki Büyüme,

17 janv.-05 juil.-05 janv.-06 juil.-06 janv.-07 juil.-07 janv.-08 juil.-08 janv.-09 juil.-09 janv.-10 juil.-10 janv.-11 juil.-11 janv.-12 juil.-12 janv.-13 juil.-13 janv.-14 janv.-04 juil.-04 janv.-05 juil.-05 janv.-06 juil.-06 janv.-07 juil.-07 janv.-08 juil.-08 janv.-09 juil.-09 janv.-10 juil.-10 janv.-11 juil.-11 janv.-12 juil.-12 janv.-13 juil.-13 janv Takipteki krediler azalmaktadır yılında yaşanan durgunluk sebebiyle, takipteki alacaklar 2010 başında toplam özel kredilerin %17.3 üne yükselmiştir. Kredi genişlemesi, artmakta olan takipteki alacaklar nedeniyle süratle gerilemişti. O zamandan beri de takipteki alacaklar, 2011 sonunda başlayıp 2012 nin ilk çeyreğine kadar devam eden kısa bir dönem hariç, sürekli olarak düşüş göstermektedir. Bu dönem içinde takipteki alacakların oranı %10.6 dan 11.7 ye çıkmıştır yılında da takipteki alacaklar azalmaya devam etmiş ve Aralık ayında toplam özel kredilerin %8.5 i olmuştur. Büyüme (y-o-y) 120% 100% 80% 60% 40% 20% 0% Toplam özel kredilerin payı 35% Total deposits Credit to the private sector 30% NPL ratio (right) 25% 20% 15% 10% 5% Kaynak: Merkez Bankası. Kur ve enflasyon 21. TL nin değer kaybı, Türkiye de yakın zamanda yaşanan siyasi ve ekonomik gelişmelerden ve küresel ekonomik koşulların normalleşmesinden dolayı 2013 sonu tibariyle hızlanmıştır. TL, 2013 ün ikinci çeyreğinden bu yana hem Euro hem de diğer önemli para birimleri karşısında değer kaybetmektedir. TL/EURO kuru Nisan 2013 te 2.34 ten Ocak 2014 e 3.03 e yükselmiştir ve Türk Lirası %29.4 oranında değer kaybetmiştir. Yalnızca Ocak ayında TL/Euro kuru %7.1 artış göstermiştir. Türkiye de devam etmekte olan yolsuzluk skandalı ve yarattığı belirsizlik büyük ölçüde TL nin yakın zamanda yaşamış olduğu devalüasyonun sebebidir. Daha önce gerçekleşen devalüasyonlar, büyük ölçüde ABD Merkez Bankası nın teşvik programlarını azaltmayı tasarlaması üzerine kısa dönem için sermayenin dışarıya kaçması olarak açıklanmıştı (ör. tapering -yani ABD Merkez Bankası nın tahvil alımlarını kademeli olarak azaltmasıyla ilgili- tartışmalarında olduğu gibi). Bu dönemde devalüasyon yaşayan sadece TL olmamış, gelişmekte olan diğer piyasaların para birimleri de benzer devalüasyonlar yaşamıştı. Şema 15: Nominal Döviz Kurundaki Değişiklikler ve Tüketici Fiyat Enflasyonu, % 30% 20% 10% 0% -10% -20% TL/Euro (+:depreciation) TCc inflation (right) Turkish inflation (right) 25% 20% 15% 10% 5% 0% Kaynak: Devlet Planlama Örgütü, Merkez bankası, ve Avrupa Merkez Bankası. 17

18 22. Döviz kurlarındaki devalüasyonla birlikte enflasyon hızlanmıştır. KTt de, döviz kurları ve tüketici fiyat enflasyonu güçlü bir bağ çerçevesinde birlikte hareket etmektedir (Şema 15). Ne derece birlikte hareket ettikleri tüketim sepetindeki ithalat ile ürün ve işgücü piyasasındaki düzenlemelere göre zaman içinde değişiklik göstermektedir. Ancak, döviz kuru yansıması güçlü seyretmektedir. TL de yakın zamanda yaşanan devalüasyonla enflasyon %11.4 e ulaşırken, Nisan 2013 ve Ocak 2014 arasında tüketici fiyat enflasyonunda 8 puanın üzerinde bir artışa sebep olmuştur. En büyük artışlar eğitim, ulaşım, konut, su, yakıt ve elekrtik kategorilerinde gözlemlenmiştir. 23. KTt ile ile Türkiye deki enflasyon oranları arasındaki farklılaşma artış göstermektedir. KTt ve Türkiye deki enflasyon oranları benzer dönemsellik arz etmektedir (Şema 15). KTt deki enflasyon döviz kurlarındaki değişikliklere karşı daha duyarlıdır. KTt deki enflasyon, Türkiye deki enflasyona kıyasla TL nin devalüasyonu karşısında daha fazla hızlanmaktadır. İthalattaki eğilim ile ürün ve işgücü piyasası düzenlemeleri gibi faktörler, KTt ile Türkiye arasındaki enflasyon farklılıklarını açıklayabilmektedir. D. GELECEK VE RÍSKLER 25. Kıbrıs Türk ekonomisinin kriz dönemi öncesine kıyasla, orta vadede daha ılımlı bir büyüme içerisine girmesi beklenmektedir. Kriz öncesinde yaşanan inşaat sektörü patlamasında ortalama ekonomik büyüme oranı %11.5 olmuştur. Orta vadede bu oranın tekrarlanması muhtemel görünmemektedir. Küresel ekonomik koşulların normalleşmesi, Türkiye deki büyüme beklentilerini artırırsa ve Kıbrıs Türk ihracatına olan talebi desteklerse, KTt nin büyümesindeki yavaşlama azalabilir. Sonuç olarak, dış talep yeni ancak daha düşük bir büyümenin önemli bir lokomotifi olmaya devam edecektir. Türkiye nin 2014 yılında %3 ve 2015 yılında ise %4.5 büyüyeceğine gösteren rakamlara ve resmi tahmin rakamlarına göre 2014 yılında KTt ekonomisi %4 ve 2015 yılında ise %3.8 büyüyecektir. Bu büyüme oranları ile orta vadede büyümenin orta düzeyde olacağı beklentisinin birbiriyle tutarlı olduğu düşüncesindeyiz. Ancak, toparlanma hızı aşağıda belirtilen risklere bağlıdır. 26. Orta vadede yaşanabilecek büyümeyi olumsuz etkileyecek üç önemli risk bulunmaktadır. Bu riskler, KTt ekonomisinin başlıca makroekonomik ve yapısal zayıflıklarından kaynaklanmaktadır. Ekonomi ithalata çok fazla bağımlıdır ve döviz kuru yansıması da güçlüdür. Bu nedenle, yakın zamanda TL de yaşanan hızlı ve büyük devalüasyon, kurumsal, hane halkı ve sektör bilançoları düzeyinde döviz dengesizlikleri yaratabilecek ve kısa vadede ekonomik büyümeyi de olumsuz etkileyebilecektir. KTt ekonomisinin ikinci önemli zayıflığı ise kamu sektörünün büyüklüğü, bunun neticesinde ortaya çıkan kronik mali açıklar ve sürdürülebilir olmayan kamu borcudur. Yönetim, harcamalarında kesintiye gitmezse ve harcamaların yapısını değiştirmezse, orta düzeyde büyüme beklentisiyle beraber orta vadede mali açık artmaya devam edecektir. Son olarak, KTt ekonomisi ile Türkiye ekonomisi arasındaki derin ve çeşitlilik arz eden bağlar KTt nin, Türkiye deki ekonomik ve siyasi gelişmelere karşı hassas ve duyarlı olmasına sebep olmaktadır. Türk Lirasında hızlı ve büyük devalüasyon 27. TL de yakın zamanda yaşanan devalüasyon hem Türkiye deki iç faktörlerin hem de birçok gelişmekte olan piyasayı etkileyen genel unsurların bir sonucudur. Yakın zamanda AK Parti nin önde gelen isimlerine yöneltilen yolsuzluk suçlamalarıyla ortaya çıkan siyasi belirsizlik 2014 yılının başında TL nini ani değer kaybetmesine yol açmış ve bu değer kaybı merkez bankasının faiz oranlarında yaptığı bir artışla durulabilmiştir.abd Merkez Bankası nın Parasal Genişleme Programı (Quantitative Easing Program) çerçevesinde tapering uygulamasına gitme olasılığı 2013 ortalarından sonuna kadar, gelişmekte olan piyasalardan sermayenin kaçışına yol açmış ve TL de yaşanan değer kaybına sebep olan ana faktör de bu olmuştur. Nisan 2013 ve Ocak 2014 arasında TL Euro karşısında %29.4 değer kaybetmiştir. Kısa vadede ise 18

19 janv.-10 avr.-10 juil.-10 oct.-10 janv.-11 avr.-11 juil.-11 oct.-11 janv.-12 avr.-12 juil.-12 oct.-12 janv.-13 avr.-13 juil.-13 oct.-13 janv.-14 Avrupa ve Japonya da genişlemeci para politikalarının devam etmesinin ABD de yavaş yavaş artan faiz oranlarını dengelemesi beklenmektedir. Bir diğer deyişle, gelişmekte olan piyasalara sermaye girişi için desteğin devam etmesi söz konusu olabilir. Fakat normalleşmeye başlayan küresel koşullar gelişmekte olan ekonomilerin makroekonomik ve yapısal zayıflıklarını ortaya çıkarmaktadır yılında Türkiye nin cari açığı GSYİH nin %7.9 u oranındaydı ve kısa vadeli sermaye girişine çok bağımlı bir ülke olduğu için de yatırımcıların fikir değiştirmesinden en fazla etkilenecek ülkelerden birisi olacaktır. Bu nedenle de Türkiye nin 2014 için öngörülen büyüme beklentisi %2 oranındadır. Bu zaafiyet ile birlikte siyasi belirsizliğin devam etmesi TL yi daha fazla değer kaybetme riskine maruz bırakmaktadır. 28. İthalat yapma eğilimi yüksek olmasından dolayı KTt ekonomisi döviz kurundaki düşüşlere karşı hassastır. İmalatının küçük olması ve yüksek oranda itahalat yapıyor olması nedeniyle Kıbrıs Türk ekonomisindenin ticaret açığı (hizmetler hariç) GSYİH nin %40 ını aşmaktadır. İthalatının %70 i Türkiye den olsa bile, bu ithalatların önemli bir miktarı döviz üzerindendir. Sonuç olarak, ithal kalemlerin hem tüketim ve hem de yatırımdaki payı yüksektir ve tüketici fiyat enflasyonu ile döviz kuru değişiklikleri arasında güçlü bir paralellik vardır. Bu da döviz kuru yansımasının güçlü olduğunu göstermektedir. 29. Kıbrıs Türk toplumu enflasyon vergisinden kaçınmak amacıyla TL yerine başlıca yabancı para birimlerini kullanmaktadır. Hem reel sektörde hem de finans sektöründe yapılan işlemlerde İngiliz Sterlini, Euro ve ABD Doları yaygın olarak kullanılmaktadır. Gayri menkul işlemleri, araç satışları ve okul harçları yabancı para birimleriyle ifade edilmektedir. Aralık 2013 verilerine göre döviz mevduatları toplam banka mevduatlarının %43.8 ini oluştumaktadır (Şema 16). Döviz üzerinden verilen banka kredileri ise toplam banka kredilerinin %34.4 ünü oluşturmaktadır. Yakın zamanda gerçekleşmiş olan devalüasyonla finans sektöründe dövizin TL yerine kullanılması artmıştır. 30. Dövizin TL yerine kullanılması, sektör bilançolarındaki aktif ve pasifler arasında farklı para birimlerinin kullanılmasından kaynaklanan bir dengesizlik riskini ortaya çıkarmaktadır. Döviz mevduatlarında yakın zamanda yaşanan artış, döviz kredierinde artışa sebep olmuştur. Böylelikle, döviz üzerinden verilen kredilerin payı toplam banka kredileri içinde %30.4 ten %34.4 e yükselmiştir. Sonuç olarak döviz üzerinden verilen kredilerin yabancı döviz mevduatlarına oranı çok az bir düşüş göstererek %56 dan %54.4 gerilemiştir. Bankaların konsolide Şema 16: Döviz Mevduatı ve Kredileri, Türk Lirası/Euro 3,0 2,8 2,5 2,3 2,0 1,8 1,5 Exchange rate (left) Foreign currency credits Foreign currency deposits Kaynak: Merkez Bankası ve Avrupa Merkez Bankası. Toplamdaki pay bilançolarına bakıldığında, yakın zamanda yaşanmış olan bu devalüasyon ek bir risk yaratmamış gibi görünmektedir. Ancak, bankaların teker teker risk ağırlıklı varlıkları ve bilançolarına dikkatle bakılması halinde farklı bir tablo ortaya çıkabilir. Toplam kamu sektörüne verilen kredilerin bankacılık sektöründe verilen toplam kredilerdeki payı %26.9 dır ve bu krediler belli noktalarda oldukça yoğunlaşmıştır. Kamu sektörüne sürekli olarak borç verilmekte ve borç yenilenmektedir (rollover). Ancak, kamu sektörüne 45% 43% 40% 38% 35% 33% 30% 19

20 verilen kredilerde kesintiye gidilmesi halinde bu durumun bazı bankalardaki sermaye yeterlilik rasyosunu kritik düzeylere düşürecek olmasına rağmen bu uygulamanın hiçbir risk taşımadığı var sayılmaktadır. Bu nedenle, kamu sektörü borcu gerçek riskine göre değerlendirildiğinde, kamu sektörüne büyük miktarlarda kredi vermiş bankaların ek olarak döviz yükümlülükleri de önemli boyutlardaysa zaafiyetleri daha da artabilecektir. 31. Finansal sektördeki birincil riskin yanı sıra, ekonomideki belli başlı sektörlerin bilançolarının yarattıkları ikincil riskler de söz konusudur. Mesela hane halklarının varlıkları genellikle TL cinsindendir ancak onların yükümlülükleri genellikle döviz üzerindendir. Aynı durum bazı şirketler için de geçerlidir. Kamu sektörünün de önemli boyutta döviz kurundan etkilenme riski vardır. Döviz üzerinden olan kamu borcunun yanı sıra kamu harcamalarının bazıları da yine döviz üzerindendir. Bunların hepsi de takibe düşecek alacakların miktarını yükseltme riskini taşımakta ve bu unsurlar finans sektörü açısından ikincil riskleri ortaya çıkarmaktadır. TL nin yaşadığı devalüasyonun yarattığı olası sorunları daha yakından irdeleyecek bir çalışma daha sonraki aşamada bu çalışmaya ek olarak gerçekleştirilecektir. 32. Yakın zamanda açıklanmış olan tedbirler muhtemelen bankacılık sektöründe orta düzeydeki likidite problemini giderecek ancak TL değer kaybetmeye devam ederse yükümlülük karşılama yeterliliğiyle ilgili endişeler devam edecektir. Bankacılık sektörünün toplam varlıkları Aralık 2013 de 13.4 milyar TL ye ulaşmıştır. Geri ödenen kredi miktarı 7.9 milyar TL dir ve bankacılık sektöründeki toplam varlıkların %58.9 unu oluşturmaktadır. Diğer taraftan, takipteki alacaklar ise 536 milyon TL dir. Takipteki alacakların en son yaşadığı önemli artış Kasım 2011-Mart 2012 arasında gerçekleşen 60 milyon TL lik artıştır. Bankalar arası borçlanma limiti ve uygulanacak maksimum vade en son yapılan açıklamayla arttırılmıştır ve bunun da, takipteki alacaklarda orta düzeyde bir artış olması halinde ek likidite sağlaması beklenmektedir. (Kutu 1). Provizyon gereklilikleriyle ilgili değişiklikler döviz cinsinden banka mevduatlarının vadelerini uzatarak değiştirecektir. Aralık 213 itibariyle, döviz olarak tutulan mevduatların miktarı 5 milyar TL ye varmış ve bunların %64.9 unun vadelerinin bitmesine 3 aydan daha kısa bir süre kalmıştır. Bu arada Kıbrıs Türk finans sektörünün başlıca sistemik risk kaynağı, çok yoğunlaşmış olan kamu borcu ve aktif niteliğidir ve yakın zamanda açıklanan tedbirler de bu sorunu giderici nitelikte değildir. Kutu 1. Bankacılık Sektöründe TL nin değer Kaybetmesiyle Yaşanan Olumsuz Etkilerin Giderilmesi için Alınan Tedbirler Kıbrıs Türk toplumu Merkez Bankası 31 Ocak 2014 tarihinde TL nin yaşadığı hızlı değer kaybının bankacılık sektörü ve ekonominin geneli üzerinde yarattığı olumsuz etkileri gidermek amacıyla bir dizi tedbir açıklamıştır. Bu tedbirler şu şekilde sıralanmaktadır: - Bankalararası finansman ve reeskont finansmanı için toplam borçlanma limiti 250 milyon TL den 350 milyon TL ye yükseltilmiştir. - Yabancı para yasal karşılık oranları, mevduat vade yapısına göre bağlı olmak suretiyle indirilmiştir. Halen tüm vadelere yüzde 8 olarak uygulanan yabancı para yasal karşılık oranının mevduat vade gruplarına göre değiştirilmiş yeni hali şöyledir: 0-3 ay: yüzde ay: yüzde ay: yüzde 6 12 ay ve üzeri: yüzde 5 - Bankalararası Para Piyasasında azami vade 91 günden 182 güne çıkarılmıştır. - Merkez Bankası nezdindeki TL mevduatların faiz oranı 1 puan artarak yüzde 4 den yüzde 5 e, ABD Doları mevduat faiz oranı ise yüzde 0,05 den, yüzde 0,25 seviyesine yükselmiştir. 20

21 Genel hükümet personel giderleri (GSYİH yüzdesi) Kaynak: Merkez Bankası. Artan kamu harcamaları ve mali açık 33. KTt deki kamu harcamaları çoğu AB ülkesine kıyasla daha yüksektir yılında genel yönetimin harcamaları GSYİH nin %52.3 ü ve personel giderleri ise GSYİH nin %20 si kadar olmuştur. 6 Sosyal haklarla ilgiliödemeler ise bunun çok az altında kalmıştır. Birlikte dikkate alındıklarında ise toplam maaş harcamaları, toplam giderlerin %75 inin üzerine çıkmaktadır. KTt nun kamu sektöründeki personel giderlerinin büyüklüğü nedeniyle özellikle olağanın dışında bir durumu vardır. Genel yönetimin personel giderleri, herhangi bir AB ülkesine kıyasla daha yüksektir. (Şema 17). Kamu harcamalarının yalnızca miktarı değil aynı zamanda yapısı da sorun teşkil etmektedir. Cari harcamalar, maaş giderleri ve emeklilik giderleri harcamaların daha verimli yapılmasına olanak tanımamaktadır. Mesela sermaye harcamalarının neredeyse tamamı Türkiye den gelen mali destekle finanse edilmektedir ve bunlar, 2011 yılında GSYİH nin %2.7 si kadar olmuştur. Şema 17: Kamu Harcamaları ve Personel Giderleri, Kıbrıs Rum toplumu Kıbrıs Türk toplumu İsveç Finlandiya Malta Slovenya Fransa İspanya Hırvatistan Belçika Yunanistan İrlanda Estonya Birleşik Krallık Portekiz İtalya Litvanya AB28 Bulgaristan Letonya Polonya Macaristan Hollanda Avusturya Lüksemburg Romanya Almanya Slovakya Çek Cumhuriyeti Danimarka Genel hükümet giderleri (GSYİH yüzdesi) Kaynak: Maliye Bakanlığı, Devlet Planlama Örgütü, Eurostat, ve Dünya Bankası. 25. Mali açık İrlanda hariç, diğer herhangi bir AB ülkesindekinden daha fazladır. Kamu harcamalarının aşırı olmasından dolayı genel yönetim açığı 2011 yılında neredeyse GSYİH nin %12 sine ulaşmıştır (Şema 18). Birincil açık da, kamu borcu faizlerinin ödenmemesinden dolayı buna çok yakındır. Türkiye den gelen hibeler 2011 yılında GSYİH nin %6.2 sine ulaşmıştır. Hibeler dikkate yılından sonra kıyaslanabilir mali veriler mevcut değildir. Ancak, 2012 yılında merkezi hükümet harcamalarında yapılan kesintiye göre ayarlandığında, KTt ekonomisindeki harcamaların AB dekilerle kıyaslamalı olarak aynı kaldığı görülmüştür. 21

22 Hungary Estonia Luxembourg Sweden Germany Finland Bulgaria Denmark Austria Malta Czech Republic Latvia Italy Belgium Netherlands Portugal EU28 Poland Slovakia France Lithuania Romania Greek Cypriot Slovenia United Kingdom Croatia Greece Spain Turkish Cypriot Ireland alınmadığında mali açık aşırı derecede yüksek olacak şekilde GSYİH nin %18.2 sine ulaşacaktır. Mevcut mali göstergeler bunu göstermese de, kamu sektöründeki borçların arttığına dair kanıtlar bulunmaktadır. Mesela, en son tahminlere göre, belediyelerin KIBTEK e olan borçları GSYİH nin %1.7 sine ulaşmıştır. Bu borçların da hesaba katılması mali açığı daha da arttıracaktır. Şema 18: Genel Yönetim Açığı, GSYİH yüzdesi Kaynak: Maliye Bakanlığı, Devlet Planlama Örgütü, Eurostat, ve Dünya Bankası. 34. Orta vadede kamu gelirlerinin artırılmasıyla ilgili potansiyel sınırlıdır. Orta vadede ılımlı bir büyüme beklentisi söz konusudur. Bu da kamu kaynaklarını azaltıcı bir baskı yaratmaktadır. Türkiye den gelen mali destek halihazırda GSYİH nin %11-13 ü gibi önemli bir miktardadır ve gelecekteki durumu hakkında da belirsizlik söz konusudur. KTt deki genel yönetimin vergi gelirleri AB dekilerle kıyaslanabilirdir (Şema 19). Vergi idaresinde yapılacak iyileşmeler ve vergi reformlarıyla vergi gelirleri arttırılabilir ancak bu reformların, kamu gelirlerine yapacağı olumlu etki ile özel sektörün verimliliğine getireceği sıkıntılar kıyaslanarak tartılmalıdır (bakınız ör. Adam Bevan 2005; Acosta-Ormaechea ve Yoo 2012). Diğer taraftan kayıt dışı ekonominin ise Gayri Safi Milli Hasılanın %26.5 i kadar olduğu tahmin edilmektedir ve uzun vadede kamu gelirlerinin artmasına yönelik bir potansiyel teşkil etmektedir. Ancak bunu yapmak meşakkatli bir iş olacak ve yalnızca vergi idaresinde değil aynı zamanda, hem işgücü piyasası hem de ürün piyasasında ciddi yapısal reformların yapılmasını gerektirecektir. Bunların yapılması halinde bile gelirlerdeki artışın çok fazla olacağı yönünde bir tahmin yapılmamalıdır. Bu dikkate almaya değer bir politika insiyatifi olsa da, sürdürülebilir olmayan mali durumu yaratan unsurlar, kamu harcamalarının yüksek olması ve verimsiz bir yapıya sahip olmasıdır. 22

23 * 2012* 2013* Türkiye'den alınan hibelerden önce merkezi hükümetteki mali açık (milyon TL olarak) Lithuania Slovakia Czech Republic Latvia Romania Bulgaria Spain Estonia Poland Greece Slovenia Germany Ireland Netherlands Hungary Croatia Portugal Turkish Cypriot EU28 Greek Cypriot France Malta Luxembourg Austria Italy Belgium United Kingdom Finland Sweden Denmark Şema 19: Genel Yönetim Vergi Gelirleri, 2011 GSYİH yüzdesi Kaynak: Maliye Bakanlığı, Devlet Planlama Örgütü, Eurostat, ve Dünya Bankası. 35. Türkiye den gelen toplam finansal destek mali açıkla oldukça ilişkilidir ve harcamaları çok fazla kısıtlamamaktadır. Türkiye den gelen hibeler ve krediler 2013 yılında GSYİH nin %12.1 ine ulaşmış ve merkezi yönetim açığının neredeyse tamamını finanse etmiştir. Kıbrıs Türk toplumuna verilen resmi finansal destek ise ortalama olarak toplam harcamaların %0.2 ile 0.3 ünü temsil etmekte ve Türkiye deki toplam kamu harcamalarının küçük bir kısmına denk gelmektedir. Bu nedenle de Türk ekonomisinin döngüselliğinden etkilenmemektedir ve oldukça ihtiyaridir (Şema 20). Şema 20: Türkiye den gelen Mali Yardım, GSYİH yüzdesi 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Grants Loans Türkiye'den alınan hibe ve krediler (milyon TL olarak) Not: GSYİH rakamları tahmindir. Kaynak: Maliye Bakanlığı, Devlet Planlama Örgütü 36. Orta vadede sınırlı gelir elde edebilme potansiyelinden dolayı, harcamalarda kısıntı yapma yoluna gidilmezse, mali açığın artması kaçınılmaz olacaktır. Bunun bir sonucu olarak da kamu borcu artacak ve finans sektörü ile özel sektörün geneli üzerindeki baskı da yükselerek devam edecektir yılında GSYİH nin %56.4 ü olan iç kamu borç halihazırda bankacılık sektöründeki sistemik riskin ana kaynağıdır. Türkiye yaptığı yardımları artırmazsa ya da kamunun gelirleri önemli ölçüde artmazsa -ki özel sektör ekonomisinde verimsizliklere neden olmaksızın bunun orta vadede gerçekleşmesi olası görünmüyor- artan mali açık yalnızca iç borç stoğunun artmasına sebep olacaktır. Özel sektör ekonomisi zaten kısmen borcun artmasından, kamu borcunun borç çevirme oranının yüksek olmasından, faiz ödemelerinin amortizasyonundan ve bankacılık sektöründeki borç verme ve mevduat faiz oranları arasindaki banka aracılık farkından muzdariptir. Bankacılık sektörü döviz kurundaki düşüşün etkilerini hissetmeye 23

24 e 2012e 2013e başlamışken artan iç borç da bankacılık sektöründe yükümlülük karşılayabilme yeterlilik (solvency) riskini yükseltebilir. Bu nedenle de yönetim yalnızca harcamalarını kontrol altına almak amacıyla değil, aynı zamanda harcamalarını daha verimli hale getirebilmek için harcama yapısını değiştirmek üzere yeniden mali konsolidasyona gitmelidir. (bakınız ör. Acosta-Ormaechea and Morozumi 2013). Yola devam ederken, hem finans sektörünün hem de ekonominin genelinin verimliliğini artırmak amacıyla kamunun borçlarını çözümlemek için güvenilir bir plan gereklidir. Her ne kadar mali konsolidasyonun kısa vadede beklenen orta düzeydeki büyüme beklentilerinde olumsuz etki yaratma olasılığı olsa da, finans sektöründe daha iyi bir istikrarın sağlanması ve özel sektör faaliyetlerinin genişlemesi bu olumsuzluk karşısında daha ağır basan olumlu birer netice olacaktır. Unutulmaması gereken nokta şudur; mali konsolidasyon yalnızca kamu borcunun sürdürülebilir bir düzeye çekilmesini getirecektir; borçların yeniden yapılandırılması ihtiyacı geçerliliğini koruyacaktır. Türkiye ile güçlü ekonomik bağ 37. KTt nin büyümesi Türkiye ekonomisinin büyümesiyle büyük oranda bağlantılıdır. Türkiye nin KTt ekonomisi üzerindeki etkisi oldukça fazladır ve çok boyutludur yılında Türkiye den gelen mali yardım GSYİH nin %12.1 ine ulaşmıştır ve merkezi yönetimin bütçe açığı büyük ölçüde Turkiye den gelen imtiyazlı kredilerle finanse edilmektedir. Türkiye, hizmetler de dahil olmak üzere, hem itahalat hem de ihracatta en büyük ticaret ortağıdır. Kamu yatırımlarının hemen hemen tamamı Türkiye den gelen mali destekle finanse edilmektedir. Türkiye den gelen resmi ve özel sermaye akışı da (özel sermaye GSYİH nin %1-2 sini temsil etmektedir) cari açığı finanse etmeketdir. Türkiye nin özel sektördeki varlığı da önemli boyuttadır yılında kurumlar vergisi beyanında bulunanların %25 i Türk firmalarıdır. Bu tarz bağlar KTt yi Türk ekonomisinin döngüselliğine karşı hassas kılmaktadır. KTt ekonomisi ve Türkiye ekonomisinin büyüme oranları arasındaki korelasyon 1980 ile 1990 arasında 0.07 olmuştur. Daha sonraki 10 yıllık süre içinde bu korelasyon 0.39 olmuş ve 2000 lerde ise 0.71 e yükselmiştir. Diğer taraftan KTt ile KRt ekonomileri arasındaki korelasyon ise 1980 ve 1990 arasında 0.60 olmuştur. Ancak, yılları arasında ise bu korelasyon gerileyerek 0.33 e inmiştir den sonra ise bu korelasyon az bir artışla 0.38 e yükselmiştir. Şema 21: Reel GSYİH Büyümesi, Yüzde Turkish Cypriot community (TCc) Turkey Greek Cypriot community (GCc) Kaynak: Devlet Planlama Örgütü, Eurostat, ve Dünya Bankası. 24