AMELİYATHANE HEMŞİRELERİNİN AMELİYATHANE HEMŞİRELİĞİ ORYANTASYON PROGRAMI İÇERİĞİNE İLİŞKİN GÖRÜŞLERİ. Zehra GÖÇMEN *

Transkript

1 AMELİYATHANE HEMŞİRELERİNİN AMELİYATHANE HEMŞİRELİĞİ ORYANTASYON PROGRAMI İÇERİĞİNE İLİŞKİN GÖRÜŞLERİ Zehra GÖÇMEN * ÖZET Bu çalışma, ameliyathane hemşirelerinin ameliyathane hemşireliği oryantasyon programı içeriğine yönelik görüşlerinin belirlenmesi amacıyla tanımlayıcı olarak yapılmıştır. Araştırma bir tıp fakültesi hastanesi, bir devlet hastanesi ve bir özel hastanenin ameliyathanelerinde çalışan 94 hemşire üzerinde gerçekleştirilmiştir. Verilerin değerlendirilmesinde sayı, yüzdelik ve ki-kare testi kullanılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre; hemşirelerin %62.8 i herhangi bir oryantasyon programına katılmamış, katılanların %85.7 si oryantasyon programını yararlı bulmuştur. Hemşireler oryantasyon programı kapsamında; hastanenin örgütsel yapısı, ameliyathane ekibi ve çalışma ilkeleri, ameliyata özel cerrahi malzemeler, enfekte vakalara ilişkin evrensel önlemler, asepsi ilke ve yöntemleri, hastanın cilt hazırlığı, hastayı bilgilendirme ve hastaya psikolojik destek sağlama gibi konuların yer almasını istediklerini belirtmişlerdir. Anahtar Sözcükler: Ameliyathane, oryantasyon programı, ameliyathane hemşireliği SUMMARY The Opinions Of Operating Room Nurses About The Content Of Operating Room Nursing Oriantation Programme This descriptive study was carried out to determine the ideas of operating room nurses about the content of operating room nursing orientation programme. The study was carried out on 94 nurses working in operating rooms of hospital of a medical faculty, a private hospital, and a state owned hospital. Number, percantage and chi-square test were used in the evaluation of the data. According to study results 62.8 % of the nurses didn t join the orientation programme and 85.7 % of the participants who joined a programme found orientation programme useful. Nurses identified that issues such as organizational structure of hospital, operating room team and working principles, special surgical equipment for operation, universal precautions for infected cases, asepsi principles and methods, preparation of the patient should be the scope of orientation programmes. Key Words: Operating room, orientation programmes, operating room nursing GİRİŞ Bilim ve teknoloji alanındaki hızlı değişim ve gelişim süreci, araştırma ve incelemelerden elde edilen veriler hemşirelik bakım girişimlerini direkt olarak etkilemektedir. Bir meslek üyesi değişim ve gelişimleri mesleki çalışmalarına yansıtabildiği sürece mesleğinin varlığını devam ettirebilir. Değişim ve gelişime uyum sağlayabilecek meslek üyelerinin yetişmesi o alandaki eğitimin sürekliliği ile mümkündür (Velioğlu 1970, Aksoy 1996). Sürekli eğitim, yeni gelişmelerin paralelinde bilgi, beceri, davranış kazandırma ve bunları bakıma yansıtma gibi hedeflere yönelik olarak bireysel gelişim, yüksek öğretim kurumlarının formal eğitimi ve hizmet içi eğitim aşamalarından oluşmaktadır (Aksoy 2000). Hizmet içi eğitim programları kapsamında, göreve yeni başlayan elemanlara yönelik hazırlanan oryantasyon eğitimi de yer almaktadır. Ancak pek çok sağlık kuruluşunda hemşireler herhangi bir oryantasyon programına katılmadan çalışacakları birimde görevlendirilebilmektedir. Köşgeroğlu ve Yıldırım ın * Araş.Gör., Gazi Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu, Ankara 12

2 Göçmen (1998) yaptığı çalışmada hemşirelerin %59.0'ının göreve ilk başladıklarında oryantasyona yönelik hizmet içi eğitim programlarına katılmadıkları saptanmıştır. Yine Keleş'in (1998) çalışmasında hemşirelerin %63.1'i çalıştıkları kurumlarda oryantasyon programının uygulanmadığını belirtmişlerdir. Oryantasyon eğitimi, özellikle kullanılan teknik araç, gereç ve işleyiş açısından karmaşık olan, özel bilgi ve beceri gerektiren birimlerde çalışanların işe uyumunu sağlamada çok önem taşımaktadır. Bu birimlerden birisi de ameliyathanedir (Aksoy 1996). Ameliyathane, yüksek teknolojik araç ve gereçlerin kullanıldığı, yeni bilgilerin ışığında çeşitli ameliyat tekniklerinin uygulandığı, ekip çalışması ve doğru kararların hızla alınmasının çok önemli olduğu bir ortamdır (Dramalı ve Demir 1996, Kanan, Aksoy, Akyolcu 2000). Böylesine karmaşık, özel bilgi ve beceri gerektiren bir ortamda çalışmaya başlamak, hemşirenin uyumunu gerektirmektedir. Literatürde hemşirelik okul müfredatlarında ameliyathane hemşireliği konularının yeterince yer almadığı belirtilmektedir (Heizenroth 1996, Kanan ve Atilla 2002). Örneğin, Nelson (1999) Ameliyathane oryantasyon programı için yetişkinlerin kullandığı öğrenme prensipleri konulu makalesinde hemşirelik alanında lisans ve ön lisans düzeyindeki binden fazla okulun müfredatının %67.0'ının ameliyathane hemşireliğinin yer almadığını belirtmektedir. Türkiye de hemşirelik alanında henüz branşlaşma yoktur. Dolayısıyla farklı eğitim düzeylerinden genel hemşirelik eğitimi alarak mezun olan hemşireler Sağlık Bakanlığı tarafından atanarak sağlık kurumlarında hemşire olarak çalışmaya başlamaktadırlar. Örneğin bu hemşirelerin bulundukları hastanede ameliyathanede çalışacak hemşireye ihtiyaç olduğunda, hiçbir sertifikası olmadan ameliyathane hemşiresi olarak çalışmaktadırlar (Karadağ 2003). Ancak 1997 yılında kurulan Ameliyathane Hemşireliği Derneği ameliyathane hemşireliğinin hemşirelerin özelleştiği bir alan olmasına yönelik çalışmalarını sürdürmektedir. Ameliyathanede çalışmaya başlayan hemşirelere yönelik hazırlanan oryantasyon programı, hastaya yönelik kaza, yaralanma, enfeksiyon, yanık vb. riskleri azaltacaktır. Ayrıca çalışanın uyumunu kolaylaştıracak, memnuniyeti ve verimliliği artıracaktır (Pope 1999, Lipponen, Turunen, Tossavainen 2002). Amerikan Hemşireler Birliği Hizmet İçi Eğitim ve Personel Geliştirme Komitesi ne (ANA= American Nurses Association, Ad HOC Committee on İnservice Education /Staff Development) göre oryantasyon; yeni personele özel bir çalışma ortamındaki felsefe, hedefler, politikalar, prosedürler, rol beklentileri, fiziksel olanaklar ve özel hizmetlerin tanıtılmasıdır" (Paulk, Hill ve Robinson 1985). Association of Operation Room Nurses (AORN) un ameliyathane oryantasyon programı kapsamında yer almasını istediği konular şunlardır; ameliyathane hemşiresinin rolleri, hasta kabulü, hasta nakli, hasta hakları, hastanın ameliyata fiziksel, yasal, psikolojik hazırlığı, asepsi, ameliyathane trafiği, ameliyatlarda kullanılan malzemeler, masa hazırlığı, insan anotomisi-fizyolojisi, sayımlar, kayıt tutma ve güvenlik önlemleri (radyasyona, lazer, enfeksiyon, kimyasal, biyolojik, fiziksel etmenler, yangın, felaket, zehirlenme vb. konularda) (AORN 1998, AORN 1997a, AORN 1996a, AORN1996b, AORN 1995a, AORN 1995b, AORN 1995c, AORN 1993, AORN 1991a, AORN 1991b, AORN 1991c). Türkiye de ise özellikle ameliyathane hemşirelerinin oryantasyonu için yürütülen programların genel olarak sistemli bir biçimde hazırlanmadığı, çalışmaya yeni başlayan hemşirelerin çoğu kez deneyimli bir ameliyathane hemşiresi denetiminde ustaçırak ilişkisi tarzında eğitildiği bilinmektedir. Oysa bir ameliyathane hemşiresinin büyük ameliyatlara girebilecek düzeye gelebilmesi için sistemli ve etkin bir oryantasyon programından geçmesi gereklidir (Yıldırım ve Bakır 2001). Oryantasyon eğitim programının içeriği oluşturulurken, ameliyathanede çalışan hemşirelerin görüşleri son derece önemlidir. Hemşirelerin konuya ilişkin görüşlerinin, etkin bir ameliyathane hemşireliği oryantasyon programı hazırlanmasına yönelik çalışmalar için aydınlatıcı olacağı düşünülmektedir. AMAÇ Bu araştırma, ameliyathane hemşirelerinin, ameliyathane hemşireliği ile ilgili oryantasyon programına katılma durumlarının ve oryantasyon programının içeriğinde yer alabilecek konulara ilişkin görüşlerinin belirlenmesi amacıyla tanımlayıcı olarak yapılmıştır. 13

3 YÖNTEM Araştırma 20 Şubat-13 Mayıs 2002 tarihleri arasında yapılmıştır. Yataklı tedavi kurumları içinde, yönetim ve çalışma şekilleri bakımından farklı özellikleri taşıyan kurumları temsil edebilmesi düşüncesiyle, Ankara İli Büyükşehir Belediyesi sınırları içinde genel ameliyathanesi bulunan ve 1 yıllık ameliyat sayısı diğerlerinden daha fazla olan bir üniversite, bir devlet ve bir özel hastane araştırma kapsamına alınmıştır (Ankara İl Sağlık Müdürlüğü 2001). Araştırmanın evrenini Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi İbn-i Sina Hastanesi, Sağlık Bakanlığı Ankara Numune Eğitim ve Araştırma Hastanesi ve Özel Bayındır Ankara Hastanesi ameliyathanelerinde çalışan 116 ameliyathane hemşiresi oluşturmuştur. Araştırmada örneklem seçimine gidilmemiş tüm hemşirelere ulaşılması planlanmıştır. Ancak çeşitli nedenlerle 22 hemşirenin araştırmaya katılamamasından dolayı araştırma 94 hemşire üzerinden gerçekleştirilmiştir. Veriler literatürlerden ve araştırmacının ameliyathane deneyimlerinden yararlanılarak hazırlanan anket formu aracılığı ile toplanmıştır (AORN 1998, AORN 1997a, AORN 1996a, AORN1996b, AORN 1995a, AORN 1995b, AORN 1995c, AORN 1993, AORN 1991a, AORN 1991b, AORN 1991c). Anket formu üç bölümden oluşmaktadır. I.bölüm, hemşirelerin tanıtıcı özellikleri ve ameliyathane hemşireliğine yönelik eğitim faaliyetlerine katılma durumlarını, II.bölüm, ameliyathane hemşireliği oryantasyon programına katılmış olan hemşirelerin bu program sırasında aldıkları eğitim içeriğini, III.bölüm ise hemşirelerin ameliyathane hemşireliği oryantasyon programı içeriğine yönelik görüşlerini kapsamaktadır. Veriler frekans dağılımı olarak sunulmuştur. BULGULAR Tablo 1 incelendiğinde, araştırmaya katılan hemşirelerin %55.4 ünün hemşirelik önlisans mezunu olduğu, sadece %3.2 inin yüksek lisans eğitimi aldığı görülmektedir. Hemşirelerin %86.2 si ameliyathanede sirküle ya da scrub hemşire olarak çalışmaktadır. Hemşirelerin %71.3 ü ameliyathanede çalışmaktan memnun olduğunu belirtmiştir. Hemşirelerin yaş ortalaması x =30.05 tir. TABLO 1. Hemşirelerin Bireysel ve Çalışma İle İlgili Özellikleri Özellikler S % Mezun Olunan Okul Sağlık Meslek Lisesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Hemşirelik Programı A.Ö.F. Hemşirelik Önlisans Programı Hemşirelik Yüksekokulu Lisans Üstü Eğitim Yapan Yapmayan Medeni Durum Evli Bekar Toplam Çalışma Süresi 0-5 Yıl Yıl Yıl Ameliyathanede Çalışma Süresi 0-5 Yıl Yıl Yıl İlk Görev Yeri Ameliyathane Diğer Klinikler Çalışma Şekli Sürekli Gündüz Vardiyalı/ Nöbet Usulü Ameliyathanedeki Görevi Yönetici Hemşire Hemşire (Sirküle/Scrub) Ameliyathane Hemşireliğinden Memnun Olma Durumu Memnun Kısmen Memnun Memnun Değil Yaş x = S D ± 5.29 S Hata ± 0.54 TOPLAM

4 Göçmen Hemşirelerin %62.8 inin ameliyathaneyle ilgili bir oryantasyon programına katılmadıkları, katılan hemşirelerin ise %85.7 sinin oryantasyon programını yararlı buldukları saptanmıştır. Hemşirelerin %86.2 sinin oryantasyon programı kapsamında rotasyonun yer almasını istemişlerdir. Oryantasyon programının yürütülmesi ile ilgili olarak hemşirelerin %28.7 si eğitimin teorik ve uygulamalı olması gerektiğini, %27.7 si çalışmaların eğitim hemşiresiyle birlikte yapılmasını, %15.9 u etkin değerlendirme kriterleri olması gerektiğini, %15.9 u da etkin iletişim, sabır, hoşgörüye dayalı bir eğitim yapılması gerektiği görüşünü belirtmiştir (Tablo2). Hemşirelerin %62.8 i ameliyathane hemşireliğiyle ilgili herhangi bir kurs ya da seminere katılmadıklarını, %82.0 ı herhangi bir yayın izlemediklerini belirtirken, ancak %57.4 ü hizmet içi eğitim aldıklarını iletmiştir (Tablo2). Tablo 2. Hemşirelerin Ameliyathane Hemşireliği İle İlgili Eğitim ve Oryantasyon Programlarına Katılma Durumu ve Programlara Yönelik Görüşleri S % Oryantasyon programına katılma (n:94) Evet Hayır Oryantasyon programını yararlı bulma (n:35) Yararlı Kısmen Yararlı Oryantasyon programı kapsamında birimler arası rotasyon* (n:94) Yer almalı Yer almamalı Ameliyathane hemşireliği oryantasyon programına ilişkin öneriler (n:94) Eğitim ve uygulamalı olmalı Eğitim hemşiresi ile birlikte çalışılmalı Etkin değerlendirme kriterleri olmalı Etkin iletişim,sabır,hoşgörü olmalı Basitten karmaşığa doğru eğitim olmalı İhtiyaca yönelik eğitim olmalı Ameliyathane hemşireliği ile ilgili eğitim faaliyetlerine katılma (n: 94) Kurs/seminer alan Yayın izleyen Hizmet içi eğitim alan *Ameliyathanede yer alan birimler arasındaki dönüşüm. Oryantasyon programına katılan ve görüş bildiren hemşirelerin tümü delici-kesici aletleri saklama ve imha etme, asepsi ilkeleri, cerrahi aletlerin temizliği/dezenfeksiyonu, buhar ile sterilizasyon, cerrahi asepsiye uygun paket açma ve sterilizasyon kontrolü, cerrahi el fırçalama, cerrahi asepsiye uygun giyinme soyunma, cerrahi ekibi giydirme, cerraha uygun sırada alet verme, ameliyat ortamının sterilitesini sürdürme 15

5 konularında eğitim aldıklarını belirtmişlerdir. Hemşirelerin %67.7'sinin ameliyat nedenleri ve sınıflandırması, yangın güvenlik önlemleri, zehirlenme riskine karşı önlemler, hastanın ameliyat izninin kontrolü konusunda eğitim almadığı saptanmıştır (Tablo 3). Tablo 3 Oryantasyon Programına Katılan Hemşirelerin Bir Oryantasyon Programı Kapsamında Olması Gereken Konulara İlişkin Eğitim Alma Durumları N=31* Konular Alan Almayan S % S % Hastane ve ameliyathaneye özel politika ve prosedürler Hastane politikası ve kuralları Ameliyathaneyle ilgili politika ve kurallar Ameliyathane ekibinin işlevleri Ameliyathane çalışanlarının özlük hakları Ameliyathanede kıyafet yönetmeliği Ameliyat nedenleri ve sınıflandırması Ameliyathanede etik ilkeler Ameliyathanede trafik düzeni Kayıtların tutulması Ameliyathanede güvenlik önlemleri Ameliyathanenin ısı. aydınlatma ve havalandırılması Ameliyathanede fiziksel güvenlik önlemleri Ameliyathanede sanitasyon Delici kesici aletleri saklama ve imha etme Elektro-cerrahi güvenlik önlemleri Lazer güvenlik önlemleri Radyasyon güvenlik önlemleri Yangın güvenlik önlemleri Zehirlenme riskine karşı güvenlik önlemleri Enfekte vakalara ilişkin evrensel önlemler Asepsi Asepsi ilkeleri Cerrahi aletlerin temizliği/dezenfeksiyonu Etilen oksit gazıyla sterilizasyon Kimyasal solüsyonlarla sterilizasyon Buhar ile sterilizasyon Kuru ısı ile sterilizasyon Cerrahi asepsiye uygun paket açma ve sterilizasyon kontrolü Sterilizasyon için malzeme paketleme

6 Göçmen Konular Alan Almayan S % S % Scrub /sirküle hemşirenin işlevleri Scrub ve sirküle hemşirenin görev. yetki ve sorumlulukları Ameliyathanede her vakaya özel ekipman hazırlığı Hastanın ameliyat izninin kontrolü Hastanın kimlik dosya kontrolü** Hastanın kişisel eşyalarının güvence altına alınması Lokal anestezi uygulanan hastanın izlenmesi Genel anestezi uygulanan hastanın izlenmesi** Hastaya pozisyon verme Hastanın cilt hazırlığı Cerrahi el fırçalama Cerrahi asepsiye uygun giyinme soyunma Cerrahi ekibi giydirme Mayo masasının hazırlanması Hastayı cerrahi asepsiye uygun örtme Ameliyat seyrini takip etme Cerraha uygun sırada alet verme Spanç, alet, kompres sayımı Ameliyat ortamının sterilitesini sürdürme Dren, kateter, sargı vb. kontrolü Doku örneklerin saklanması etiketlendirilmesi ve nakledilmesi Hastanın uygun taşınması/nakledilmesi** *Oryantasyon programına katılan 4 kişi görüş belirtmemiştir. **Oryantasyon programına katılan 1 kişi görüş belirtmemiştir. Tablo 4 de hemşirelerin oryantasyon programı kapsamında yer almasını istedikleri konular yer almaktadır. Hastane politika ve prosedürlerine ilişkin görüş belirten hemşirelerin %54.8 i hastanenin örgütsel yapısı, ameliyathanede uygulanması gerekli güvenlik önlemlerine ilişkin görüş belirtenlerin %84.1 i enfekte vakalara ilişkin evrensel önlemler konularının oryantasyon programında yer almasını istemişlerdir. Sirküle hemşirenin görev ve sorumlulukları kapsamında görüş belirten hemşirelerin %77.5 i cerrahi araç ve malzeme temini ve uygun kullanımını sağlama konularının, scrub hemşirenin görev ve sorumluluklarına ilişkin görüş belirten hemşirelerin %79.8 i ameliyata girme ve vaka takibi yapma konularının oryantasyon programı kapsamında alması gerektiğini vurgulamışlardır. Hastanın fizyolojik ve psikolojik hazırlığı kapsamında görüş belirten hemşirelerin %70.4 ü hastayı bilgilendirme konularının oryantasyon programında yer alması gerektiğini ifade etmişlerdir. 17

7 Tablo 4 Hemşirelerin Oryantasyon Programı Kapsamında Yer Almasını İstedikleri Konular (N: 94) Görüşler S % Hastane politika ve kuralları (n: 84)* Hastanenin örgütsel yapısı konusunda bilgi Hemşirelerin özlük hakları ve sorumlulukları konusunda bilgi Personelin çalışma koşulları konusunda bilgi Ameliyathaneye özel politika ve kuralları (n:86)* Ameliyathane ekibi ve çalışma ilkeleri Ekip içi iletişim ve etik bilgisi Ameliyathanede uygulanması gerekli güvenlik önlemleri (n:88)* Enfekte vakalara ilişkin evrensel önlemler bilgisi Personelin eğitimi ve sağlık kontrolü bilgisi Radyasyon güvenlik önlemleri bilgisi Delici-kesici aletlere karşı güvenlik önlemleri bilgisi Asepsi (n: 82)* Cerrahi asepsiye uygun giyinme soyunma Steril paket açma-paketleme Ameliyat sırasında sterilizasyon sürdürme Malzeme sterilizasyon kontrolünü yapma Ortamın sanitasyonunu sağlama Sirküle hemşirenin görev ve sorumlulukları (n:89)* Cerrahi araç, malzeme temini ve uygun kullanımını sağlama Vaka sırasında ekibin gereksinimlerine yardım etme Ameliyat odasının sanitasyonunu sağlama Steril ortamı koruma Hasta kayıtlarını tutma Scrub hemşirenin görev ve sorumlulukları (n:94)* Ameliyata girme ve vaka takibi yapma Sterilizasyonun korunması ve sürdürülmesini sağlama Ameliyat masası hazırlığı yapma Aletlerin uygun kullanımını sağlama Alet, spanç, malzeme sayımını yapma Hastanın fiziksel ve psikolojik hazırlığı (n:81)* Hastanın cilt hazırlığının yapılması Hastayı bilgilendirme Psikolojik destek sağlama Takı, protez, makyaj kontrolünün yapılması Pozisyon verme Tablo 5 de hemşirelerin çalıştıkları kurumlara göre oryantasyon programlarına katılma durumları incelenmiştir. Sağlık Bakanlığı Ankara Numune Eğitim ve Araştırma Hastanesi nde çalışan hemşirelerin %2.7 sinin, Özel Bayındır Ankara Hastanesi nde çalışan hemşirelerin %81.8 inin, A.Ü.Tıp Fakültesi İbn-i Sina Hastanesi nde çalışan hemşirelerin ise %37.2 sinin oryantasyon programına katıldıkları saptanmıştır. 18

8 TABLO 5 Hemşirelerin Çalıştıkları Kurumlara Göre Oryantasyon Programına Katılma Durumları KURUMLAR Oryantasyona Katılan Oryantasyona Toplam Katılmayan Sayı % Sayı % Sayı % S.B. Ankara Numune Eğitim ve Araştırma Hastanesi Özel Bayındır Ankara Hastanesi A.Ü. Tıp Fakültesi İbn-i Sina Hastanesi Toplam TARTIŞMA Ameliyathanede çalışan hemşirelerin, ameliyathane hemşireliği oryantasyon programının içeriğine ilişkin görüşlerinin belirlenmesi amacıyla yapılan bu çalışmanın, ülkemizde ameliyathane hemşireliğinin durumunu ortaya koymaya ilişkin veri tabanı oluşturma ve ameliyathane oryantasyon programı geliştirme çabalarına katkıda bulunacağı düşünülmüştür. Hemşirelerin %62.8 inin işe yeni başladıklarında ameliyathane hemşireliği ile ilgili herhangi bir oryantasyon programına katılmadıkları, katılanların ise büyük bir çoğunluğunun oryantasyon programını yararlı buldukları belirlenmiştir (Tablo 2). Bulgularımızı destekler nitelikte bir çalışma Işık tarafından yapılmıştır. Işık ın (1990) araştırmasında, hemşirelerin %50.0 ı oryantasyon programına katılmış ve katılan hemşirelerin çoğunluğu bu programı yararlı bulmuştur. Köşgeroğlu ve Yıldırım ın (1998) Hemşirelere Yönelik Hizmet İçi Eğitimin Etkinliğinin Belirlenmesi amacı ile yaptıkları çalışmada ise hemşirelerin %59.0 ının herhangi bir oryantasyon programına katılmadıkları saptanmıştır. Bu araştırma bulguları kuruma yeni başlayan hemşirelerin olması gerekenden daha az oranda oryantasyon programına katıldıklarını göstermektedir. Oysa oryantasyon programı işe yeni başlayan hemşirelerin görevlerine alıştırılması, kural ve yönergelerden haberdar edilmesi, hataların önlenmesi, iş doyumunun artırılarak verimliliğin yükseltilmesi gibi önemli yararlar sağlamaktadır (Kanan, Aksoy, Akyolcu 2000). Araştırmamızda, hemşirelerin büyük bir çoğunluğunun ameliyathane hemşireliği oryantasyon programı kapsamında rotasyonun yer alması gerektiğini ifade etmişlerdir (Tablo 2). Işık ın (1990) yaptığı çalışmada da hemşirelerin %80-85 i bütün bölümlerde 1 er ay rotasyon yapılmasını belirtmişlerdir. Çalışmaya yeni başlayan hemşirelerin ameliyathanenin çeşitli birimlerinde rotasyon yapmaları; birimlerin işleyişini, birime özel araç, gereç ve ameliyat tiplerinin öğrenilmesini, birden fazla birimin ortak çalıştığı ameliyatların rahatça takip edilebilmesini, bireyin en başarılı olduğu birimin tespit edilmesini ve bireyin o birimde çalışma olanağını elde etmesini sağlamaktadır (Hill ve Lovenstein 1992, Penprase 2000). Ameliyathane hemşirelerinin büyük bir çoğunluğunun oryantasyon programında rotasyon yapılmasını istemeleri olumlu bir bulgu olarak düşünülmektedir. Araştırmamızda hemşirelerin ameliyathane hemşireliği ile ilgili kurs ya da seminer alma ve yayın izleme oranlarının da yeterli düzeyde olmadığı belirlenmiştir (Tablo 2). Benzer şekilde Bilgiç in (1999) çalışmasında da hemşirelerin %24.1 inın nadiren seminer ve kongrelere katıldığı belirlenmiştir. Araştırma kapsamına alınan hemşirelerin yarıdan fazlası halen hizmet içi eğitim aldığını belirtmiştir (Tablo 2). Hizmet içi eğitim programları, hemşirelerin mesleki uygulamada hata ve eksikliklerinin düzeltilmesi, bilgi ve becerilerinin yenilenmesinde önemli rol oynamaktadır. Hastanelerin bu tür çalışmaları arttırmaları hasta bakımının kalitesinin yükseltilmesi açısından son derece önemlidir. Ameliyathanede oryantasyon programına katılan hemşirelerin yarıdan fazlasının ameliyat nedenleri, sınıflandırmaları, genel anestezi uygulanan hastanın izlenmesi, hastanın ameliyat izninin kontrolü, yangın ve zehirlenme riskine karşı güvenlik önlemleri konusunda eğitim almadıkları belirlenmiştir (Tablo 3) Yavuz, Dramalı, Demir ve arkadaşları (1996) ameliyathanede yangın eğitimi ile ilgili yaptıkları

9 çalışmada ameliyathanede çalışan hemşirelerin %37.42 sinin yangın söndürme cihazının kullanımını, %16.78 inin ise yangın söndürme cihazının yerini bilmedikleri saptanmıştır. Oysa ameliyathane hemşireleri, ameliyathanede oluşabilecek bütün risklere karşı alınacak önlemleri bilmeli ve uygulamalıdır. Ameliyathane hemşireleri, ameliyata gelen hastanın tüm sağlık verilerini kontrol etmeli, ameliyat izninin olup olmadığına bakmalıdır. AORN (1991a), perioperatif hemşirelik uygulamalarına ilişkin önerilerinde, ameliyat olmaya gelen tüm hastaların kimliklerinin tespiti, dosyalarının ve ameliyat izinlerinin kontrol edilmesi ve gerekli kayıtların tutulması konularına yer verilmiştir. Ameliyat izni olmayan hastalara ameliyat yapılması yasal bir çok sorunlara neden olabilmektedir. Bu nedenle ameliyathane hemşirelerinin yasal konularda bilinçlenmesi ve bildiklerini uygulamaya geçirmesi görev, yetki, sorumluluk, özerklik ve hesap verebilme gibi niteliklere sahip olmalarını da beraberinde getirir (Yavuz, Dramalı, Demir ve ark. 1996). Ameliyathane hemşirelerinin, hastanın anestezi aldığı sırada yanında bulunması, oluşabilecek kazalara karşı önlem almaları bakımından son derece önemlidir. AORN da, ameliyathane hemşiresinin anestezi alan hastanın yanında bulunması gerektiğini, hastada gelişebilecek komplikasyonlara karşı dikkatli olmasını ve gerekli bakımı vermesini önermektedir (AORN 1997a, AORN 1991a). Araştırmada oryantasyon programına katılan hemşireler bu konulara ilişkin eğitim almadıklarını ifade etmişlerdir. Ameliyathane oryantasyon programında, hastane politika ve prosedürlerine ilişkin görüş belirten hemşirelerin yarıdan fazlası hastanenin örgütsel yapısı, önemli bir bölümü de hemşirenin özlük hakları ve sorumlulukları, hastane kuralları konularının yer alması gerektiği görüşündedir. Ayrıca ameliyathaneye özel politika ve kurallara ilişkin görüş belirten hemşirelerin de çoğu ameliyathane ekibi ve çalışma ilkeleri konularının programda yer alması gerektiğini belirtmişlerdir (Tablo 4). Şelimen, Gürkan, Erdim ve arkadaşlarının (1998) yaptığı çalışmada hemşirelerin %10.1 inin hizmet içi eğitim programları kapsamında hastane yönetimi konusunun olmasını istedikleri saptanmıştır. Bilgiç in (1999) çalışmasında ise hemşirelerin %84.8 i eğitim programları kapsamında yasa ve yönetmeliklere yer verilmesi gerektiği görüşünü belirtmiştir. Birçok meslek grubunun birbirleriyle etkileşim içinde çalıştığı ameliyathanede, göreve yeni başlayan hemşirelerin ekibin tüm üyelerinin görev, yetki ve sorumluluklarını bilmesi, onlarla nasıl çalışacağını kavramasını sağlar. Ayrıca göreve yeni başlayan bir hemşirenin kurumun politika ve kurallarından haberdar olması, yöneticileri tanıması ve kendisinden nelerin beklenildiğini bilmesi en doğal hakkıdır. Araştırmamızda hemşirelerin bu konunun oryantasyon programı kapsamında olmasını istemeleri bu haklarının farkında olduklarının bir göstergesidir. Hemşirelerin oryantasyon programları kapsamında, enfekte vakalara ilişkin evrensel önlemler, personel eğitimi ve sağlık kontrolü bilgisine yer verilmesi doğrultusundaki görüşleri onların bu konudaki eğitim gereksinimlerine işaret etmektedir. AORN (1995b), ameliyathanede karşılaşılabilecek biyolojik etmenlere karşı, eldiven, maske, bone, galoş ve gözlük gibi koruyucu malzemelerin kullanılmasını, HIV, hepatit gibi bulaşıcı hastalığı olan ya da olduğundan şüphe edilen hastaların belirlenerek evrensel önlemlerin alınmasını, hasta ve personelin gerekli tetkikleri yaptırması ve sağlık kontrolünden geçmeleri için yönlendirilmesini, çalışma alanının kan ve diğer yollarla enfeksiyon bulaşma riskini en aza indirecek şekilde düzenlenmesini önermektedir. Ayrıca AORN (1991c), ameliyathane hemşiresinin sterilizasyon ilke ve yöntemlerini bilmesi, uygulaması, sterilizasyon yöntemlerinin zararlı etkilerine karşı güvenlik önlemlerini almasını önermektedir. Köşgeroğlu nun (1988) çalışmasında; hemşirelerin %58.0 nın ellerini ne zaman yıkayacaklarını, %87.0 ının aletlerin dezenfekten solüsyona nasıl atılacağını, %60.0 ının dezenfeksiyon süresini, %89.0 ının da sterilizasyon kontrolünü bilmedikleri saptanmıştır. Ameliyathane birçok kimyasal, fiziksel ve biyolojik risklerin olduğu bir ortamdır. Hemşirelerin sağlık açısından risklerin yüksek olduğu bu ortamda enfekte vakalara ilişkin evrensel önlemler ve sterilizasyon ilke ve yöntemlerine yönelik eğitim almaları, periyodik sağlık muayenesinden geçmeleri hasta ve tüm çalışanların sağlığını korumak açısından son derece önemlidir (Kocaeli Tabib Odası Pratisyen Hekim Komisyonu 2001). Bu araştırmada ameliyathanede uygulanması gerekli güvenlik önlemleriyle ilgili olarak yangın, zehirlenme, lazer, elektrocerrahi, kimyasal ajanlara karşı önlemler bilgisine ilişkin görüş belirten hemşire oranı düşüktür. Oysa ameliyathane oksijen, anestezi gazları, kimyasal solüsyonlar ve elektronik araçların sık kullanıldığı, yangın ve zehirlenme riskinin bulunduğu bir ortamdır. Hemşirelerin bu konularda düşük oranda görüş belirtmeleri karşılaşabilecekleri risklerin yeterince farkında olmadıklarını düşündürmektedir. Asepsi ilke ve yöntemleri konusunda görüş belirten hemşirelerin ise yarıdan fazlası cerrahi asepsiye uygun giyinme-soyunma, steril paket açma, paketleme, ameliyat sırasında sterilizasyonu sürdürme ve malzeme sterilizasyonunun kontrolü konularına yer verilmesi gerektiğini belirtmiştir (Tablo 4). Ertopçu, Dönmez, 20

10 Göçmen Coşkun ve arkadaşlarının (1996) yaptıkları çalışmada; hemşirelerin sterilizasyon yöntemlerine ilişkin aldıkları puan %6.25 olarak belirlenmiş ve yapılan hizmet içi eğitim programıyla puanlarının %85.0 a çıktığı saptanmıştır. Ameliyathane hemşireleri, steril ortamın oluşması, sürdürülmesi ve korunmasından sorumludur (Aksoy 1996, Kavuklu ve Yüksel 1999). AORN, asepsi ilke ve yöntemleri ile ilgili yayınladığı önerilerinde; steril edilecek malzemenin mekanik temizliğinin yapılması, uygun paketleme sisteminin seçilerek paketlenmesi, etiketlenmesi, steril malzemenin uygun saklanması, taşınması, dezenfeksiyon ve sterilizasyon sürelerine dikkat edilmesi konularında hemşirelerin bilinçli olması gerektiğini belirtmektedir (AORN 1994a, AORN 1991b). Bu araştırmada hemşirelerin büyük bir çoğunluğunun oryantasyon programı kapsamında asepsi ilke ve yöntemleri konusuna yer verilmesini istemeleri olumlu bir bulgudur. Sirküle hemşirenin görev ve sorumluluklarına ilişkin görüş belirten hemşirelerin yarıdan fazlasının cerrahi araç, malzeme temini ve uygun kullanımını sağlama konularının oryantasyon programı kapsamında olmasını istedikleri belirlenmiştir (Tablo 4). Mc. Connell (1994) makalesinde Avustralya ve Amerikada 6000 medikal alet, marka, model ve ölçü ve den fazla teknolojik alet imalatçısının olduğunu belirtmiştir. Ameliyathane hemşiresinin cerrahi araç ve gereçlerin kullanımı, sterilizasyonu ve korunmasını yeterli düzeyde bilmemesi, hastada enfeksiyon, kanama, yaralanma gibi komplikasyonların ortaya çıkmasına ve ameliyat süresinin uzamasına neden olabilir. Ayrıca hastanede malzeme israfına ve maliyet artışına yol açabilir. AORN, ameliyata uygun cerrahi araç ve malzeme seçilmesini, ameliyat öncesinde kontrolünün yapılmasını ve imalatçının talimatları doğrultusunda kullanılmasını önermektedir (AORN 1997b, AORN 1991a, AORN 1991c). Yataklı Tedavi Kurumları İşletme Yönetmeliği ne (1983) göre, hemşireler kendilerine teslim edilen demirbaş eşya ile aletleri iyi bir şekilde saklamak ve bunları kullanıma hazır halde bulundurmak zorundadır. Bu nedenle hemşireler her geçen gün gelişen teknolojiyle birlikte sayıları hızla artan cerrahi araç ve malzemelerin kullanımı ve korunması konusunda eğitilmelidir. Araştırmamızda hemşirelerin bu konunun oryantasyon programı kapsamında yer alması doğrultusunda görüş belirtmeleri eğitim gereksinimlerini ortaya koymaktadır. Hemşirelerin yarıdan fazlası vaka sırasında ekibin gereksinimlerine yardım etme konusunun oryantasyon programı kapsamında olması gerektiğini ifade etmişlerdir (Tablo 4). AORN un (2001) yayınladığı bir makalede sirküle hemşirenin rolleri açıklanmış ve bu roller içerisinde ameliyatın rahat seyrini sağlamak amacıyla ekibin ihtiyaçlarını karşılama rolünün önemli olduğu belirtilmiştir. Sirküle hemşireler ameliyat sürecini takip ederek, zaman kaybı olmadan ekibin gereksinimlerini karşılamalıdır. Sirküle hemşirenin bunları yapabilmesi ancak sistemli bir eğitimle mümkündür. Scrub hemşirenin görev ve sorumlulukları konusunda görüş belirten hemşirelerin önemli bir bölümü aletlerin kontrolü ve uygun kullanımını sağlama konularının oryantasyon programı kapsamında yer alması gerektiğini belirtmiştir (Tablo 4). Yalçın ın (2001) yaptığı çalışmada hemşirelerin %53.1 i özel aletlerin kullanıma hazırlanması, %12.2 si ise cerrahi aletlerin kullanımı konusunda eğitime ihtiyaç duyduklarını belirtmişlerdir. Mc.Connell ve Hilbig in (2000) makalesinde belirtildiğine göre; Avustralya da bir hastanede yapılan araştırmada, hemşirelerin % 9-13 ünün kullandıkları aletlerle hastaya zarar verdiği, zarar verme nedenlerinin eğitimsizlik olduğu ve yapılan eğitimle hemşirelerin % ının aletlerinin kullanımı ve tehlikesini öğrendikleri belirlenmiştir. Scrub hemşire ameliyat sürecini bilmeli, cerrahın ne zaman hangi alete ihtiyacı olduğunu düşünüp aleti zamanında hazır bulundurabilmelidir. Hemşireler, scrub hemşirenin görev ve sorumlulukları kapsamında malzeme, alet ve spanç sayımı yapma konularının yer almasını istemişlerdir (Tablo 4). AORN (1995c); scrub hemşire ve sirküle hemşirenin işbirliği içinde ameliyat için açılan setin içindeki malzemeleri, spançları, kompresleri, kesici aletleri dikkatli bir şekilde saymak ve kaydetmeleri gerektiğini belirtmiştir. Sayımlara gereken önemin verilmemesi hasta içinde malzeme unutulmasına ve bundan dolayı da hastanın yeniden ameliyat olmasına neden olabilmektedir. Bu durum hemşireler için yasal sorunları da beraberinde getirmektedir. Özellikle scrub hemşirenin sayımlarını defalarca kontrol etmesi ve doğru sayım yapması gerekir. Bu da ancak oryantasyon programı kapsamında sayımların ne zaman ve nasıl yapılacağına yönelik kapsamlı bir eğitimle mümkündür. Hemşirelerin önemli bir bölümü hastanın cilt hazırlığını yapma, önemli bir bölümünün ise hastanın takı, protez, makyaj kontrolünü yapma konularının oryantasyon programı kapsamında olmasını istedikleri belirlenmiştir (Tablo 4). Anderson ve Vincent (1991) makalelerinde Wisconsin de bulunan Bellin Hastanesi nde uygulanan oryantasyon programı kapsamında cilt hazırlığı konusuna yer verildiğini belirtmişlerdir. AORN (1994b) ameliyat olacak hastanın cilt hazırlığına ilişkin öneriler geliştirmiş ve bu önerilerde, ameliyattan önce cerrahi bölgenin tespit edilmesi, cildin kir ve döküntülerden arındırılması ve 21

11 antimikrobiyal ajanlarla temizlenmesi gibi konulara yer vermiştir. Hemşirelerin az bir oranı oryantasyon programı kapsamında pozisyon verme konusunun yer almasını istemiştir (Tablo 4). Ülkemizde pek çok hastanede hastanın pozisyonunu cerrah ve yardımcı sağlık personeli vermektedir. Bu nedenle hemşirelerin pozisyon verme konusunun kendi sorumlulukları kapsamında olmadığını düşündüklerine inanılmaktadır. Oysa AORN (1995d) ameliyathane hemşireleri için yayınladığı önerilerinde hemşireyi de bu konuda sorumlu tutmuş ve hastada pozisyondan dolayı oluşacak travma, doku nekrozları, dolaşım bozuklukları gibi konularda hemşirelerin dikkatli olması gerektiğini belirtmiştir. Hemşireler oryantasyon programı kapsamında hastaya psikolojik destek sağlama ve hastayı bilgilendirme konularının da yer almasını istemişlerdir (Tablo 4). Bayraktar ve Deniz in (1996) çalışmasında; hastaların %40.0 nın sağlık ekibinden ilgi, hoşgörü ve ruhsal olarak rahatlatıcı konuşmalar bekledikleri, %86.0 ının ise ameliyat ve anesteziye yönelik bilgi almak istedikleri saptanmıştır. Zülfikar ın (1999) çalışmasında da hastaların %63.4 ünün ameliyat olacaklarını bilmek istedikleri belirlenmiştir. Yine Yılmaz ın (1992) yaptığı çalışmada hemşirelerin yalnızca %40 ı işlemler hakkında hastaya bilgi verdiklerini ifade etmişlerdir. Bu araştırma bulguları, hastaların ameliyat öncesi dönemde sağlık ekibinden psikolojik destek ve ameliyat hakkında bilgilendirilmeyi beklediklerini göstermektedir. Hemşirelerinde bu konunun oryantasyon programı kapsamında olmasını istemeleri hastaların beklentilerinin farkında olduklarını ve bu konuda kendilerinin eğitilmesi gerektiğini düşündüklerini ortaya koymuştur. Araştırmada hemşirelerin çalıştıkları kurumlara göre oryantasyon programlarına katılma durumları da incelenmiş ve Özel Bayındır Ankara Hastanesi nde çalışan hemşirelerin büyük bir oranının oryantasyon programına katıldığı, bunu Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi İbn-i Sina Hastanesi nin takip ettiği belirlenmiştir (Tablo 5). Şelimen, Gürkan, Erdim ve arkadaşlarının (1998) Cerrahi Hemşirelerine Uygulanan Hizmet İçi Eğitim Programlarının İncelenmesi konulu çalışmalarında özel hastanede çalışan hemşirelerin %78.3 ünün, SSK hastanelerinde çalışan hemşirelerin ise yalnızca %29.3 ünün hizmet içi eğitim programlarına katıldıkları saptanmıştır. Her iki araştırma bulgusunda da özel hastanelerde oryantasyon ve hizmet içi eğitim programlarına katılma oranları diğer hastanelere göre daha yüksektir. Hizmet içi eğitim, çalışanların bilgi ve becerilerini ve hizmetin kalitesini geliştirmede önemli bir işleve sahiptir. Kaliteli sağlık hizmeti hasta memnuniyetini, dolayısıyla kuruma başvuruyu artıracaktır (Kavuncubaşı 2000). Özel hastaneler kar amacı güden kuruluşlardır ve hizmet içi eğitimin hasta memnuniyetini ve yeniden sağlık hizmeti talebini artırıcı etkisi nedeniyle bu konuya daha fazla önem verildiği düşünülmektedir. SONUÇ ve ÖNERİLER Sonuç olarak bu araştırma ile; araştırma kapsamına alınan hemşirelerin çoğunun ameliyathane hemşireliğiyle ilgili oryantasyon programına katılmadığı, katılan hemşirelerin büyük bir bölümünün oryantasyon programını yararlı bulduğu saptanmıştır. Hemşireler ameliyathane hemşireliğine yönelik oryantasyon programı kapsamında; hastanenin örgütsel yapısı, hemşirelerin özlük hakları ve sorumlulukları ameliyathane ekibi ve çalışma ilkeleri, ekip içi iletişim ve etik, ameliyata özel cerrahi malzemelerin hazırlığı, kullanımı, bakım ve onarımı, enfekte vakalara ilişkin evrensel önlemler, asepsi ilke ve yöntemleri, ameliyata girme ve vaka takibi yapma, hastanın cilt hazırlığı, hastayı bilgilendirme ve hastaya psikolojik destek sağlamak, ameliyat masası hazırlama konularının yer almasını istediklerini belirtmişlerdir. Bu sonuçlar doğrultusunda; hastanelerin ameliyathanede göreve yeni başlayan hemşireler için oryantasyon programları düzenlemesi, ameliyathane hemşireliğine ilişkin kurslar ya da seminerlere katılımın desteklenmesi, oryantasyon programı oluşturulurken; Cerrahi Hemşireliği Derneği, Ameliyathane Hemşireleri Derneği ve AORN un önerileri ile ameliyathane hemşirelerinin görüşlerinin dikkate alınması önerilmektedir. KAYNAKLAR Aksoy G (1996) Ameliyathanede hemşireliğinde sürekli eğitim, I. Ulusal Ameliyathane Hemşireliği Sempozyumu Bildiri Kitabı, İzmir, s Aksoy G (2000) Hemşirelik ve ebelik sürekli eğitim, I. Ulusal Klinisyen Hemşireler ve Ebeler Kongre Kitabı, Antalya, s Anderson LK, Vincent N (1991) Orientation based on nursing diaognoses, AORN Journal, 54(4): Ankara İl Sağlık Müdürlüğü (2001) Sağlık Bakanlığına Bağlı Hastanelerin 2000 Yılı Yıllık Çalışmaları, Ankara. AORN (Association of Operation Room Nurses) (1991) Proposed recommended practices for sterilization, AORN Journal, 54 (1): AORN (Association of Operation Room Nurses) (1993) Proposed recommended practices for reducing radiological exposure the practice setting, AORN Journal, 58 (3):

12 Göçmen AORN (Association of Operation Room Nurses) (1994b) Proposed recommended practices for surgical skin preparation, AORN Journal, 63(1): AORN (Association of Operation Room Nurses) (1995a) Proposed recommended practices for traffic patterns in the perioperative practice setting, AORN Journal, 62(2): AORN (Association of Operation Room Nurses)(1995b) Proposed recommended practices for safe care through ıdentification of potential hazards in the surgical environment, AORN Journal, 62 (3): AORN (Association of Operation Room Nurses) (1995c) Proposed recommended practices for sponge sharp and instrument counts, AORN Journal, 61 (2): AORN (Association of Operation Room Nurses) (1995d) Proposed recommended practices for positioning the patient in the perioperative practice setting, AORN Journal, 61(2): AORN (Association of Operation Room Nurses) (1996a) Recommended practices for selection and use of packing system, AORN Journal, 63 (5): AORN (Association of Operation Room Nurses) (1997a) Patient outcomes. standarts perioperative care, AORN Journal, 65 (2): AORN (Association of Operation Room Nurses) (1997b) Recommended practices for tire care and cleaning of surgical ınstruments and powered equipment, AORN Journal, 65(1): AORN(Association of Operation Room Nurses) (1998) Recommended practices for electrosurgery, AORN Journal, 67 (1): AORN (Association of Operation Room Nurses)(2001) The critical nurse in the circulating nurse role, AORN Journal, 73 (5): AORN (Association of Operation Room Nurses) (1991a) Proposed standarts of perioperative nursing, AORN Journal, 54(4): AORN (Association of Operation Room Nurses) (1991b) Proposed recommended practices for sanitation in the surgical practice setting, AORN Journal, 54 (6): AORN (Association of Operation Room Nurses) (1996b) Recommended practices for documentation of perioperative nursing care, AORN Journal, 63 (6): AORN (Association of Operation Room Nurses) (1994a) Proposed recommended practices for chemical disinfection, AORN Journal, 60 (3): Bayraktar N, Deniz H (1996) Ameliyathanede ameliyat öncesi bekleyen hastaların gereksinimleri. I. Ulusal Ameliyathane Hemşireliği Sempozyumu Kitabı, İzmir, s Bilgiç N (1999) Farklı Düzeyde Yetişen Hemşirelerin Hizmet içi Eğitime Duydukları Gereksinim ve Katılımlarını Etkileyen Etmenlerin Saptanması. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir, Ege Üniversitesi. Dramalı A, Demir F (1996) Ameliyathane hemşirelerinin gelişen teknolojiye uyumu. I. Ulusal Ameliyathane Hemşireliği Sempozyumu Bildiri Kitabı, İzmir, s Ertopçu K, Dönmez A, Coşkun S ve Ark. (1996) Sağlık personelinin sterilizasyon yöntemleriyle ilgili bilgilerinin değerlendirilmesi ve hizmet içi eğitimin önemi. I. Ulusal Ameliyathane Hemşireliği Sempozyumu Kitabı, İzmir, s: Heizenroth PA (1996) Key components of perioperative orientation, AORN Journal, 63(1): Hill EM, Lowenstein LE (1992) Preceptors, AORN Journal, 55(5): Işık F (1990) İşe Alıştırma Programına Katılan Hemşirelerin Programa İlişkin Görüşleri ve Önerileri. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, Hacettepe Üniversitesi. Kanan N (1996) Ameliyathanede yasal sorunlar, I. Ulusal Ameliyathane Hemşireliği Sempozyumu Kitabı, İzmir, s Kanan N, Aksoy G, Akyolcu N (2000) Ameliyathane hemşireliğinde oryantasyon programlarının önemi. Hemşirelik Forumu Dergisi, 3(6): Kanan N, Atilla T (2002) Ameliyat hemşireliği oryantasyon programlarının süresi ne olmalı? Hemşirelik Forumu, 5 (3-4): Karadağ A (2003) WCET Reports -Turkey, s Kavuklu B,Yüksel M (1999) Genel Cerrahi Ameliyathane Uygulamaları, Interfarma Ltd. Şti. Yayını. Ankara, s Kavuncubaşı Ş (2000) Hastane ve Sağlık Kurumlarının Yönetimi Kitabı, Siyasal Kitabevi, Ankara. Keleş Z (1998) Hastanede Çalışan Hemşirelerin Hizmet İçi Eğitime Yönelik Düşünce, Beklenti Ve Sorunları, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, İstanbul Üniversitesi. Kocaeli Tabib Odası Pratisyen Hekim Komisyonu (2001) Kocaeli ilinde bir grup sağlık çalışanının mesleksel risk algıları, Sağlık Çalışanlarının Sağlığı II. Ulusal Kongre Kitabı. Ankara, s Köşgeroğlu N (1988) Cumhuriyet Üniversitesi Araştırma ve Uygulama Hastanesinde Çalışan Hemşirelerin Hastane Enfeksiyonları Konusuna İlişkin Bilgi, Uygulama ve Uygulamalarını Etkileyen Etmenlerin Saptanması, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas, Cumhuriyet Üniversitesi. Köşgeroğlu N, Yıldırım N (1998) Osmangazi Üniversitesi Eğitim Araştırma ve Uygulama Hastanesi nde çalışan hemşirelere yönelik hizmetiçi eğitimin etkinliğinin belirlenmesi, Hemşire Dergisi, 48(1):

13 Lipponen M, Turunen M S, Tossavainen K (2002) Collaboration in the operating room, JONA, 32(1): Mc Connell E A (1994) Peroperative nurses roles in managing new technology, AORN, 60 (5): Mc Connell EA, Hilbig JA (2000) National study of perioperative nurse education in tava technologies, AORN Journal, 72 (2): Nelson FS (1999) Using adult learning principles for perioperative orientation programs. AORN Journal, 70 (6): Paulk L H, Hill K M, Robinson S (1985) Determining the quality of RN orientation programs, The Journal of Continuing Education in Nursing, 16(5): Penprase B (2000) Colllaboratively developing an orientation program for OR nurses, AORN Journal, 72(4): Pope R (1999) Pressure sore formation in the operating theatre: 2. British Journal of Nursing, 8 (59): Şelimen D, Gürkan A, Erdim A ve ark. (1998) Cerrahi hemşirelerine uygulanan hizmet içi eğitim programlarının incelenmesi, VI. Ulusal Hemşirelik Kongresi Kitabı, Ankara, s Velioğlu P (1970) Hemşirelikte Yönetim, Bozok Matbaacılık, İstanbul. Yalçın S (2001) Ameliyathane Hemşiresinin Ameliyat Esnasındaki İşlevlerine Yönelik Eğitim Gereksinimleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, İstanbul Üniversitesi. Yataklı Tedavi Kurumları İşletme Yönetmeliği (1983) T.C. Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Ankara,Yayın No: 499. Yavuz M, Dramalı A, Demir F ve ark. (1996) Ameliyathanede yangın emniyetiyle ilgili durum saptama, I. Ulusal Ameliyathane Hemşireliği Sempozyumu Kitabı, İzmir, s: Yıldırım A, Bakır S ( 2001) Ameliyathane Hemşireliği Kitabı, Öz Aşama Matbaacılık, Ankara. Yılmaz M (1992) Hasta Haklarının Hemşire Doktor Ve Yatan Yetişkin Hastalar Açısından İncelenmesi, III. Ulusal Hemşirelik Kongre Kitabı, Sivas. Zülfikar F (1999) Hastaların Hasta Haklarını Talep Etme Durumları, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, HacettepeÜniversitesi. 24