YÖNETiMDE ÖZENDiRM'E VE "LiBERMAN TARTISMASılı

Transkript

1 YÖNETiMDE ÖZENDiRM'E VE "LiBERMAN TARTISMASılı Kurthan FiŞEK * i - ÖRGÜTÜN AMAÇLARıYLA BIREYIN ÇI.KARINI UZLAŞTıRAN TEMEL ARAÇ: ÖZENDIRME, Örgüt - içi ve örgütsel davranışın sınıflı toplumlardaki biçim ve içeriğini açıklamaya yönelen tüm düşünsel çabaların ortak özelliği, bir bakıma da yanılgısı, çıkar - özdeşliğinin «doğal», anlaşmazlık ve çatışmanınsa «hastalıklı" sayılmasıdır. Gerçekten de, ataerkil yönetimin'«baba yetkesine dayalı zorla YIŞ!ı», bilimsel yönetimin «bilime dayalı' zorwılu» ve insan ilişkilerinin «seve. cen yöneticinin çabasıyla gerekli» işbirliği anlayışlarına. bakarak, tarihteki bütün yönetim ideolojuerinin, ama gizli, ama açık, işçi - işveren işbirliğinin doğal kaçınılmazlığını savunduklarını, bu yüzden de örgütün amaçlanyla ör. güt üyesinin çıkarları arasında var olan temeldeki çelişmeyi sürgit gözden kaçırdıklarını söyleyebiliriz. ı Bu çerçeve içinde işçi - işveren işbirliği yine sağlanamıyor ve bireyin çıkarları örgü:tün amaçlarına ters düşüyorsa, bunun nedenleri, örgüt üyesinin tembellik ve anlayışsızlığı.(bilimsel yönetim) ya da şe. vecen yöneticinin hıristiyanlığın evamir-i aşeresini yeterince özümleyememiş (insan ilişkileri) olmasıdır. Çıkış noktaları yanlış olan bütün çözümler gibi, bunlar da birşey çözemezler. Örgüt - içi ve örgütsel i davranışın biçim ve içeriğini doğru kavramanın yöntemsel ön koşulu, sınıflı toplumlarda bireysel ve örgütsel çıkarların "özdeş» ôlmadıklarının baştan varsayılması, bir, başka deyişle, amaç ve çıbr aynlığırun kural, özdeşhk ve uyumun da istisna oldup.nun çıkış paktası alınmasıdır. Durum böyle olunca, örgütsel butünlüğün ve eylem birliğinin sağlanması, herşeyden önce, örgütün amaçlarıyla bireyin çıkarlarının birbirlerine yakınlaştırılmalarına bağıanmaktadır. İşte, bu yakınlaşmayı sağlayan araca "özendirme» adını veriyor, kavramı da "örgüt,üyesinin örgüt amaçları doğ~ltusunda çalışmaya isteklendirilmesi» diye tanımlıyoruz. Doç,. Dr. Kurthan Fişek, SBF. ü/ıretim üyesidir. i Ayrıntılı anlatım için bkz. Kurthan Fişek,.On the Social Heritage of Administı:ative ldeology., Turkish Publle Admln1stratlon Annual, TODA!E Yayınları, no. 2, Ankara, 1975.

2 32 AMME İDARESI DERGISI Toplumların bugünkü ekonomik gelişkinlik düzeyinde, insanlar, yemek, giyinrnek ve.barınmak için çalışırlar. Çalışmanın amaç ya da törel bir ge-, reksinme olmayıp yeme, giyinme ve barınınanın bir aracı olarak görev yaptığı tüm toplumlarda, insan, emek katkısına göre, ama az, ama çok, bu temel gereksinmelerini karşılayacak belli bir ödeme göriir. Toplumun gelişkinlik düzeyine göre değişik biçimler alan bu ödemeler, örnekse, köleci aşamada boğaz tokluğu, feodali'tede aynı ödeme ve kapitalizmde ücrettir. Bu açıdan bakıldığında, günümüz koşullarındaki temel özendirme aracının ücret olduğunu söyleyeblhrlz_ Ama, belli bir işe belli bir ücret ödeniyorsa, insan, daha çok çalışmaya, daha fazla üretmeye ve daha verimli olmaya Dasıl isteklendirilecektir? Bu temel soruyu yanıtlamak için, yönetim biliminin ana kaynaklarından giderek, özendirmeyi «maddi» (material) ve «manevi» (moral) diye ikiye ayırabiliriz. Maddi özendirmenin bugün bilekuhanılan ilk biçimi bilimsel yönetim ( taylorculuk) akımının ortaya attığı «parça - ba şı ücret", manevi özendirmenin gerçekçi olmasa bile en ateşli sözcüsü de insan ilişkileri (davranışçılık) yaklaşımıdır. Taylorculara göre, her işi yapmanınen iyi tek yolu vardır; bu varsayımdan çıkılarak, iş en küçük parçalarına ayrılmakta, gereksii hareketler ayıklanmakta, her hareketi yapmak için gereken süreye zorunlu dinlenme süreleri eklenerek «standard iş bitirme süresi» hesaplanmakta, norm - aşımları da parça - başı ücret ödemeleriyle ödüllendirilmektedir. Öte yandan,' insan ilişkileri akımına göre, bireyin, yiyecek, giyecek ve barınak dışında, törel - ruhsal gereksinmeleri de vardır; yaptığı işten hoşnutluk, övgü, saygınlık, benlik doyumu ve kendi yazgısını denetleme gibi biçimler alabilen bu ruhsal -'törel gereksinınelerin karşılanması ölçüsünde, birey, daha ~ok ve daha istekli çalışacaktır. Görüldüğü gibi, bilimsel yönetim manevi özendirmeye; insan ilişkileri de maddi özendirmeye, son tahlilde, kapalıdır; oysa, örgütsel gerçek, iki özendirme biçiminin yanyana var olma1annı ve koşullara göre delişebuen duyarlı bir denge tutmalannı gerektlnnektedir. Maddi ve manevi özendiricilerin. hangi noktada denge tutacaklanysa, doğrudan doğruya, ülkenin ve işyerinin ekonomik gelişkinlik düzeyine,. üretim teknolojisine, benimsenegeimiş iş görme yöntem ve alışkanlıklarına vb. bağlıdır. ılginçtir, maddi ve manevi özendirkiler arasındaki bu organik bağlantı yönetim biliminin klasik kaynaklarında yeralmamıştır; bu nedenle, sorunu yerli yerine oturtabilmek için başka bir kaynağa, sosyalist ülkelerin bu konudaki edimsel ve düşünsel çabalarına başvurmak gereği doğ: maktadır. Konu bakımından en kullanışlı kaynak, kuşkusuz, yönetim bilimi kaynaklarına hemen hiç yansımayan Liberman Tartışması'dır. Ama, önce, Liberman tartışmasının başvurma çerçevesini çizmek gerekecektir. II;""" LİBERMAN TARTıŞMASıNıN BAŞVURMA ÇERÇEVESİ VE DÜŞÜNSEL ÖNCt1LLERİ 1917 Sovyet Devrimi'nin en ivedi günlük sorunlarındarr biri, savaşla çökmüş ekonomisinde yeniden kuruluş çalışmalarını başlatmak ve yılgın kitleleri bv çabanın yanına çekmekti. Örgütsel düzeyde neyin nasıl yapıla

3 YÖNETİMiDE ÖZENDİRME 33 cağı konusundaki çıkış noktası, Marx'ın «erneğe göre gelir» ilkesine ilişkin yorumu oldu: 2 Üreticinin hakkı kat'tığı emeğe orantılırur; eşitlik, bu kat kının aynı ölçüte, yani emeğe dayandırılmasından' gelir. Herhangi bir kişi, bedensel ya da düşünsel bakımdan, bir başka sından üstün olabilir, aynı süre içinde daha çok emek harcaya bilir, daha uzun süre çalışabilir. Gelirde emek katkısının esas alınması, o emeğin süre ya da yoğunluğunun ölçülebilmesine bağlıdır; yoksa, emek, ölçüt olma niteliğini yitirir. Böylece, hak eşitliği, emeğin eşit olmadığı durumlarda, eşitsizlik hakkı ola rak belirmektedir." Emek hakkı, bu nedenle, insanların yetenekçe doğuştan farklı olduklarını ve üretici yeteneğin doğal bir ayrıcalık olaı;ak belirdiğini zımnen varsayar, bütün haklar gibi içeriği bakımından bir eşitsizlik hakkı olarak karşımıza çıkar. EşItlik, hakkın özdeş ölçütlere dayandınlmasıyla anlam kazanır. Bu alıntıdan da anlaşılacağı gibi, emek katkısındaki eşitsizliğin bugünden yarına kalkması beklenmemekte, insan işbölümünün köleleştirici egemenliğinden kurtulana, kol emeğiyle kafa emeği arasındaki çelişki kalkana ve çalışma yaşamın ayrılmaz amacı durumuna gelene kadar, «erneğe göre gelir» ilkesinin sosyalist bölüşümü belirlemesi öngörülmektedir. 3 Anılan il ke nasıl gerçeklik bulacaktır? Özetle, sosyalist bölüşüm likesinln örgütsel gerçekleşme blçlml demel ücret» denllen düzenlemedlr. Buna göre, salt eş.it liğe uyarak tüm çalışanlar için tek bir temel ücret göstergesi sap'tanmakta; sonra da, emek eşitsizliklerini düzenlemek için, görülecek işler bilgi, dene yim ve eğitim' ölçütlerine göre tanımlanıp sınıflanrurılarak, her işe, karma şıklığına göre artan bir katsayı tanınmaktarur. Göstergeyle katsayının çar pımı sonucu elde edilen temel ücret, emeğin ni'teliğindeki farkları gelire yansitmakla kalmaz, aynı zamanda, işçileri daha yüksek bilgi, eğitim ve deneyim düzeylerine çıkmak için özendirir. İki yönde özendirici etki yapan "temel ücret" sisteminin işleyişi hakkında bilgi vermek bakımından, sosya list ülkelerde, katsayı taban ve tavanı arasındaki oranın 1: 6-8 olduğunu söyleyebiliriz. 4 Ancak, temel ücret, çalıştırma bakımından yetersiz kalan bir özendiri cidir; şöyle ki, işçi, kendisine verilen somut görevi yap'tıktan sonra, daha çok çalışmaya isteksiz olabilir devriminin hemen sonrasında, eğitim, bilgi ve deneyiminin ücret karşılığının üstünde çaba harcaması ve emek verimliliğini artırması için işçiyi özendirmede; taylorcti ilkel özendiricilere, yani parça - başı ve kademeli parça - başı ücret sistemlerine başvurulmuştur, Taylorcu yöntemler konusunda Lenin şöyle yazıyor: 5 Karl Marx,.Gotha Programının Eleştirisi-, Basic Wrltlngs on PolItics and Phllosophy (ed. Lewis Feuer), Doubleday, New York,.1959, s, 118 U9. 'a,k., s, 119. Korkut Boratav, 50syallst Planlamada Çellşn:ıeler, SBF Yayınları, Ankara 1973, s. 121, n55. 'V. i. Lenin,.Sovyet Yönetiminin lvedi Sorunları» (Pravda, 28,4.1918), AdmlnlstratloD (ed. Albert Lepawsky),Knopf, New York, 1952, s :

4 34 AMME İDARESİ nergisi Yönetimin başansı, günlükörgütlenmede gösterilecek başanya bağlıdır... Taylorcu sistemin tüm bilimsel ve ilerici önerilerini denemeli, nasıl çalışılacağını' öğrenmeli ve öğretmeliyiz... Kapitalizmin bu konudaki son sözü olan Taylor SistemL, bir yandan kapitalist sömürünün acımasızlığını, diğer yan dan yüzeysel ve gereksiz hareketlerin tasfiyesi, iş görmenin en doğru yol ve yöntemlerinin saptanması, en iyi kayıt ve denetim sistemlerinin geliştirilmesi vb. çaba4ınnı birleştirmiştir. Bireysel verimliliği ölçerek yüksek verimliliği ödilllendinneyi' amaçla yan bu uygulama, son tahlilde, iş normlarının saptanmasına ve işçilerin norm - aşımlanna özendirilmelerine dayanmaktadır. Ancak, görünüşte çok kestirme ve kullanışlı olan parça - başı ücret sisteminin, işletme ve ülke düzeyinde sayısız sakıncasının olduau kısa sürede görülmüştür. Örnekse, üretim, normlan çok düşük ya da çok yüksek tutulduklannda, herkes bu normlan aşmakta ya da hiç kimse yanlanna bile yaklaşamamakta, dolayı' sıyla parça - başı ücretin özendiriciliği ortadan kalkmaktadır. Aynı. şekilde yetenekli ve çok çalışkan işçilerin parça- başı gelirleri yer yer temel ücret lerini bile aşabilmekte, buysa ücretin tabanıyla tavanı arasında saklı 'tutul mak istenen oranı bozmaktadır. Yine örnekse, parça başı ücret sisfemi, üretimin niteliğinin zaranna niceliğinin artınıması eğilimlerini körükleyebilmektedir. Taylorcu yöntemlerin sosyalist ekonomiler üstündeki sakınca lannı Boratav şöyle özetliyor: «Bu durumda, parça başına ücret sistemi, aslında temel ücretlere... ait olan meslek seçimi ve işe girmeyi belirleyen parametrik görevi fiilen devralmış olacaktır».". Özendinnede temel ücretin ana, parça. başı ücretin de yardımcı yön tem olması gerekirken, zaman içinde, taylorculuğun kapitalist özü su yüzüne çıkmış ve sosyalist ekonominin işleyişi bakımından önemli bazı sapmalar belirmiştir. Sosyalist toplumun kuruluş döneminde gereksenen «yeni insan» tipinin şekillenmesini geciktiren, Nepman'lann devlet kesimindeki karşılıklan olarak gördükleri yüksek ödemelerle. düz işçilerden soyutlanmış usta -işçilerde kişileşen ve parça - başı ücret gelirlerini artınrken üretimin niteliğini sürgit düşüren bu sapmalar, ister istemez, «özendirme» sorununu biçim ve içerik bakımından yeniden gündeme sokmuştur. Stalin bu konuda şöyle yazıyor: 7. Tembellik, tutuculuk, düşünsel miskinlik ve eski iş görme alışkanlıklanna kölece bağlılık karşısındaki en etkili panzehir devrimci heyecandır... Bu olmadan ilerleme olmaz. Ama, bunun bir de sakıncası vardır: sağduyu ve sonuca dönük çabay. la birleştirilmedikçe, pratikte, devrimci IM - ebeliğine dönüşme sakıncası... Devrinİd düşçülüğjin panzerdri, Amerikan atılımcılığıyla bütünleşmiş pratik çalışmadır. Durdurulmaz bir güç plan 6 Baratav,.,.e., s J. V. Stalin. _Leninizmin Temelleri_ (Sverdloff üniversitesinde konuşma, Nisan ı!l24), Le DIııIsm, AlIen and Unwin Ltd., London, 1928, s

5 YÖNETİMDE ÖZENDİRME 35 bu sonuca dönük atılımcılık, ilerlemeyi engelleyen tüm ö~eleri basit s~duyuyla süpürüp atar, en önemsiz işleri bile anında ve en kısa yoldan sonuca götürür... Ama, Amefikalılann bu pratik ve sonuca dönük tutumu, devrimci heyecanla bütünleşmedikçe, yozlaşır ve dar - kafalı, ilkesiz bir tüccarlığa dönüşür... Devrimci' heyecanla kestirmeci s~duyunun birleştirilmeleri zorunludur. Bu açıklamayı izleyen dönemde, bir yandan parça -başı ücret gibi maddi özendiriciler saklı. tutulurken, di~er yandan «yedi insan» yaratı:;na çabalarının parçası olarak manevi özendiricilere artan ölçüde bel bağlandığını görüyoruz. Stakhanov ve Matrosov gibi öncü işçilerde kişileşen ve çalışma: ya karşı yeni bir tutumun oluşturulmasım amaçlayan bu manevi özendirme çabası, üç ana kolda gelişmiş ve sonunda maddi özendirmeyle organik bütünleşmeye girerek yönetim biliminin duragan özendirme anlayışım bir üst düzeyde yenilemiştir. Manevi' özendirme yönündeki ilk adım, 1919 yılında Moskova demiryolu işçilerince başlatılan ve tatil günlerinde ücretsiz çalış- mayı öngören subbotnlk denemesi, ikinci çaba da aydınların ve genç işçilerin geri kalmış bölgelerde ücretsiz ve gönüllü çalışmalanyla nitelenen iş so ferberiiklerldlr. Bu çabaların zamanla törenselleştiklerini görüyoruz. Varlık ve. etkinliğini bugü.ıi de koruyan üçüncü çaba, üretim sürecine getirdi~ basit ve yaratıcı bir yenilikle emek verimliliğini büyiik ölçüde artıran ve «sosyalist emek kalıramam» yapılan bas~t bir maden işçisinin adıyla andı ğımız Stakhanovcu harekettir yılında başlatılan ve bireylerin övgü, saygınlık, tanınma gibi ruhsal - törel gereksinmelerini karşılayarak kitle bi I.lnc:inin yükseltilmesinl amaçlayan bu özgül yöntem, 1936 yılında oluşturu lan ve maddi özendirmenin tek kaynağı olan «işletme fonu» (direktör fonu) uygulamasıyla organik ilişkiye girmiştir. Stakhanovculukla parça- başı ücret sisteminin oluşturduklan bu bütün içinde, S'takhanovcu öncü işçiler hem emek kalıramam, hem de yiiksek gelirli kişiler durumuna gelmekte; Stakhanovcu hareketin kendisi de piyasa kategorilerine dayanan. maddi özendlriellerle ruhsal- törel delerlere dayanan manevi özendlrieller arasında ku.rulan özgül bir ilişki biç1ml olarak karşımıza çıkmaktadır. a. Stakhanovculuğun giderek dayandığı özendirme anlayışına göre, maddi özendirmenin tek kaynağı işletme yöneticisinin denet1mindeki işletme fonudur; bu fonun hac mı verimlilik, girdi kullanımı, çıktı ya da karlilik gibi başan göstergelerince belirlenmekte, başan göstergelerinin gerçekleşmesine katkılan ölçüsünde de işçilere bu fondan özendirici ödemeler yapılmaktadır. Koşullar maddi özendiricilerin ön plana çıkanlmasım gerektiriyorsa, ücretle başan göstergesi bütünleşecek, yani çıktı, verimlilik ya da karlılığın artmasma ba~lı olarak o artış ölçüsünde işçinin ücreti de artacaktır; yok, savaş gibi koşullar manevi özendiricilere öncelik tanınmasım gerektiriyorsa, o zaman, kişinin geliriyle başan göstergeleri arasındaki ilişki kopanlmaksızın zayıf' layacak, örnekse çıktı artışı onu gerçekleştirenlerin gelirlerine yansımayabilecektir. Bu sonuncu durumda, işçi, gelirini artırmak için qeğil, siyasal - top Ayrıntılı anlatım için bkz. Boratav, a.ı.e., s

6 36 AMME İDARESİ DERGİSİ lumsal bildiıci öyle buyurduiu için çalışmakta ve başan göstergelerini geliştirmeye yönelmektedir. «Uberman Tartışması» başladıtpnda, geçirilmiş bir savaşın etkisiyle, hem merkezci denetim fazla, hem de Stakhanovculuiun «manevi,. boyutu ön plandaydı. Bu bakımdan, tartışmaları izlerken, «tepki» öğesirıe sürgit pay bırakmak zorunludur. iii - ÖZENDtRMEDE ıki AYRI BAKıŞ AÇısı: LİBERMAN VE SUK.HAREVSKU MODELLERİ 9..Uberman Tartışması», esas itibariyle, Kharkov Devlet Üniversitesi Mü hendislik Ekonomisi Kürsüsü yöneticisi ve Ukrayna EKonomi Enstitüsü damşmanı Evsei Grigorievich Uberman'ın 1962 yılında Pravda'da çıkan "Plan, Kar ve Prim» adlı yazısıyla başlayan LO ve Sovyetler Birli~'ndeki işletme reformlarına ulaşan bir düşünce sürecidir. Bazı ba'tılı kaynaklarda,, kapitalizme dönüş» olarak yorumlanan, ama, aslında, planlama mekaniz masına maliyet muhasebesi ve özendirme boyutlarının eklenıiıesini amaçla. yan tartışmalar sırasında, maddi ve manevi özendirmeye ilişkin iki ana model belirmiştir. Bunlardan ilki, yerinden yönetim ve maddi özençlirmeye ağırlık tanınmasını öngören Uberman Modell; ikincisi de, SSCB Bakanlar Kurulu Emek ve Ücret Devlet Komit.esi üyesi B. Sukharevskii'nirı adıyla anılan ve SSCB Bilimler Akademisi Ekonomik Muhasebe ve Maddi Özen dirme Kurulu'nun Eylül 1962 tarihli toplantısına tartışma bildirisi olarak sunulan Sukharevıldl Modell'dir. Uberman Modeli nasıl ka'tı merkez. ci planlamaya ve manevi özendirme önceli~e bir tepkiyse, Sukharevsıpi Modeli de merkezci denetimle yerinden yönetim arasında ilkirıden yana denge arayan bir uzlaştıncı olarak karşımı.:za çıkrpaktadır. Soruna, sanırız, Liberman Modeli'nirı anlatımıyla girmek uygun olacaktır. Uberman tartışmalarının çağdaş yönetim bilimirıe en büyük katkısı, kuşkusuz, özendirmenirı, ilk kez bireysellikten kurtarılıp, önce <İşletme düzeyine, sonra da ülke ekonomisine yansıyan «.toplu» (collective) bir çaba olarak değerlendirilmesidir. Tek tek işçileri kendi kişisel verimiiliklerirıaen öteye örgüt verimliliğini de artırmaya özendiren ve son tahlilde kişlsel çı kadarla ortak çıkarlar arasında organik batiar kuran bu sistemin daha iyi anlaşılması için, kısaca, Uberman'ın eski özendirme biçimlerini hangi nok talarda eleştirdiğini görmek gerekir. 9 Libennan'la başlayıp Sovyetler BirHAi'ndeki reformlanyla 'son bulan tartışmaların temel belge ve yazıları, Myron E. Sharpe tarafından, iki cilt olarak derlenmiştir. The u berdwl DIaCWıııLOıı (IASP Press, New York, 19(6) ve Refonu of SOVIe$ Ecouomle Mauasemeııt (IASP Press, New York. 19(6) adlı bu iki yapıt, izleyen çözümlemelerde yeri geldikçe, sırasıyla, LD ve HEM diye anılacaktır. ' LO Liberman, bu konudaki ilk yazısını 1948 yılında yazmış, ayrıca 1955 ve 1956 yıllarında da yayınlar yapmıştır. Ancak, Uberman'ın yazdıklarının ilgi çekmesi ve tartışmalara konu ol. maya başlaması 1962 yılına raslar.

7 YÖNETİMDE ÖZBNDİRME 37. Liberman'ın eski özendirme biçimleri konusundaki eleştirilerini üçe ayı. rabiliriz. Bir kere, maddi özendirme, örgüt amaçlarını gerçekleştirmede en etkili güçtür, ama, bu gücünü etkili biçimde seferber edememektedir. LI Bu nun yapısal bazı nedenleri vardır. Örnekse, her işyerinde ve akla gelebilecek her konuda sayısız prim ve özendirme sistemi uygulanmakta, tekdüz& likten yoksun bu bütün içinde işçi gelirleri verlmliukten hapjdsiz olarak artabilmektedir. Ayın kişinin aynı iş için birkaç ayn kaynaktan birkaç ödeme görmesine bile yol açabilen bu durum, maddi özendirmeyi asıl amacından, yani toplumsal üretimin etkinlik ve verimliliğinin artırılması amacından giderek uzaklaştırmıştır. Eski özendirme biçimlerine yöneltilen ikinci eleştiri, özendirmenin ana kaynağı. durumundaki işletme fonunun kullam' ımyla ilgilidir. Buna göre, işletme fonu, yıl sonu kesin hesaplan alındıktan sonra ve ancak ertesi yılın ikinci çeyreğinde oluşmaktadır; yapılan somut işle o işten sağlanan geliri süre bakımından birbirlerinden soyutlayan bu uygulama, üretim maliyetini düşürmek için gösteruen çabayla bu düşüşten sağlanan kazanç arasındaki nedensellik ilişkisinin işçilerce doğru ve anında algılanmasım güçleştirmiş, böylece işletme fonunu etkili bir özendirici olmaktan çıkarmıştır. ıı Liberman'ın üçüncü eleştirisi, taylorculuktan esinlenilerek benimsenen parça - başı ve kademeli parça- başı ücret sistemlerinin işleyişiyle ilgilidir. Liberman konuya iki açıdan yaklaşıyor; Bir kere, bireysel parça - başı. ücret sisteml son derece karmaşık ve zaman- yltlrticl hesap ve kayııt IşlemJerine dayanmak~. Şöyle ki, önce üretim normlan sap,tanmakta, sonra da dakika normları beceri ve ustalıaa göre farklılaşan daki ka başına temel ücretle çarpılarak tek tek her işçiye yapılacak ödemeler belirlenmektedir. Bu işlemin hafta, ay ve ürünler için 'tekrarlandığım dü şünürsek, sistemin özellikle büyük çapta işletmelerde ne kadar karmaşık (ve kanşık) bir görünüm alacağı kolayca anlaşılır. 13 Öte yandan, parça- başı ücret, sosyalist bölüşüm Ukesine en Uygun tek düzedleme değildir. Buna göre, parça başı ücret, üretimin henüz tam uzmanlaşmadığı dönemlerde etkili olabilir, ama, ekonomik gelişmenin belli bir aşamasından sonra, örgütsel geçerliğini hızla yitirir. Örnekse, eşgüdümlü takım çalışmasırnn. esas olduğu «konveyör» sistemlerinde, paı;ça başı ücret gibi bireysel özendiriciler takım çalışmasını bozar, firenın artmasına ya da bitmemiş parçaların yığılmasına, kişisel çıktı kayıtlannın tutulmasında güçlüldere yol açar. Aynca, parça başı ücret, çıktı normlannın belli aralıklarla gözden geçirilerek yükseltilmelerini gerektireceği için, telmo1ojlnin geuştlrumesl ve yeni teknude. rin üretım süreclne uygulanması çabalanna da set çeker. 14 Liberman tartış malarında yer alaniann genellikle benimsedikleri bu eleştiriler, üretimin nitelik ve niceliğinin inancalandığı sanayi kollannda, ister istemez, «bireysel parça başı ücret» ilkesinin yadsınmasını gerektiriyordu. Onun yerini alabilecek sis'tem konusunda Liberman şöyle bir öneri getiriyor: ıs LI E. G. Liberman. Economic Levers for FulfilJlng the Plan for Soviet.Industry., Kommuıılat, no. 1 (der. Myron E. Sharpe. ID, a.g.e., s. 53). ıı E. G. Libennan Cost Accounting and Material Encouragement of IndustriaI Personne)., Voprosy Ektmomlkl, no. 6 (LD. a.g.e., s. 9). il Libennan,.Economİc Levers. a.g.m., s. 57. l< a.k., s ıs a.k., s

8 38 AMME ıdaresi DERGİSİ Toplu parça - başı. ücret sisteminin zararlan konusunda geliştirilen tüm «kuramlar» ne derse desin..., günlük deneyimler,,toplu ödemenin, işçilerce emeklerinin ürününe duyulan maddi ilgiyi artırdığını göstermiştir... Bireysel parça - başı ücret sisteml. çok yerde çalışmanın toplu niteliaine ters düşmektedir. Yalnızca toplu ödeme biçimlerinin deaii, «çalışılan süreye göre ödeme» ilkesinin de bazı sanayi kollannda 'benimsenmesi ıçın zaman gelmiştir... üretimde makineleşme ve otomasyon ne' ka dar artarsa, işçiye, belli bir ücretin yanında, takım üyesi ola rak, toplu primden pay ödenmesi de... o kadar gerekli olur. Çalışılan süreye göre prim, parça- başı ücret gibi, emeain nite. lik ve niceliaine göre gelir ilkesine uygundur. Liberman'ın eski özendirme sisteminde algıladıaı aksaklıklar, özetle, (1) sayısal çokluktan gelen etkisizlik, (2) özendiricinin bak edilmesiyle alınması arasındaki zaman boşluaıı ve (3) üretimin toplumsal nitefi~yle özendinnenin bireysel içeriai arasındaki çelişkiydi. Hem ~u aksaklıklan giderecek, hem de işletmelerin amaçlanyla işçilerin çıkarlarını «eşdoğrul'tulu» kılacak yeni bir sistemin arayışına giren Libennan'ın karşılaştıaı temel sorun, örgütsel lşleyişl delişık yönlerlyle YıUısıtacak ortak bir paydanın buıunnıasıydl Kısacası, «kişisel maddi çıkar, toplumun rum üyelerinin maddi gereksinmelerini en iyi biçimde karşılamanın tek yolu olan toplumsal üretimin hizmetine koşulmalı..., maddi özendirme ilkesi de kişi ve kamu çıkarlannın bir bileşimi olmalıydı». '16 Özendinne modelinde bütün bu sorunlann çözünıü olarak «kar» ölçütünü alan Libennan, anılan ölçütlin amaca uygunluaıınu şöyle anlatıyor: 17 Kdr, çıktının niteliai de dahil, örgütsel işleyişin tüm yönlerini genelleştinnektedir... Kdr, verimliliain genel ve özendirici bir göstergesi, işletmenin işleyişini deaerlendiren bir araçtır... I(hlılıAı belirleyen temel etkenler..., bir yandan taıı;.ı kapasite çalışma ve üretim hacmında artış..., di~er yandan da üretim maliye'tinde düşüştür. Önerilen sistem, işletmeyi, en düşük maliyetle üretim yapmaya..., emek verimliliaini artınp ısrafı önleyecek kaynaklan bulup çıkarmaya özendirmektedir... Çalışmanın değerlendirilmesi, artık, plan hedeflerine göre deail, karlılık derecesine göre yapılacaktır... Maddi ödüllerin erişi1en çık tı düzeyine göre verildiai sistemlerde, işletmeler, mallannın niteliaini ve yapım teknolojisini geliştinnek için istek duymazlar. Başvunna çerçevesi böylece belirlenen Libennancı maddi özendinne modeli, son tahlilde, altı temel ilkeye dayanmaktadır. İlk Ilke, temel ücret tabanlanyla prim tavanlannın tek merkezden ve tekdüze olarak belir 16 Uberman, -Cost Accounting», a.g.m., s Birinci paragraf için bkz. E. G. Uber:ınan, -Are We FIirting 'With Capitalism?», sovlet LIfe, July 1965 (LD, a.g.e., s. 3(9); ikinci paragraf için bkz. E. G. Uberman, -Planning Production' and Standards of Long-Term Operation., Voproııy Eko:ııomUd. 1962, no. 8 (H). a.g.e., S )..

9 YÖNETİMDE ÖZBNDİRME 39 lenmesi,18 ama, ödemelerin işletme karlarından yapılması koşuluyla, maddi özendiricilerin nasıl, ne zaman, nerede, kime ve ne ölçüde uygulanacağı konusunda son sözün işletmelere bırakılmasıdır. 19 İldnci Uke, plan hedeflerini gerçekleştiren işletmelere prim ödenmesi, ama, prim 'tutarmın, çıktı hedeflerine göre değil, uzun dönemli normlann gerçekleşme derecesine göre belirlenmesidir. 20 Bu ilkeye göre, prim ödemeleri kftrlılık normu üstünden yapıldığı için, işletmeler, «kolay plan» almak ya da kaynaklannı az göster mek ya da nitelik zaranna niceliği yükseltmek ya da üretim n;ıaliyetini umursamamak gibi davranış biçimlerinden kaçmacak, işletmenin kftrlılığı ne kadar artarsa prim fonlarınm' da o ölçüde büyüyeceği bilincine varacak lardır. üçüncü ilke, tüm maddi özendiricilerin tek bir fonda toplanması ve prim ödemelerinin yalnızca bu fondan yapılmasıdır. 21 Uberman'a göre, bu maddi özendirme fonu, «işletmenin kftrh işleyişinin ürünü, onun ür~timdeki maddi başansının ifadesi» 22 olmaktadır. Yine bu ilke çerçevesinde, işçi ler, maddi yaşama düzeylerinin yükselmesi için özendirme fonunun geniş. lemesi gerektiğini daha kolay algılayacaklar, bireysel çabadan çok toplu ça banm önem taşıdığını kavrayarak takım çalışması yoluyla bireysel- toplum sal çıkar bütünleşmesine katkı yapacaklaraır. 23 Dördüncü Uke, özendirici lerin kullanımında, önceliğin maliyet düşüıiicü buıuşlara ve teknolojik ilerlemeye tanınmasıdır. Özendirmenin bu alanlara yöneltilmesi, aynca, nitelik yerine niceliği ödüllendiren eski uygulamanın aşılmasını da kolaylaştı racaktır. Bu ilkenin etkili olabilmesi, prim ödemelerinin gecikmesiz yapıla rak 24 «yüksek başanya yüksek gelir» anlayışının yaygınlaştınlmasına bağ lıdır. 25 Beşinci Dke, maddı özendirmeye esas alınan normlann sık sık değiş'tirilmemesi ve en az bir yıl süreyle yüıiirlükte bırakılmasıdır. 26 Bu ilkeye göre, işçiler, maliyet düşüıiicü her biiluştan sonra çıktı normlannm yük. seltilmeyeceğini bilerek, yeni teknolojiyi benimsemeye' yatkın ve bu yönde özel çaba harcamaya istekli olacaklardır. Altıncı Dke,. maddi özendirme normlannın açık ve aynntıb biçimde belirlenmesidir. Özendirme biçimlerini tekdüze kılan ve «eşit işe eşit ücret» uygulamasının gerçekleşmesini sağla. yan bu ilkeye göre, işçi, belli bir anda belli bir iş karşılığında ne a1aca~ bilecek ve onun gereklerini yerine getirecektir. B. Özendirmede SukharevskH Moden z7 Sukharevskii modeli, özendirmede devletin etki ve denetimini ön plana 18 Libennan,.Planning Production and Standards., a.g.m., s, Libernıan..Cost Accounting., a.g.m., s. 8. 'lll ajı:., s a.k., s, 17. ne. G. Liberman,.Planning Industrial Production and Matenal Stimuli for its Development», KommUDlst, 1956, no. 10 (LD, a.g.e., s. 41). >3 Liberman, ceconomic Levers., a.g.m., s. 54. u E. G. Libennan,.Once Again on the Plan, Profits and Bonuses., Pravda, September lo, 1964 (LD, a.g.e., s. 216). :ıs a.k., S. ııs. 26 Libennan, ccost Accounting., a.g.m., s. 8. n Aynca yollarna yoksa, bu bölfunun saptarna ve bulgulan için bb. B, Sukharevskii, «On Improving the Fonns and Methods of Material Incentives., Voprosy :EkonomUd, l1q. 11 (LD, a.g.e., s ).

10 40 AMME tuarest DERGtSt çıkarmış, kişisel ve toplumsal çıkarlan bütünleştirmede işletme yerine devlete öncülük görevi vermiştir. Model, bu yönüyle, Libermancı yaklaşımı ta mamlamakta ve. 1%5 reformlannda iz süren bir düşünsel çaba olarak be 1irmektedir. Sukharevskii'nin Libermancı özendirme modeline karşı çıkışını üç ana başlılta ayırabiliriz. Bunlardan ilki, ücret -kar ilişkisi konusundadır. Suk harevskii'ye göre, tek tek her işçinin maddi çıkanyla işletme verimliliği arasında ilişki kurmanın en etkili yolu kuşkusuz işçinin gelirini işletmenin karlılık derecesine bağlamaktır, ama, o zaman, şöyle bir çelişkiyle karşıla şılacaktır: ücret üretını maliyetinin aynlmaz öğesi oldupı içln, diğer her şeyaynı bldığında, ücretler arıtıpıda karlar düşecektir.28 Bu görünür çelişkinin tek çözümü, emeğin verimliliği artıp birim.başına çıktının maliye. ti düşmedikçe, işçiye ücret artışı verilmemesidir; çıktı, kflr ve ücret hacmı ancak o zaman birlikte artabtıir. Bu açıdan bakıldığında, maddi özendirme kaynaklannın işletmelerce saptanması, ama, merkezden en sıkı biçimde denetlenmesi, işçi, işletme ve ülke ekonomisi arasında çıkar birliği sa~lamanın tek yolu ~larak belirmektedir. Sukharevskii'nin ikinci savı, işletme kar l~ndan maddi özendirici olarak yararlamlsa bile, ücretln yine de temel özendirme aracı olarak kalacaiıdır; şöyle ki, kflrlılık belki üretim etkinliğini daha iyi yansıtmakta, ama, bu durum, merkezden belirlenecek temel göstergelerin ücretlere esas olmasım önlememektedir. 29 Sukharevskii' ye göre, ücretlerin tek merkezden belirlenmesi zonınlulu~ iki nedene da yanır. Bir kere, para ve mal arzı arasındaki planlı ilişkinin saklı tutularak ulusal gelirin nasıl kullamldı~n denetlenebilmesi, herşeyden önce, dev letin temel ücretleri denetleyip belirlemesine bağlıdır. İkinci olarak, temel ücretlerin, çalışma nonnlanmn ve özendirici kullanımına ilişkin temel ilke lerin devletçe s~p'tanması, «eşit 'İşe eşit ücret» ilkesini gerçekleştirebilmenin ön koşurı.ldur; yoksa, kişi, işletıne ve toplum çıkarlan arasnıda bir kopuklu~ meydana gelmesi önlenemeyecektir. Üçüncü eleştirisini Liber man'ın merkezci planlamayla maddi özendirme arasında kurdu~ ilişkinin niteliğine yönelten Sukharevskii'ye göre, işletme başansını de~erlendirmede kullanılabilecek üç temel gösterge, (1) plamn çıktı hedeflerine ulaşılıp ula şılmadıiı, (2) ulaşılmışsa, çıktı, verimlilik ya da kar artışıyla maliyet dü şüşünün ne oranda oldu~, (3) eldeki kaynaklara ya da benzeri kuruluşla. nn başanlanna göre işletmenin' nasıl sonuç aldığıdır. Somut çıktı nonnlannın aşılmasına dayanan yürürlükteki maddi özendirme sisteminin sayısız aksaklığı olabilir, ama, bu durum, hem maddi özendiricilerin plan hedeflerinden soyutlanmasım, hem de her norm - aşımına özendirici ödeme yapıl. masını gerektirmez. Planlı zararla çalışmak wnındaki işletmeleri cezalan dırmayan ya da ürünündeki dönemsel fiyat dalgalanmalan yüzünden yüksek karla çalışır durumdaki işletıneleri ödüllendirmeyen bir maddi özendirme sistemi kurulmalı, bu sistem de çıktı, maliyet, verimlilik ya da karlılık gibi göstergelerdeki yıllık gelişme hızına dayandınlmalıdır. 28 B. Sukharevsldi. «The Enterprise and Materia! Stimu!ation». Ek.onomlclıeskala gazeta, 1965, no. 49 (RSEM, a.i"-"., s. 214).,. a.k., s. 216.

11 YÖNETİMiDE özenuirme 41 Sukharevsk1i modelini örgütsel gerçekliğe dönüştürürken üç noktaya dyikkat etmek gerekir. Bir kere, işçilere yapılacak prim ödemelerinde, işletmenin kendisi değil, özdeş ya da benzeri koşullarda çalışan işletmeler esas alınmalıdır. Herhangi. bir işle'tmenin benzerlerinden soyutlanması, hem «eşit işe eşit ucreb ilkesinin gerçekleşmesini raslantıya bırakacak, hem de başanlı işletmelerin deneyimlerinden yararlanabilme olanaklannı ortadan kaldıracaktır. Bu gibi sakıncalan önlemek için, maddi özendirme sistemi merkezci planla ilişkili olmalı, ama, özendiricilerin. tutari, bir yandan işletmenin kendi içindeki gelişmesine, diğer yandan benzeri kuruluşların başan derecesine bağlanmalıdır.. İkinci olarak, maddi özendirme, uzun - dönemli normlara dayandınlmak zorundadır. Örnekse, özendirici hacmını, (1) kaynakların kullanım derecesi, (2) yeni teknolojinin ve ileri - teknikli kuruluşların çalışma yöntemlerinin benimsenme derecesi, (3) işletmen'in karlılık derecesine göre meydana gelen gelir artışı belirleyebilir. Bu ölçütlerden han gisi benimsenirse benimsensin, özendirmenin etkinliği, son tahlilde, bir yan dan uzun - dönemli normlann saptanmasına, diğer yandan da özendiricilerin bireysellikten kurtarılıp «toplu» kılını;nasına bağlıdır. Üçüncü olarak, iyi bir maddi özendirme sistemi, «emeğe göre gelir,. ilkesiyle «değer yasasına göre gelir» gerçeği arasındaki çelişkiyi kaldırmalıdır. Sukharevskii bu k0 nuda şöyle yazıyor: 30 Yürürlükteki sistemin ana sakıncası, işletmelerce hazırlanan maliyet planlannın son derece öznel oluşudur... Gerek planlar, gerekse maddi özendiriciler her işletmenin özel koşul lannı yansıtmakta, ama, bu İşletmelerin ürünleri, piyasada, her işkolunun ortalama göstergelerine göre saptanan fiyatlar üs'tün den satılmaktadır. Maddi özendirme sistemimizin çelişki ve güçsüzlüğü, değer yasası mekanizmasını yeterince kullanama masından ve küme ölçütlerine değil de bireysel göstergelere da yandığı için sıradan ya da geri işletmeleri en iyi ve başanlı iş letmelere yetişebilmek için isteklendirememesinden doğınakta dır... İşletmeler, ancak bu yapıldığında, kümesel işleyiş göstergelerini ve ellerindeki olanaklan geliştirmeye, alt göstergelerden. özendiricilerin yüksek tutulduğu üst göstergelere geçmeye istek leneceklerdir. Bu özellikleri taşıyan bir maddi özendirme sisteminde kar ölçütünün yeri ne olacaktır? Sukharevskii'ye göre, kar ölçütünün, maliyet düşüşü ya da çıktı ve verimlilik artışı gibi ölçütlere belli bir üstünlüğü vardır. Bir kere, kar, örgütsel işleyişin nitel ve nicel gös'tergelerindeki değişmeleri aynı aı:ıda yansıtabilmektedir. ıkinci olarak, kar hacmı, hem fiyatlardan etkilenmekte, hem de emek harcamalannın belli bir dönemdeki durumunu sergilemektedir. Üçüncü olarak, malın niteliği yükseldiğinde, o malın fiyatıyla birlikte işletmenin karlan da -artmaktadır. Bu durumda, kar, toplumsal ernek harcama. Ianndan tasarrufun da kapsayıcı bir göstergesi olarak karşımıza çıkınakta dır. Ancak, özendirici hacmını belirleyen tek gösterge olarak karhlı~ alın 30 Sukharevskü..On Improving Form, and Methods>, a.g.m., s

12 42 AMME İDARESI DERGISI ması, planlı zararla işleyen ya da mallarının niteliği gereği karlan dalgala nan işletmelerin (ve buradaki işçilerin) zarar görmelerine yol açacaktır; bu durumda, maddi özendirmenin yaygınlaştınlması zorunlu olsa bile, böyle bir çaba merkezden denetlenmeli, işçilere yapılacak özendirici ödemelerde kişisel çabayla örgütsel başanyı bıreştırme yollan aranmalıdır. Görillduğü gibi, Sukharevskii'nin eleştiri olarak başlattı~ düşünsel çaba, merkezci planlama ve sıkı denetim önceliğinden giderek,. oldukça farklı bir özendirme modeline ulaşmıştır. Sukharevskii, «ideal» bir özendirme sistemi nin dayanmak zorunda olduğu ilkeleri yedi ana başlığa ayınyor. 31 Blrlncl ilke, maddi özendirme sisteminin iki aşamalı: bir çabayla kurulac~dır. Fi yat sisteminin işleyişini esas alan ilk aşamaeta «kar» ölçütü yaygın biçimde kullanılmalı, ikinci aşamadaysa uygulama sonuçlan emeğe ve değere göre gelir ilkeleri arasındaki çelişkinin yok edilmesine yönelmelidir. İkinci ilke, maddi özendiricilerin, plan hedeflerinin gerçekleşip gerçekleşmediğini, bir önceki döneme göre gelişmenin ne olduğunu ve diğer işletmelere ~öre ne durumda buıunulduğunu yansıtmasıdır. Ulaşılan gelişkinlik düzeyine göre ay n göstergelerin uygulanmasını öngören bu ilke, öznel kaygılardan arındınl dığında, hem işletmenin daha yüksek çıktı hedeflerine yönelmesini, hem de kişi ve toplum çıkarlan arasında özdeşlik kurulmasını sağlayacaktır. Üçüncü ilke, maddi özendirme ölçütlerinin, bireysellikten kurtanlıp «toplu» duruma getiriirneleri ve özdeş koşullarda çalışan işletme ya da işletme kümeleri için tekdüzelik göstermeleridir. Yine bu ilkeye, göre işletme kaynaklannm ençok. laştıncı biçimde kullanılması, özendirme norrnlannın uzun dönemli (en az 2-3 yıl) olmalanna bağlıdır. Dördüncü ilke, maddi özendirmede ilke birliği nin sağlanması, ama, değişik sanayi kollannm özelliklerini hesaba katan bir esneklik payının bırakılmasıdır. Bu ilkeye göre, örnekse, ham nıadde sıkın tısı çekmeyen ve pazan geniş olan sanayilerde «üretim hacmı», nitel ve nice] bakımıardan çıktının benzeştiği işkollarında «karlılıb, başkalarında da «maliyet düşüşü" maddi özendirmeye esas alınabilir. Beşinci ilke, yönetim, mühendislik ve büro personeline yapılacak özendirme ödemelerinde, işin ni teliğine göre farklı göstergelerin uygulanmasıdır. Altıncı llke, kol işçilerine ücret fonundan, büro vb. personeline de özel bir fondan prim verilmesidir. Bu ilkeye uyulmadıgında, aynı fondan ayn ölçütlere göre ödeme y~pılması gerekir ki, bu durum, hem kanşıklığa yol açabilir, hem de özendirmenin etkinliğini azaltır. Yedinci ilke, özendiricilerin kullanımında, yeni teknikler uygulayan birimlere öncelik ve ayncalık tanınmasıdır. Bu ilke, hem yeni teknolojinin benimsenme olasılığını artıracak, hem de alışma döneminde tek tek işçilerin uğrayabilecekleri zararlan en azda tutacaktır. C. İki Model Üstüne Görüş ve Eleştlrller Liberman 'tartışmalan sırasında, çok sayıda bilim adamı, işletmelerin işleyişi, maddi özendirmenin kuram ve uygulaması, karlılığın sosyalist ekonomilerdeki yeri vb. konularında görüş açıklamışlardı. Bu farklı görüşlerin ~L Aynnt.\ı anlatım için bkz. a.lt., s

13 YÖNETİMıDE ÖZBNiDİRME 43 uyumlu bir bütün içinae ayrıntılı olarak ele alınmaian elbette güçtür. Bu nedenle, Liberman ve Sukharevskii modelleri esas alınarak geliştirilen göruş ve eleştirileri, (1) plan, kar ve özendirme arasındaki ilişki, (2) eski sistemin eleştirisi, (3) ekonomik ve yönetsel yönetim başlıklanna ayırarak in celemeyi uygun bulduk. Plan, kar ve maddi özendirme konusundaki tutumlar, son tahlilde, Libennan- Sukharevskii tartışmasındaki 'temel göruşlere indirgenebilir. Örnekse, merkezci planlama ve sıkı denetimin gerekliliğini savunan KasıtskU ve Kosiachenko gibi yazarlar, tartışmalannı, sosyalist ekonomilerin «planlı» niteliğine dayandınnışlardır. Onlara göre, plan hedeflerinin gerçekleştirilmesi özendirici kullanımının ön koşulu,lı ücretlerin tek merkezden denetlenmesi de emek verimliliğiyle ücretler arasında plan hedeflerine en uygun dengenin sağlanmasıpın vazgeçilmez aracıdır. 33 Bu koşullara uyulmayıp işletme özerkhği alabildiğine genişletildiğinde, belki işletmenin çıkarlan gelişecek, ama, bu gelişme, sağlıklı ve. toplum çıkarlanna uygun olmayacak'tır. Buna karşılık, özendirici kullanımında karlılığın esas alınması gerektiğini savunan lar, tartışmalannı dört ana noktaya dayandırmaktadırlar. Bir kere, üretici çalışmanın sonuçlanna işçilerce duyulan ilgiyi artırmanın en etkili aracı,' ürünün nitelik, nicelik, maliyet ve pazarianabilirliğini dile getiren «Mr» ölçütüdür. 34 İkinci olarak; işletmenin karlan, maddi özendirmenin ana kaynağı durumuna getirilmelidir; ancak, bu ölçütün anlamlı olmadığı sanal'i dal lannda başka ölçü'tiere başvurulabilir. 3s üçüncü olarak, maddı öz~ndirme fonunun hacmıvla çıktı, malivet ve verimlilik gibi başan göstergelerinin gelişmelerince belirlenen karlılık arasında doro.ı - orantı bulunmalı, özendirme ödemeleri tek bir fondan yapılmalıdır. 36 Son olarak, yetersizli/ti görulen yürurlükteki maddi özendirme düzeni aşıımalı, sosyalist kalkınmanın kilit - taşlan olan planlama ve maddi özendirme arasında en uygun bileşim saitlanmabdır. 'J'I Kurulu maddt özendirme düzeninin vetersizlilti, aslında. herkesin birlestilti bir noktadır; bu bakımdan, yetersizliitin giderilmesi konusundaki temel göruşleri kısaca derlemek uygun olacaktır. Tartışmacılann birleştikleri nokta, buyrııkçu nitelikteki köhnemiş yönetim tekniklerinin bırakılarak, yerlerine, işçi, işletme ve toplum çıkarlannı uyumlu kılan etkili maddi özendiricilerin geliştirilmesi gerektiğidir. Bir kere, maddi özendirme yoluyla denetim, tek tek her işçinin çalışma ve çıkannı örgütün işleyiş ve çıkanyla eşdoğrultuya getirecek biçimde örgütlenmelidir. 38 II I. KasıtskB, -The Main Question: erlterla for Premiwns and Indices Planned for Enterprl ses-, Vonrosv Ekonomıkı. 1962, no" 11 (LD, a.g.e., s. 137). II G. Kosiachenko, -The Plan and Cost Accounting., FInanSY SSSR, 1964, no. ıı (LD, a.g.e., s. 237). )4 L. Kassirov, «Materlal Stimuli and Produetion., Pravda, January 22, 1965 (l,d, a.g.e., S. 285). :ıs L. Gatovskii, «The Role of Profit in asocialist Economy-, Kommunlst, no. 18 (LD, a.g.e., s. 104., 36 V. S. Nemehinov. «The Plan Targer and Materlal Ineentive-, Pravda. September 21, 1962 (LD, a.g.e., s ). 31 a.k., s & V. Trapeznikov, «For Flexible Economic Management of Enterprlses., Pravda, August 17, 164 (LD, a.g.e., s. 194).

14 44 AMME İDARESI DERGISİ Toplum çıkarının da en etkili ve hızh biçimde gelişmesini sajtlayacak olan bu yol, hem örgütsel işleyişi tüm yönleriyle yansı'tan bir ayna olmalı, hem de işçi, işletme ve toplum çıkarlarını uzlaştırmalıdır; bu,açıdan bakıldığın da, tek yol, örgütsel işleyişin nitelik ve nicelijtini yansıtan «karlılıb olarak karşımıza çıkmaktadır. İkinci olarak, etkili ekonomik yönetim tekniklerinin yönetsel yönetim tekniklerine en büyük üstünlüjtü,maddi özendiricilerin gü. cünü kolayca seferber ederken, şu 'temel ilkeye gerçeklik vermesidir: toplum Için iyi olan işletme Için de lyidlr. 39 Oysa, yönetsel yönetirnde aslolan, maliyetin düşürülmesi ya da çıktının artırılması dejtil, «kolay plan:. elde edilmesidir. Üçüncü olarak, etkili maddi özendiricilere dayalı bir sistem, üretsel çabanın sonuçlarına işçilerce duyulan ilgiyi artırmak1a kalmayacak, karlıhlta yansıdı~ı ölçüde üretimin nitelik ve niceliğini de olumlu yönde et kileyecektir. 40 Dördüncü olarak, etkili bir maddi özendirme sistemipin ku rulması, önce toplum açısından en yararlı ve gerekli ekonomik başarı gös 'tergelerinin belirlenerek işletmelere benimsettirilmesi, sonra da personelin maddi çıkarlarıyla göstergeler arasında somut bajtlar kurulmasına baltlf dır. 4ı Bunun olabilmesi.için, buyurmacı yönetim tekniklerinin yerine etkili ekonomik yönetim tekniklerinin geliştirilmesi gerekir. Son olarak, böyle bir maddi özendirme sisteminin örgütsel gerçeklik kazanması, yaygın bir maliyet muhasebesi sisteminin örgütlenmesine ba~dır. 4:z İşletme kaynaklarının en iyi biçimde kullanılarak denetlenmesini sağlayan bu sistem, kişi, Işletme ve toplum çıkarlan arasında özdeşllk yaratan temel araçtır. Eldeki kaynaklar en etkili ve yaygın biçimde kullanılmadıkça, «toplum için iyi olan birey ve işletme için de iyidir» ilkesi örgütsel gerçeklijte dönüştürülemez. İşte, Liberman'ın 1955 yılında yayınlanan bir yazısı, kartopu gibi büyü yerek, 1965 yılında, Sovyet toplumunu önemli bir yönetsel reformun eşi~e, yönetim biliminin en ilginç. ve tartışmalı konularından olan özendirmeyi de köklü bir anlayış değişiklijtinin öncesine getiriyordu. Bu çerçeve içinde, reformlarının kapsam ve içeriğini açıklamak, Sovyetler Birli~ Bakanlar Kurulu Başkanı Aleksei Kosigin'in payına düştü. LV - SOVYETLER BİRLİ(WNDE REFORMLARlNIN KAPSAM VE tçertgt bestla'nın 28 Eylül 1965 tarihli sayısında devlet sanayi kuruluşlarının yeniden -örgütlenme ilkelerini açıklayan Aleksei Kosigin, yürürlükteki maddi özendirme sistemini iki ayrı düzeyde, işçi ve işletme açılarından eleştirmişti. Birkere, sistem, plan uygulamalarında öncelikle norm - aşımlarını ve fizik çıktıyı ödüllendiriyor, işletmeleri de ister istemez kaynaklaonı sakla 39 L. LeonCev,.The Plan and Method,; of Economk Management., Ptavda, Septembcr 7, 1964 (LD, B.g.e., s. 2(9).. ıcı A. Zverev,.Against Oversimplification in Solving Complex Problems», Voprosy Ekonomild, 1962, no. 11 (LD, B.g.e., s, 141). "R. Belousov,.The Chief Thing is Economic Effectiveness», Ptavda, November 13, 1964 (LD, B.g.e., s. 221).

15 YÖNETİMDh ÖZENDİRME 45 maya, düşük üretim hedefleri istemeye ve böylece ülke ekonomisine fazla katkı yapmadanyüksek ödeme görmenin yollannı aramaya zorluyordu. 43 Yine bu sistem içinde, çıktının niteliğine -bakılmaksızın niceli~ artınlması esas olmuş, emek verimliliğiyle ücretler arasında tutturulması gereken denge bozulmuştu. İkinci olarak, işletmenin başarı ve karlılıipylatek tek işçilerin maddi çıkarları arasında doğru - orantı yoktu; bir başka deyişle; eski maddi özendirme sistemi, işçilerin toplu çalışmanın, sonuçlarına duyacakları ilgiyi köreitmekle kalmıyor, onları ülke ekonomisinin yararlarına ters düşecek biçimlerde çalışmaya da zorluyordu. 44 Bir maddi özendirme sistemi ku rarken nelerden kaçınılması gerektiğini gösteren bu eleştiriler, aynı zamanda, ne yapdması gerektjtine de ışık tutmuştu. Bir kere, temel ücretlerin merkezden saptanması' ve ücret fonlarının merkezci planlarla denetlenmesi gibi uygulamalardan cayılması için zaman henüz çok erkendi; ülke ekonomisinin sağlıklı gelişmesi açısından, üretilen tüketim mallarının hacmıyla nüfusun alım- gücü arasındaki planlı ilişkinin korımması gerekiyordu. 43 Bu nedenle, kurulacak yeni sistemde, ücretlerln yine merkezden saptanması zorunluydu; ancak, işçilerin toplu çalışmaya il gilerini artırmak için, bölüşüm konularında işletme özerkli@ni genişletmek uygun olacaktı. Bu amaçla, kardan oluşturulacak fondan, yalııızca' kişisel başarı ödüııendirilmemeli, İşçileri hizmette sürekliliğe özendirmek için her yıl sonunda o yıl kesiksiz hizmet görenlere toplu prim ödemesi yapılma1ıydı. 4ô İşte, her işletme, bu amaçlara uygun olarak, merkezci denetimle yerin den yetki arasında en uygun dengeyi sağlamak için, tek kaynağı işletmenin karlan olan bır maddi özendlnne fonu kuracaktı. Kuruluş ve işleyişinde bel li ve kesin kurallara dayandırılması gereken bu fon, ilk olarak, işletmelerin e!deki tüm kaynaklarını kullanmalarını ve daha yüksek.plan hedefleri iste-. melerini sağlamak için, fizik çıktıda norm - aşırnlarından çok karlılık gibi göstergelerin geliştirilmesindeki başarı derecelerinl ödüllendirmede. kullaml malıydl. İkinci olarak, maddi özendirme fonunun hacmım belirleyen normlar açık ve bugünden yarına de~işmeyecek nitelikte olmalıydı; aynı şekilde, fo nun hacmı, Işletmenin satış gelirleri ya da planda gösterilen karlılık hedeflerlnce belirlenecekti. Üçüncü olarak, toplam üretimde yeni ürünlerin pa yının artmasına ya da malın niteliğindeki gelişmeden doğan fiyat yükselmelerine bağlı olarak, maddi özendirme fonu da büyümeliydi. Son olarak, maddi özendirme fonunun hacmım belirleyen normlar, sanayi dalına göre farklılaştınlmalıydı. 47. Kosigin'in bu sunuşundan bir gün sonra yayınlanan SSCB Komünist Partisi bildirisi ek olarak manevi -özendinneyl, bir hafta sonra (4 Ekim "V. Belkin ve i. Berman,.The Independence of the Enterprise and Economic Stimul;', Izves1la, December 4, 1964 (LD, a.g.e., s ). "A. K Kosigin..On Improving Industrial Management, Perfecting Planning, ana Enhancing Incentives in Industrial Preduction», I_tla, September (RSEM, a.g.e., s. 26).. a.k., s. 13., 11:., s. IS,.. a.k., s. 26., 11:., s

16 46 AMME İDARESİ DERGİSl 1965) Bakanlar Kurulu karan olarak yayınlanan..sosyalist Devİet üretim İşletmesi Yönetmeliği» de devlet sanayi kuruluşlarımn hak, ödev, yetki ve sorumluluklannı kesin işleyiş kurallarına dayandırmıştır. SBKP bildirisi, maddi ve manevi özendirme arasındaki ilişkiyi şöyle betimliyordu: 48 Sanayi kuruluşiarınıri yönetiminde görülen en önemli aksaklık, yönetsel yöntemlerin uzun süre ekonomik yöntemlerı: yeğ tutulmuş olınasıdır... Üretimdeki her hamlenin yaygınlaş tınlması ve geniş çapta benimsenebilmesi için..., sosyalist ya rışma anlayışının yerleştirilmesi gerekir... Toplumsal. emeğin verimliliğini artırmak iç!n kullanılan özendiriciler ı ekonomiyi ileriye götürmenin en güçlü araçlarıdır... Bir yandan maddlo özendiriciler uygulanırken, diğer yandan parti yığınların bilinç düzeyini yükseltmek ve çalışmaya karşı doğru tutumu yaymak içın çaba gösterecektir. Yeni bir toplumun kuruluş çabalanmiı etkili olabilmesinin ön koşulu, bütün işçilerin çalışmalarında bilinçli, atılımcı ve yaratıcı olmaları, kamu mallarını kendi mal-.. lanymış gibi en az ısrafla kullanmayı öğrenmeleridir. Çalışma nın bu gibi manevi özendiricilerini her yoldan. geliştirmek ve kitle yaratıcılığının koşullarını yaratmak partinin görevidir. «Sosyalist Devlet üretim İşletmesi Yönetmeliği»,49 bu genel çerçeve için de, daha önce belirlenen nesnel yasaları hukuk diliyle ifade etmektedir. Örnekse, yönetmeliğin 14 ncü maddesi, işletmenin karlılığını inanca1amak ve plan uygulaması sırasında işçilerin maddi: çıkarlarını kollamak için, iş. letme karlarından oluşturulacak bir fonun kurulup kullanılmasını öngörmüştür. Aynı şekilde, yönetmeliğin 34 ve 35 nci maddeleri, işletmeye, (1) bireysel ve toplu çalışmanın amaç ve sonuç bakımından eşdoğrultuya getirilmesi, (2) emek. verimliliğiyle ücretler arasında doğru ve sağlıklı bir artış ilişkisinin kurulup korunması göreviili vermektedir. Bu amaçlarla, işlet me, yönetmeliğin 81 nci maddesine göre, (1) değişik işçi kümeleri için parça - başı, süre ve iş ücretlerinin düzeyini belirleyecek, (2) belli normlara göre işçilere ödenecek özendirme primlerinin koşul ve göstergelerini saptaya cak, (3) belli aralıklarla eski normları gözden geçirip yeni çıktı, maliyet, verimlilik ve kar göstergeleri geliştirecektir... Kurulan yeni maddi özendirme modelinin itici gücü..kar» ölçütüdür. Sovyetler Birliği Maliye Bakanı Garbuzov bu konuda şöyle diyor:.. Satılan malın yalnızca hacmını değil, çeşitlilik ve niteliğini de yansıtan kar, bir ku ruluşun işleyişinin sonuçlarını tam ve doğru olarak göstermektedir... Mad di.özendirme ve üretimin geliştirilmesi için gereken kaynaklar kardan ya 4s CPsu Central Committee,.On Improving the Management of Industry, Perleeting Plan. ning, and Strengtbening tbe Economic StimuIation of Industrial Production.., PravCIa, October ı, 1965 (RSEM, a.g.e., s )... Tam metin için bkz..statute on the Socialisı State Production Enterprise... EknıIomlcheskala gazeta, no. 42 (RSEM. a.g.e., S ).

17 YÖNETİMDE ÖZENDİRME 47 ratılacaktır.» 50 Bu çerçeve içinde girişilecek tüm eylemlerin amacı, 'toplumsal üretimi daha yüksek etkinlik ve verimlilik düzeylerine ulaştırmaktır. 51 Kısacası, tek tek her işçinin maddi yaşama düzeyinin yükseltilmesi, ekonominin sağlıklı bir gelişme çizgisine girerek kişi, işletme ve ülke çıkarlarının özdeş kılınmasına, bu yoldan da toplumsal emek verimliliğinin artırılmasına bağlıdır. Ancak, yeni özendirme sistemini kurarken, temel ücretlerin «emeğe göre gelir» ilkesinin ana gerçekleşme biçimi olarak kalacağı unu 'tulmamalıdır; toplumsal üretimin nitelik, nicelik ve karlılığı arttıkça, temel ücret tabanının merkezden yükseltilmesi yoluyla, kitlelerin maddi ve kültürel gereksinmelerinin de artan ölçüde karşılanması sağlanacaktır. 52 Bu saptamalar akla şöyle bir soru getiriyor: özendirme - verimlilik ilişkisinin ilke, amaç, yapı ve gerçekleşme biçimi nedir? reformlarınca öngöriilen özendirme '.hlodeli, işçileri ve işletmeyi daha yüksek plan hedefleri istemeye, bu amaçla da işletmenin denetimindeki araç, işgücü ve para kaynaklarını en yaygın ve etkili biçimde kullanmaya yöneltme~ düşüncesiyle kurulımıştur. 53 Işçi ve işletmeyi bir Hkte isteklendiren bu model iki etki biçimine dayanmaktadır. Bir kere, toplu çalışmanın sonuçlarına işçilerce duyulan ilginin artırılması asıldır; bu konuda uygulayıcıların karşılaştıklan temel sorun, ücret ve özendirme için gerekli fonlann hangi kaynaklardan sağlanacağıdır. Burada bir çelişkiyle karşılaşıyoruz: bir yandan işçinin işe ilgisini artırmak için maddi özendiri cilere başvurularak ücret artışlan hızlandınlacak, diğer yandan ücretlerin artırılması için çıktı, verimlilik ya da kar artışları şart koşulacaktır. Bir yazara göre, bu çelişkillin çözülmesi, aynı anda, hem manevi özendiriciler le kitlelerin çalışmaya karşı doğru ve bilinçli tutumunun geliştirilmesine, hem de maddi özendirmede kullanılacak yeni işletme -içi kaynaklann oluşturulmasına bağlıdır. 54 İkinci olarak, işletme, yürürlükteki kar bölüşüm biçimlerini yeni ilkelere dayandırınalı, belli oranlara uyarak karlarını iki ayn fona, yatırım ve özendirme fonlarına yöneltmelidir. ss Bu yapıldığında, üretimde etkinlik ve verimliliğinin artmasına bağlı olarak işletmenin yatırım ve özenı;iirmeye ayıracağı fonlarda artacak, işçinin kendi kişisel çaba sından çok toplu çalışmanın sonuçlanyla ilgilenmesi sağlanacaktır. Bu iki yönlü etki tek tek her işçinin maddi çıkarını nasıl şekillendirmektedir? şimdi, kısaca, bu sorunun yanıtı üstünde duralım. 56 İşçilerin maddi çıkan, son' tahlilde, temel ücretlerin tek merkezden sistemli biçimde yükseltilmesiyle geliştirilecek, ama, işletme karlarından oluşan fondan yapılan ek ödemelerle desteklenecektir. Bu son durumda, «emeğe -göre gelir» ilkesi, eski so \(. Garbuzov,.Finances and Economic Stimuli., Ekonomıcheskala gazeta, 1965, no. 41 (RSEM, a.g.e., s ). sı A. Volkov, ca Mighty Stimulus for the Development of Production», Pravda, November (KSEM. a.g.e., s. 1(6).!il a.k.. s l N. K. Baibakov Tasks of Economic Planning in the New Condİtions., Pravda, October 29, 1965 (RSEM, a.g.e., s. 99). 54 Volkov, a.g.m., s Balbakov, a.gm., s. 99..!6 Volkov, a.g.e., s

18 48 AMME İDARESl DERG1Sİ bireysel niteliğini aşmakta ve işletmenin ~nel karlılık durumuyla bütünleşen «toplumsal» bir içeri~e kavuşmaktadır; bir başka deyişle, işçi gelfrl, artık, bireysel delil, toplumsal emejln sonucudur. Eme~ ve üretimin örgütlenmesine yeni boyutlar getiren bu maddiözendirme sisteminde aslolan, bilimsel örgütlenmenin, bir yandan üretimin etkinlik ve verimliliğini artıncı tedbi.rlerin aynlmaz parçası kılınması, di~er yandan işçi gelirlerinin yükseltilmesinin ön koşulu durumuna getirilmesidir. Bu sistemde, özendiriciler ne kadar etkili olursa işletmenin tam kapasite çalışması o kadar kolaylaşacak, bireyin yerini de bekleyişlerini giderek toplu çalışmaya ba~ layan «takım üyesi» alacaktır. I>eW.şik görüşlerin birlikte verdijderi görüntüyü ve beliren özendirme modelinin sosyalist ekonomi içinde yerini, bir bakıma «sonuç ve değerlendirme» olarak, yine Gatovskii'den izleyebiliriz: 57 Tüm ekonomik yasıalar, geniş halk yığınlannı harekete geçiren güdüleri şartlandırmakıa, ama..., di~er yönüyle de, halkın eylem, çıkar ve güdüleri aracılığıyla gerçeklik bulına:k:tadır... Maddi çıkarların yönü ve gücüyle üretim üstündeki özendirici ve hızlandıncı etkileri, yani maddi çıkarlann sosyalizmin ekonomik yasalanna uygunluk derecesi, bu açıdan önemli etkiler oluşturmaktadır... Bu nesnel yasalann işleyişi kitlelerin maddi çıkarlanna ters düşmemekte, aksine, tüm halkın çıkarlarını şartlandırmakta, bu çıkarlarca ifade edilip gerçekleştirilmekte ve onlann nesnel doyumuna yönelmektedir... Bu temel yasa, ortak çıkarlann sürekliliğini inancalayacak biçimde, nesnel bir zorunluluk olarak, topiumsal üretimin gelişinıi.ı:ie ve maddi yararlann bölüşümüne yön vermektedir... Giderek, ortak çıkarlan geliştirmenin tek yolunun, maliyet muhasebesi ve özendirme olduğunu, bunların da son tahlilde işçi ve küme emeğini harekete ~iren özendiricilerde somutlaştıklannı söyleyebiliriz. Görülüyor ki, halkın çıkarlan boşlukta asılı de~dir; bu çıkarlar, zorunlu olarak, bir yandan işletmeniıl çıkar ve özendiricileri, di~er yandan da tek tek her işçinin kişisel ilgi ve maddı çıkanyla yapısal ilişki, içindedir... Ama, bu çıkar birliği kendiliğinden oluşmaz, planlı biçimde gerçekleştirilip geliştiri Hr. Bu birliğin sağlanması, yaygın bir ekonomik özendirme sisteminin kurulmasına bağlıdır; ekonomik özendirmeyse şu çok bilinen ilkeye dayanır: toplum için iyi olan, işletme için ekonomik bakımdan kazançlı, işçiler için de tek tek ya da 'toplu olarak maddi bakımdan özendiricidir... Bu ilkenin gerçeklik bulabilmesi için, bireysel üreticiyle ortak çıkarlar arasında yapısal ilişki kuran ve duruma göre değişebilen bağlantı halka lannı bulup çıkarmalıyız... Üreticiyi harekete geçirmek için ge liştirilen ekonomik özendiriciler aracılığıyla çalışan ortak mad dı çıkarlar, ancak o zaman, ekonomik gelişmenin en güçlü araç ve yaptınmı durumuna gelecektir... Öte yandan, reformun ba 57 Anlatım için bkz. L. Gatovskii Unity of Plan and Cost Accounting., KommuııIııt, 1965, no. 15 (RSEM,.e., s.' 70 91).

19 YÖNETİMOO ö2iend1rme 49 şarıya ulaşması, kitlesel heyecan, çeşitli... kuruluşların örgütleyici çalışmalan ve manevı özenditmenin etki ve yaygınlı~a bağlıdır. Reform, ekonomik planda, işletme yönetiminin demokratik temellerinin sağlamlaştınlması için gerekli maddi koşulları yaratmıştır. Bu temeller... aynı zamanda, işçilerde, çalıştıklan yerin efendisi oldukları bilincini geliştirecektir.