ÜNİTE CEZA HUKUKU İÇİNDEKİLER HEDEFLER. Mehmet Gödekli CEZA HUKUKUNA GİRİŞ

Transkript

1 CEZA HUKUKUNA GİRİŞ İÇİNDEKİLER Ceza Hukukunun Tanımı ve Hukuk Düzeni İçindeki Yeri Ceza Hukukunun Bölümleri Ceza Hukukunun Kaynakları Ceza Hukukunun Diğer Disiplinlerle İlişkisi Ceza Hukuku Kurallarının Yorumu Ceza Hukukuna ve Suç PoliCkasına Egemen Olan Temel İlkeler CEZA HUKUKU Mehmet Gödekli HEDEFLER Bu üniteyi çalışhktan sonra; Ceza hukuku kavramının tanım ve anlamını öğrenebilecek, Ceza hukukunun alt ayrımlarını ve diğer hukuk disiplinleriyle ilişkisini kavrayabilecek, Ceza hukukunda yorum türlerini ve içeriklerini anlayabilecek, Ceza hukukunun çerçevesini oluşturan temel prensiplerin kapsam ve içeriklerini öğrenebileceksiniz. ÜNİTE 1

2 GİRİŞ Türk Dil Kurumu Büyük Türkçe Sözlüğünde ceza, iki şekilde tanımlanmaktadır. Buna göre i) Uygunsuz davranışlarda bulunanlara uygulanan üzüntü, sıkıntı, acı verici işlem veya yaptırım, ii) Suç işleyen bir kimsenin yaşantısına, özgürlüğüne, mallarına, onuruna karşı yasaların öngördüğü yaptırım cezanın anlamını ifade etmektedir. Dolayısıyla gerek halk dilinde gerek hukuk dilinde ceza denildiğinde bir yaptırım akla gelmektedir. Belirtmek gerekir ki, bir yaptırımın varlığı her zaman fiili işleyen kişiye ceza verildiği anlamına gelmez. Bir yerde birden fazla insan varsa o yerde bir topluluktan veya toplumdan söz edilir. Toplumun veya topluluğun devamını sağlamak için ise sosyal düzene ihtiyaç vardır. İnsanların bir arada yaşamalarını düzeni sağlamaya yani toplumsal tesise yönelen birçok toplumsal kural bulunmaktadır. Bunların başında din, hukuk, ahlak ve örf- adet kuralları gelmektedir. Adı geçen kuralların hepsi aynı ya da benzer amaçlara hizmet etmesine rağmen insanlar üzerinde maddi yaptırımı olan ve caydırıcılığı devletin yetkili organları tarafından teminat altına alınan kurallar, hukuk kurallarıdır. Hukuk kuralları içerisinde de farklı ihlaller ve farklı müeyyideler bulunmaktadır. Örneğin, aracıyla kırmızı ışıkta geçen bir kimseye ya da kira borcunu ödemeyen kiracıya uygulanacak yaptırım ile bir çocuğu cinsel yönden istismar eden kimseye veya bir başkasına işkence eden kamu görevlisine uygulanacak yaptırım aynı değildir. Bu örnekler failin hem fiili hem de sosyal tehlikeliliği açısından birbirine denk değildir. O hâlde ceza hukukundan söz ederken failin fiilinin suç olması ve yaptırımının da ceza olması gerekir. Bu amaçla ceza hukukunun temel özelliklerini içeren bu ünitede; ceza hukukunun anlamına, işlevine, bölümlerine, kaynaklarına, kısacası hukuk düzeni içindeki yerine değinilecek; daha sonra suç ve cezaya egemen olan anayasal ve yasal prensiplere yer verilecektir. CEZA HUKUKUNUN TANIMI VE HUKUK DÜZENİ İÇİNDEKİ YERİ Ceza Hukukunun Tanımı Hukuk, toplumsal yaşamın tesisini ve devamını zorlayıcı yaptırımlarla teminat altına alan ve bağlayıcı özellik taşıyan kuralların bütününü ifade eder. Hukuk kuralları ise içeriğine ve işleyişine göre kamu hukuku ve özel hukuk kuralları şeklinde ikili bir ayrıma tabi tutulur. Özel hukuk, bireylerle bireyler arasındaki ilişkileri; kamu hukuku ise bireylerle devlet ya da devletlerle devletlerarasındaki ilişkiyi düzenleyen hukuk kurallarını ifade eder. Özel hukuk ilişkilerinde taraflar arasında bir eşitlik söz konusu iken kamu hukuku ilişkilerinde kamu gücünün yani devletin üstünlüğü söz konusudur. 2

3 Özel hukuk ve kamu hukuku ayrımında ceza hukuku, kamu hukukunun alt dalları içerisinde yer almaktadır. Çünkü ceza hukukunun konusunu kısaca suç teşkil eden eylemler ve bunlara uygulanacak müeyyideler oluşturur. Devlet, bireysel güvenliği ve toplumsal huzuru sağlamak için uyulması zorunlu birtakım kurallar oluşturmakta ve bu kurallara uymayan kişileri ceza yaptırımıyla tehdit etmektedir. Burada devlet ve suçlu arasında bir eşitlikten değil devlet otoritesinin üstünlüğünden söz edilir. Ayrıca özel hukuk ilişkilerinden farklı olarak, ne suçun mağduru ne de devlet suç işleyen failin cezalandırılmasından kural olarak vazgeçemez. Ceza hukuku, suç olarak adlandırılan hukuka aykırı eylemlerin yani devletçe yapılması veya yapılmaması buyrulan eylemlerin neler olduğunu ve bu eylemler karşılığında suçu işleyen faile uygulanacak yaptırımların tür ve içeriğini tespit eden hukuk kurallarının bütününe verilen addır. Devlet, birtakım emirleri ve yasakları ceza hukuku kuralları ile uygulamaya çalışmaktadır. Aynı zamanda bu emir ve yasaklar ile yaptırımları inceleyen bilim dalı da ceza hukuku olarak adlandırılır. Bu hukuk dalının inceleme konusunu oluşturan suç, karşılığında ceza tespit edilen hukuka aykırılığı; ceza ise tarihin en eski yaptırım türü olarak kanunda suç karşılığında açıkça kayıt altına alınan müeyyideyi ifade etmektedir. Türk Ceza Hukukunun Tarihsel Gelişimi Türk Ceza Hukuku nun geçirdiği tarihsel gelişim aşamaları, genel olarak Osmanlı Devleti nden itibaren ve Tanzimat Dönemi öncesi ve sonrası olmak üzere ikili bir ayrımla ele alınmaktadır. Tanzimat öncesi dönemde İslam Ceza Hukuku kurallarının yanı sıra kanunname adı verilen padişah fermanları ceza hukukunun kaynağını oluşturmuştur. Tanzimat Fermanı nın ilanından sonra dönemin ilk ceza kanunu olarak 1840 tarihli Ceza Kanunname- i Hümayunu ihdas edilmiştir. Bu kanun hükümleri 1851 tarihli Kanunu Cedit adlı başka bir kanunla ortadan kaldırılmıştır. Her iki kanun da din hükümleri esas alınarak hazırlanmıştır. Islahat Fermanı nın ilanından sonra ise Kanunu Cedit yerine, 1810 Fransız Ceza Kanunu ndan tercüme edilmek suretiyle, 1858 tarihli Ceza Kanunname- i Hümayunu kabul edilmiştir Kanunu Cumhuriyetin ilanından sonra da belli bir süre yürürlükte kalmıştır. Cumhuriyetin ilanından sonra ise dini hukuk sistemi terk edilerek laik hukuk sistemi oluşturmaya yönelik çabalara girişilmiştir. Ceza hukuku alanında da Ceza Kanunname- i Hümayunu nun yerini almak üzere kanun çalışmalarına başlanmıştır. Bu amaçla 1889 tarihli İtalyan Ceza Kanunu Türkçeye tercüme ettirilmiş ve bu tercüme üzerinden çok kısa bir sürede gerekli değişiklikler yapılarak 1 Mart 1926 tarihinde 765 sayılı Türk Ceza Kanunu kabul edilmiştir. 765 sayılı TCK, yürürlüğe girdiği tarihten itibaren zamanın gerekliliklerine ters düştüğü için birçok defa değişikliğe uğramış ve metin bütünlüğü bozulmuştur yılından itibaren yeni bir ceza kanunu hazırlanması yönünde oluşturulan tasarıların sonuncusu olan 2003 Tasarısı, TBMM Adalet Komisyonunda yapılan son değişiklikleri takiben 26 Eylül 2004 tarihli ve 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu adıyla 1 Haziran 2005 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Ülkemizde hâlen 5237 sayılı 3

4 TCK yürürlüktedir. TCK, ceza hukuku sistemimizde temel kanun olmakla birlikte suç ve ceza içeren başka kanunlar da vardır. Örneğin; Bankacılık Kanunu, Sermaye Piyasası Kanunu gibi düzenlemeler. Ceza Hukukunun Amacı ve Fonksiyonu Ceza hukukunun amacı, en kısa ifadesiyle toplumsal düzeni sağlayarak bireysel özgürlükleri ve hukuki değerleri korumak ve güvence altına almaktır. Ülkemizde ceza hukuku kurallarını düzenleyen temel yasa niteliğini haiz 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu nun 1. maddesinde de ceza hukuku kuralları ile amaçlananlar sıralandırılmaktadır. Buna göre, kişi hak ve özgürlüklerini, kamu düzen ve güvenliğini, hukuk devletini, kamu sağlığını ve çevreyi, toplum barışını korumak ve suç işlenmesini önlemek, ceza hukukunun nihai amaçlarıdır. Kanunda, bu amacın gerçekleştirilmesi için ceza sorumluluğunun temel esasları ile suçlar, ceza ve güvenlik tedbirlerinin türleri düzenlenmiştir. Ceza hukuku esas olarak bireyleri suç işlemekten alıkoymaya yönelen hukuk kurallarıdır. Cezanın söz konusu önleme amacı, hem bireyler hem de toplum nezdinde anlam ifade eder. Suç işleyen failin cezalandırılması sonucu suç işlememe konusunda toplumu oluşturan diğer bireylere verilen mesaj, cezanın genel önleme amacını ortaya koyar. Genel önleme, bir anlamda masumlara karşı suç işledikleri takdirde cezalandırılacakları hususunda potansiyel suçlulara verilen bir gözdağıdır. Özel önleme amacı ise suçlunun cezalandırılmasına ve topluma yeniden kazandırılmasına hizmet eder. Böylelikle; failin cezasız kalmaması bir yandan işlediği suçun yaptırımıyla karşılaşması bir yandan da onun tekrar toplum hayatına dönmesi için yeniden sosyalleştirilmesi söz konusudur. Ceza hukukunun görevi ise toplumsal barışın sağlanmasıdır. Ceza hukuku, bir yandan temel hak ve özgürlüklerin korunması ve geliştirilmesine hizmet ederken diğer yandan birtakım fiilleri özgürlük alanından çıkararak kişisel hürriyetlerin alanını daraltmaktadır. Dolayısıyla ceza hukuku birbirine zıt gibi görünen ama aslında birbirini destekleyen iki işleve sahiptir. Bunlardan ilki cezalandırmak, ikincisi ise önlemektir. İlkine cezalandırıcı fonksiyon, ikincisine ise koruyucu fonksiyon denilmektedir. Cezalandırıcı fonksiyon, bir suçun işlenmesi hâlinde suçlunun cezasız kalmasını engellemek için vardır. Koruyucu fonksiyon ise, suç işleyen failleri cezalandırmak suretiyle toplumu korumak ve diğer insanların da suç işlemesinin önüne geçmeyi amaç edinir. CEZA HUKUKUNUN BÖLÜMLERİ Ceza hukuku kendi içerisinde; maddi ceza hukuku, ceza muhakemesi hukuku ve ceza infaz hukuku olmak üzere üç alt bölüme ayrılmaktadır. Maddi ceza hukuku; suçun unsurlarını, cezalandırma şartlarını, suç oluşturan fiilleri ve bu fiillere verilecek cezalar ile güvenlik tedbirlerini düzenleyen bölümdür. Maddi ceza hukuku da kendi içerisinde ceza hukuku genel hükümler (ceza genel hukuku) ve ceza hukuku özel hükümler (ceza özel hukuku) olarak ikiye ayrılır. Her türlü suç tipi için geçerli olan temel kurallar ve prensiplerin 4

5 düzenlendiği alana ceza genel hukuku; buna karşılık tek tek suçların ve yaptırımlarının incelendiği alana ise ceza özel hukuku adı verilmektedir. Ceza muhakemesi hukuku, suç teşkil eden bir fiilin işlendiği iddiası üzerine, suçun gerçekten işlenip işlenmediğini yani ceza normunun ihlal edilip edilmediğini, ihlal edilmiş ise failin nasıl soruşturulacağını ve kovuşturulacağını içeren kuralların yer aldığı hukuk dalıdır. Ceza muhakemesi hukukuna, şekli ceza hukuku da denilmektedir. Ceza infaz hukuku ise ceza mahkemesi tarafından yapılan yargılama sonucu tesis edilen hükmün ne şekilde infaz edileceğini düzenleyen kuralların bütünüdür. Ceza Hukukunun Temel Kavramları Modern ceza hukukunun temel kavramları olarak suç, ceza ve güvenlik tedbirlerinden bahsedilmektedir. Genelde ceza kanunlarının ve bu arada 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu nun suç ve ceza kavramlarının genel bir tanımına yer vermediği görülmektedir. Suç, doktrinde şekli ve maddi anlamda olmak üzere ikili bir ayrımla tanılanmaktadır. Şekli anlamda suç, pozitif hukukta ceza yasalarının suç olarak düzenlediği fiilleri ifade etmektedir. Maddi anlamda suç ise, hukuksal varlık veya menfaatleri ihlale yönelen her türlü harekettir. Aslında kanun koyucunun suç olarak kabul ettiği haksızlıklar zaten birer hukuka aykırılık oluşturur. Ancak bu hukuka aykırılık hukukun diğer alanlarına, örneğin medeni hukuka aykırılık biçiminde olabilir. Dolayısıyla her suç hukuka aykırıdır; fakat her hukuka aykırılık suç değildir. Örneğin; bir satım sözleşmesine aykırı hareket eden alıcının fiili hukuka aykırı olmakla birlikte suç oluşturmaz. Buna karşılık, bir kimsenin evini ateşe veren failin fiili hem haksız fiil hem de suç oluşturan bir haksızlıktır. Suça uygulanacak yaptırım da diğer haksızlıklar ile suçu birbirinden ayırır. Nitekim hukuk sistemimizde suç karşılığında uygulanacak yaptırımlar yalnız ceza ve güvenlik tedbirleridir. Diğer hukuka aykırı fiiller ise, ilgili hukuk disiplinine ait yaptırımlar ile karşılanır. Örneğin failin mağduru bıçaklaması ceza hukukunda yaralama suçunun cezası ile karşılanır. Buna karşılık yaralanan kimse bu fiil dolayısıyla maddi ve manevi zarara uğramışsa, tazminat davası açarak borçlar hukuku kurallarına göre zararının giderilmesini talep edebilir. Dolayısıyla ceza ancak kanunilik ilkesi doğrultusunda suç sayılan fiiller karşılığında gündeme gelen bir yaptırımdır. Hukukumuzda suç karşılığında uygulanacak cezalar, TCK m. 45 gereğince hapis ve adli para cezasıdır. Hapis cezaları da kendi içerisinde ağırlaştırılmış müebbet, müebbet ve süreli hapis cezası olarak üçe ayrılır. Ceza hukukunda cezaya alternatif olarak kabul edilen bir diğer yaptırım türü ise güvenlik tedbirleridir. Güvenlik tedbirleri, failin tehlikeliliğini esas alan ve tehlikeli suçlulardan toplumu korumayı amaç edinen, ceza yerine veya ceza ile birlikte uygulanan yaptırımlardır. Güvenlik tedbirleri, cezanın taşıdığı ödetme amacına hizmet etmez. Bunlar failin ıslahı ve toplumun korunmasını amaçladıklarından, önleme amacına hizmet ederler. Cezanın uygulanması için failin kusurluluğu şarttır. Buna karşılık güvenlik tedbirlerinin uygulanması için 5

6 suçun işlenmesi ve failin tehlikeliliği yeterlidir; onun ayrıca algılama ve isnat yeteneğinin varlığı aranmaz. Türk hukukunda suç karşılığında uygulanacak güvenlik tedbirleri; belli hakları kullanmaktan yoksun bırakılma (TCK m. 53), eşya müsaderesi (TCK m. 54), kazanç müsaderesi (TCK m. 55), çocuklara özgü güvenlik tedbirleri (TCK m. 56), akıl hastalarına özgü güvenlik tedbirleri (TCK m. 57), suçta tekerrür ve özel tehlikeli suçlular (TCK m. 58), sınır dışı edilme (TCK m. 59) ve tüzel kişiler hakkında güvenlik tedbirleri (TCK m. 60) maddeleri altında TCK nın birinci kitabının üçüncü kısım ve ikinci bölümü altında düzenlenmektedir. Ceza hukukunun temel kavramlarının başında gelen suç, özel hukuktaki haksız fiil ile idare hukukundaki kabahatlerden bazı özellikleriyle ayrılmaktadır. Suç ile haksız fiil arasındaki temel farklar öğretide şu şekilde sıralandırılmaktadır: i) Zarar olmadan haksız fiil olmaz. Ancak tehlike suçlarında olduğu gibi, zarar olmadan da suç söz konusu olabilir. ii) Haksız fiillerde kanunilik ilkesi geçerli değilken suç ve ceza kanunilik ilkesine tabidir. iii) Haksız fiile teşebbüs tazmin sonucunu doğurmazken suça teşebbüs cezalandırılmaktadır. iv) Haksız fiil mağdurunun tazminat talep etmeme veya talep ettiği tazminattan cayma hakkı bulunmasına rağmen ne suç mağdurunun ne de devlet makamlarının kural olarak cezalandırmadan feragat etme hakkı bulunmamaktadır. v) Haksız fiil karşılığında uygulanacak yaptırım olan tazminat sadece malvarlığına yöneldiği hâlde, suç karşılığında uygulanacak ceza hürriyete ya da malvarlığına yönelmiş olabilir. Ancak cezai bir yaptırım olan adli para cezası, birçok yönden tazminattan farklıdır. Örneğin tazminata talep üzerine, adli para cezasına ise talep olmaksızın karar verilir. Ayrıca tazminat haksız fiilin muhatabına ödenirken; adli para cezası devlete ödenir. Keza adli para cezası kanunilik ilkesi sonucu açıkça öngörülmesi gereken bir yaptırım iken; tazminat hakkında kanunda genel hükmün bulunması gerekli ve yeterlidir. Suç ile kabahat arasındaki farklar ise genel olarak şöyledir: i) Suçlar kanunilik ilkesine tabi iken kabahat teşkil eden fiilin unsurları idarece tamamlanabilir. ii) Yurt dışında işlenen suçlar Türkiye de cezalandırılırken yurt dışında işlenen kabahatler yalnız işlendiği ülkenin yaptırımlarına tabidir. iii) Suçun oluşması kural olarak kastın varlığına bağlıdır; taksirin cezalandırılması için kanunda açık hüküm bulunmalıdır. Buna karşılık kabahatler aksine hüküm yoksa kasten veya taksirle işlenebilir. iv) Suçlarda ceza sorumluluğu 12 yaşın tamamlanması ile başlarken kabahatlerde 15 yaşın tamamlanması gerekir. v) Suça teşebbüs kural olarak mümkün iken; kabahate teşebbüsün cezalandırılması söz konusu değildir. vi) Suça iştirakin müşterek faillik, azmettirme ve yardım etme olmak üzere tüm iştirak türleriyle gerçekleştirilmesi mümkün iken kabahate iştirakte her bir iştirakçi birlikte fail olarak değerlendirilir. vii) Suçun cezasını bağımsız mahkemeler verir. Oysa kabahate yaptırımı idari makamlar veya kamu görevlileri uygular. viii) Ceza mahkûmiyetine karşı istinaf ve temyiz kanun yolları kullanılarak yüksek mahkemeye başvuru yapılırken; kabahat karşılığında sulh ceza mahkemesine itiraz edilir. ix) Suç karşılığında güvenlik tedbirlerine hükmolunabilirken; 6

7 kabahatlerde güvenlik tedbirleri uygulanmaz. x) Suç karşılığında uygulanan yaptırımlar kural olarak adli sicile kaydedilirken; kabahat karşılığındaki idari yaptırımlar adli sicile kaydedilmez. CEZA HUKUKUNUN KAYNAKLARI Ceza hukukunun kaynakları, doğrudan ve dolaylı kaynaklar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Ceza hukukunun doğrudan kaynakları, ceza davasında mahkeme tarafından doğrudan uygulanabilen ve bağlayıcı etkisi olan kaynakları ifade eder. Doğrudan kaynaklar öncelikle Anayasa ve kanunlardır. Normlar hiyerarşisinde en üstte yer alan Anayasanın, tüm kanunları bağlayan bir hukuk kuralı olması sebebiyle, ceza içeren kanunların da anayasaya aykırı olması düşünülemez. Bu itibarla Türk ceza hukuku sisteminin öncelikli kaynağı hâlen yürürlükte olan 1982 Anayasası dır. Anayasamızın 38. maddesinde suç ve cezalara ilişkin temel esaslar düzenlenmektedir. Anayasanın 90. maddesi gereğince usulüne uygun olarak yürürlüğe konulan temel hak ve hürriyetlere ilişkin uluslararası sözleşmeler kanun hükmündedir. Bu nedenle Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Kadınlara Yönelik Şiddetin Önlenmesine Dair Avrupa Konseyi Sözleşmesi, Tedhişçiliğin Önlenmesine İlişkin Avrupa Sözleşmesi, Birleşmiş Milletler Yolsuzlukla Mücadele Sözleşmesi gibi temel haklara ilişkin uluslararası anlaşmalar da ceza hukukunun doğrudan kaynağı sayılmaktadır. Öyle ki bu tür anlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi hâlinde uluslararası anlaşma hükümleri esas alınmaktadır. Ceza hukukunun bir diğer doğrudan kaynağı ceza kanunlarıdır. Ceza kanunları içerisinde ise Türk Ceza Kanunu, suç ve cezalar açısından ayrı bir öneme sahiptir. 765 sayılı mülga Türk Ceza Kanunu yerine 1 Haziran 2005 tarihinde 5237 sayılı yeni Türk Ceza Kanunu yürürlüğe girmiştir. Anayasadan sonra en önemli kaynak olan 5237 sayılı TCK, iki kitaptan oluşmaktadır. Bunlardan ilki Genel Hükümler başlığını taşıyan genel kısım; ikincisi ise Özel Hükümler başlığını taşıyan özel kısımdır. Tüm suçlar için uygulanacak ilke ve kuralları belirleyen genel kısım, TCK nın 1 ilâ 75. maddeleri arasında; suç ve cezaların türlerini düzenleyen özel kısım ise 76 ilâ 345. maddeleri arasında yer almaktadır. TCK dışında suç ve ceza içeren diğer bazı kanunlar da ceza hukukunun doğrudan kaynağını oluşturur. Örneğin 1632 sayılı Askeri Ceza Kanunu, 5252 sayılı Türk Ceza Kanununun Yürürlük ve Uygulama Şekli Hakkında Kanun, 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu, 5275 sayılı Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun, 5326 sayılı Kabahatler Kanunu, 5352 sayılı Adli Sicil Kanunu, 5395 sayılı Çocuk Koruma Kanunu ve 5402 sayılı Denetimli Serbestlik ve Yardım Merkezleri İle Koruma Kurulları Kanunu. Ceza hukukunun dolaylı kaynakları ise, ceza davasında doğrudan uygulanamamakla birlikte, doğrudan kaynakların yorumlanmasında yol gösterici olan ve bağlayıcı niteliği bulunmayan kaynakları ifade eder. Dolaylı kaynaklar arasında mahkeme içtihatları ile bilimsel eserler yer alır. Hukuk sistemimizde bir ilk derece mahkemesinin veya Yargıtay ın vermiş olduğu karar 7

8 bir başka mahkemeyi bağlamaz; ancak yol gösterici olabilir. Bunun istisnası Yargıtay ın İçtihadı Birleştirme Kararlarıdır. Yargıtay Kanunu m. 45 uyarınca Yargıtay Büyük Genel Kurulu tarafından verilen İçtihadı Birleştirme Kararları, benzer olaylarda Yargıtay Genel Kurullarını, dairelerini ve adliye mahkemelerini bağlar. Ceza hukukunun bir diğer dolaylı kaynağı ise doktrindir (öğreti) yani hukuk bilim adamlarının ortaya koyduğu bilimsel eserlerdir. Hukuki eserlerde yer alan görüş ve tespitler mahkemelerce bir kararın yorumlanmasında göz önünde bulundurulur. Ayrıca kısıtlı bir yere sahip olmakla birlikte birtakım ceza normlarının yorumlanmasında yol gösterici olarak örf ve âdet hükümleri, idarenin düzenleyici işlemleri ve karşılaştırmalı ceza hukuku kuralları da ceza hukukunun dolaylı kaynakları arasında yer almaktadır. Örneğin TCK m. 225 te düzenlenen teşhirciliğin sınırları örf ve âdete göre saptanmaktadır. TCK m. 257 de düzenlenen görevi kötüye kullanma suçunun oluşup oluşmadığı konusunda idarenin bu konudaki düzenleyici işlemlerine bakmak gerekir. CEZA HUKUKU KURALLARININ YORUMU Yorum; hukuk kurallarının anlamını, kapsamını ve içeriğini somut olaya uygulamak için gerçekleştirilen faaliyettir. Ceza hukukunda mahkemenin yorum faaliyetinde kullanacağı araçlar; kanun metni, kanunun amacı, kanunun kabul edilme nedeni, kanunun sistematiği ve kanunun hazırlık çalışmaları yanı sıra ceza hukuku kurumlarının tarihçesi, hukukun genel ilkeleri, mantık kuralları ve karşılaştırmalı hukukta diğer ülkelerin kanunları, mahkeme kararları ve öğretideki görüşlerdir. Ceza hukukunda niteliği bakımından yorum yöntemleri; sözel, sistematik, tarihsel ve amaçsal yorum olmak üzere dört ayrımda incelenmektedir. Mahkemenin kanun metnini esas alarak yaptığı yoruma lâfzî (sözel) yorum adı verilir. Buna karşılık maddenin anlamının kanundaki yerine göre tespit edilmesine sistematik yorum ; kanunun gerekçesi, hazırlık dönemi, komisyon tartışmaları dikkate alınarak yapılan tespite ise tarihsel yorum denilmektedir. Kanunun amacının dikkate alınması suretiyle yapılan yorum ise amaçsal (teleolojik, gai) yorum olarak adlandırılmaktadır. Amaçsal yorum kendi içinde sübjektif ve objektif yorum olarak ikiye ayrılır. Yasa koyucunun yasayı ihdas ederken neyi irade ettiğinin araştırılması sübjektif yorum yöntemidir. Buna karşılık yasa koyucunun amacından öte yasanın içeriğinin ve özünün araştırılması ise objektif yorum u ifade eder. Birleştirici görüş uyarınca ceza hukukunda yorum yasa koyucunun iradesi dikkate alınmak suretiyle yasanın amacının günün koşullarına göre ortaya konulması suretiyle gerçekleşmelidir. Ceza hukukunda yorumu yapan organa göre yorum çeşitleri ise yasama, yargı ve doktrin yorumu olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Bir kanun hükmünün anlamını aydınlatmak için yasama meclisi tarafından yapılan yoruma yasama yorumu denir. Mahkemelerin karşılaştığı uyuşmazlıkların konusunu oluşturan olayla sınırlı biçimde kanun maddelerini yorumlaması, yargı yorumu olarak 8

9 adlandırılır. Bir ceza hukuku kuralının hukukçu bilim adamları tarafından değerlendirilmesi ise doktrin yorumu olarak ifade edilir. Ceza hukukunda yorum çeşitleri ise daraltıcı ve genişletici yorum olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Bir kanun maddesinde kullanılan ifadelerin kanun hükmünün amacını aşması durumunda, bu ifadelerin gerçek anlamına indirgenmesi suretiyle yapılan yoruma daraltıcı yorum adı verilir. Buna karşılık bir kanun ibaresinin anlamı yasa koyucunun kastetmek istediği manadan daha dar ise yapılacak yoruma genişletici yorum adı verilmektedir. Ceza hukukunda hem daraltıcı hem de genişletici yoruma başvurulabilir. Bununla birlikte bir ceza normunun kıyasa yol açacak ölçüde genişletici yoruma tabi tutulması mümkün değildir. Bu durum aşağıda ele alınacağı gibi, ceza hukukunda geçerli olan kıyas yasağının doğal bir sonucudur. CEZA HUKUKUNUN DİĞER HUKUK DALLARI VE DİSİPLİNLERLE İLİŞKİSİ Anayasa Hukuku: Anayasanın yapısı ülkelerin ceza kanunları üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Ceza kanunları, ülkede geçerli olan anayasal hükümlere uygun olmak durumundadır. Aynı şekilde bir ülkenin suç ve ceza politikasına dair genel prensipler de anayasadan kaynaklanır. Bunun karşılığında anayasal ilkeler ceza hukuku kuralları ile teminat altına alınır. Örneğin ülkemizde 1982 Anayasası nın 38. maddesinde suç ve cezaların kanuniliği ilkesi, ceza sorumluluğunun şahsiliği ilkesi gibi ilkelere yer verilmiştir. Bunun yanı sıra milletvekillerinin cezai sorumsuzluğu ve dokunulmazlığı (AY. m. 83), Bakanların (AY. m. 112) ve Cumhurbaşkanının (AY. m. 105) görev suçlarından sorumluluğu, yakalama ve tutuklama şartları (AY m. 19), özel hayatın gizliliği (AY m. 20), konut dokunulmazlığı (AY m. 21) gibi ilke ve kurumlar düzenlenmiştir. TCK da ise Anayasa ile oluşturulan düzeni değiştirmeye ve bu düzenin işleyişini bozmaya yönelen eylemler suç olarak tanımlanmıştır. Devletler Hukuku: TCK da yer verilen bazı kavramların anlamları, devletler hukukundan yararlanılarak tespit edilmektedir. Örneğin düşmanla iş birliği yapmak suçunda geçen düşman devlet (TCK m. 303) veya yabancı devlet aleyhine asker toplama suçundaki misilleme kavramları bu şekildedir. Bir devletin ülkesinde suç işleyen failin bir başka ülkede bulunması durumunda devletlerarasında uygulanan suçluların iadesi kurumu, aynı zamanda ceza hukukunun uygulama alanını belirlemektedir. Aynı şekilde yabancı bir ülkede suç işleyen failin soruşturulması ve kovuşturulması faaliyetlerinin sağlıklı yürütülmesi adli yardımlaşma başta olmak üzere çeşitli iş birliği anlaşmalarının imzalanmasını gerektirmektedir. Yine terörizm, uyuşturucu kaçakçılığı, insan ticareti, soykırım gibi tüm insanlığı ilgilendiren suçların cezasız kalmasını önlemek amacıyla imzalanan uluslararası sözleşmeler iç hukukta ceza yasalarına yansıtılmaktadır. 9

10 İdare Hukuku: Ceza hukuku kuralları yürütme görevinin etkin işleyişini sağlamak için kamu düzenine karşı işlenen birtakım fiilleri suç olarak düzenler. Ayrıca failinin kamu görevlisi olduğu bazı fiilleri cezai yaptırıma bağlar. Örneğin rüşvet, zimmet, görevi kötüye kullanma gibi suçlar böyledir. Ayrıca idari ve cezai yaptırımlar da birbiriyle ilişkilidir. Suç olarak kabul edilen bir hukuka aykırı fiil zamanla kabahatler kapsamına alınabileceği gibi, kabahat oluşturan bir fiilin de ceza kanununa alınması mümkündür. Türk hukukunda 765 sayılı TCK daki cürüm ve kabahat ayrımının ortadan kaldırılarak, 5237 sayılı TCK da suçların, 5326 sayılı Kabahatler Kanunu nda da kabahatlerin ayrı ayrı düzenlenmesi buna örnektir. Ceza Muhakemesi Hukuku: Maddi ceza hukukunun düzenlemelerinin hayata geçirilmesi için şekli ceza hukukuna ihtiyaç bulunmaktadır. Ceza muhakemesi hukuku, ceza hukuku kurallarını uygulamak suretiyle, maddi gerçeği ortaya çıkarmaya hizmet eder. İşlenen bir fiilin suç olup olmadığı ceza hukukunun; suç olarak nitelendirilen bir fiilin soruşturma ve kovuşturmasının nasıl yapılacağı ise ceza muhakemesinin konusudur. Fakat her iki hukuk dalına egemen olan esaslar birbirinden farklı olduğundan ceza muhakemesi ayrı bir hukuk dalı olarak kabul görmektedir. Ceza hukuku ile ceza muhakemesi hukuku arasındaki en önemli farklar, kanunların zaman yönünden uygulanmasına ve kıyas yasağına ilişkindir. Ceza hukukunda kıyas yasak iken; ceza muhakemesi hukukunda serbesttir. Ayrıca ceza hukukunda failin aleyhine olan kanunun geçmişe yürümesi yasak iken, yani lehe kanunun geçmişe yürümesi ilkesi uygulanırken; ceza muhakemesi hukukunda failin aleyhine de olsa derhâl uygulama ilkesi geçerlidir. Ülkemizde ceza muhakemesi kurallarını düzenleyen 1412 sayılı Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu, tarihli ve 5271 sayılı yeni Ceza Muhakemesi Kanunu nun yürürlüğe girmesiyle birlikte ilga olmuştur. Ceza muhakemesi hukukunun diğer kaynakları arasında Memurlar ve Diğer Kamu Görevlilerinin Yargılanması Hakkında Kanun; Mal Bildiriminde Bulunulması, Rüşvet ve Yolsuzluklarla Mücadele Kanunu ile Çocuk Koruma Kanunu gibi kanunlar yer almaktadır. İnfaz Hukuku: Mahkemece cezai yaptırıma karar verilip kesinleştikten sonra, infaz tamamlanıncaya kadar hükümlüye uygulanacak yaptırımın kural ve esasları infaz hukukunca belirlenir. Yani infaz hukuku, hükmedilen hapis veya adli para cezasının ya da güvenlik tedbirlerinin uygulanma aşaması ile ilgilenir. Ülkemizde infaz hukukuna dair temel kanun, 5275 sayılı Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanundur. Ayrıca 3002 sayılı Türk Vatandaşları Hakkında Yabancı Ülke Mahkemelerinden Verilen Ceza Mahkûmiyetlerinin İnfazı Hakkında Kanun bir diğer kaynaktır. Medeni Hukuk ve Borçlar Hukuku: Medeni Kanunda yer alan kişilik haklarına ve malvarlığına dair düzenlemelerin çoğu, TCK da yer alan bazı suç tanımları ile güvence altına alınmıştır. Ayrıca medeni hukuk ve borçlar hukukundaki hukuka aykırılık kavramı ile ceza hukukundaki aynıdır. Bunun yanı sıra TCK kapsamında suç olarak değerlendirilen fiiller, Borçlar Kanunu 10

11 bakımından haksız fiil niteliği taşıdığı için, ceza gerektiren fiillerin çoğu aynı zamanda tazminat sorumluluğu da gerektirmektedir. Kriminoloji: Suç bilimi anlamına gelen kriminoloji, suçu ve suçluyu, suçun işleniş özelliklerini deneysel yöntemlerle inceleyerek suçun nedenlerini saptamak amacı taşıyan bilim dalıdır. Örneğin failin sosyal çevresi, ailesi, arkadaşları, ekonomik durumu, medeni hâli, cinsiyeti gibi etmenlerin suça olan etkisi kriminolojinin konusunu oluşturur. Ceza hukuku kuralları tespit edilirken toplumda insanları suça iten nedenler araştırılmak suretiyle kriminoloji biliminin verilerinden faydalanılır. Kriminalistik: Delillerin bilimsel yöntemlerle araştırılması ile ilgilenen bilim dalına kriminalistik denir. İşlendiği iddia edilen suçun gerçekten işlenip işlenmediğini ortaya koymak bakımından kriminalistik verilerine başvurmak gerekir. Örneğin parmak izinin, saç kılının araştırılması veya DNA analizi yapılması gibi yöntemlerle ceza muhakemesinin amacına hizmet edilir. Viktimoloji: Mağdur bilimi olarak da adlandırılan viktimoloji, suçun işlenmesinde mağdurun rolünü bilimsel yöntemlerle açıklamaya çalışan bilim dalıdır. Örneğin bir toplumda kadın cinayetlerinin fazla oluşunun arka planı viktimolojiyi ilgilendirir. Bu bilim dalında suçun mağdurları, yaşı, cinsiyeti, fiziksel ve ekonomik özellikleri gibi gruplara ayrılarak mağduriyetin önlenmesi için gerekli olanlar ortaya konmaya çalışılır. Adli Tıp: Tıp biliminin verilerinin adli olayların aydınlatılmasında kullanılmasına dair yöntemleri düzenleyen bilim dalına adli tıp denir. Adli tıp, suçun mağdur üzerindeki etkilerini, suçun gerçekleşme biçimini, suçun failini ve sorumluluğun türünü saptamak açısından ceza hukukuna yardımcı olur. Örneğin, bir ölüm olayında kendi silahından çıkan kurşunla ölen bir kimsenin tetiği kendisinin mi yoksa bir başkasının mı çektiği sorusunun yanıtı adli tıp incelemesine bağlıdır. Bu amaçla ülkemizde polis ve jandarma bünyesinde yer alan kriminal laboratuvarların yanı sıra Adli Tıp Kurumunun kurulması yoluna gidilmiştir. CEZA HUKUKUNA VE SUÇ POLİTİKASINA EGEMEN OLAN TEMEL İLKELER Demokratik ve modern ceza hukuku sistemlerinde ceza hukukunun genel geçer prensiplerle sınırlarının tespit edilmesi gerekir. Ceza hukukuna ve devletin suç politikasına hâkim olan prensipler ise esasen hukuk devleti ilkesi, hümanizm ilkesi, kusur ilkesi, kanunilik ilkesi, şahsilik ilkesi, adalet ve kanun önünde eşitlik ilkesi ile orantılılık ilkesi biçiminde sıralandırılabilir. Hukuk Devleti İlkesi Hukuk devleti; temel hak ve hürriyetlerin anayasal ve yasal teminat altına alındığı, yönetilenler kadar yönetenlerin de hukuk kurallarıyla bağlı olduğu devlet yapılanmasını ifade eder. Hukuk devletinde vatandaşların hak ve hürriyetlerini güvence altına almak için bu hak ve hürriyetleri sınırlamaya 11

12 yönelen faaliyetlerin yaptırımla karşılanması gerekir. Anayasanın 2. maddesinde Türkiye Cumhuriyeti nin demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olduğu ifade edilerek hukuk devleti ilkesi değiştirilemez hükümler içerisinde düzenlenmiştir. Bu ilkenin ceza hukukuna yansıması, ceza yaptırımlarının insan haklarını korumaya yönelmiş olmasıdır. Nitekim TCK m. 1 de cezanın amaçları sıralanırken hukuk devletini korumak amacından ayrıca bahsedilmiştir. Bu anlamda bir hukuk devletinde suç ve cezalar belirli ve insancıl olmalı; eziyet ve işkenceye yönelmemelidir. Ayrıca ceza yasalarının uygulanması bakımından sıradan vatandaşlar ile yasama, yürütme veya yargı yetkisini elinde bulunduranlar arasında hiçbir fark gözetilmemelidir. Hümanizm İlkesi İnsanilik ilkesi de denilen hümanizm ilkesi, ceza hukukunda suçlunun yeniden sosyalleşmesi sağlanarak topluma yararlı bir birey hâline getirilmesini ifade eder. Bu açıdan sosyalleştirme hümanizm ilkesinin bir boyutudur. Hümanizm ilkesinin diğer boyutu ise bireyselleştirme olarak ayrılabilir. Cezanın yargılama safhasında belirlenmesi aşamasında olduğu kadar infaz safhasında uygulanması aşamasında da hükümlünün durumunun dikkate alınması, gözden geçirilmesi gerekir. Hümanizm ilkesi, başka bir açıdan da cezaların insancıl olması gerektiğini ifade eder. Anayasamızın 17/3. maddesinde de Kimseye işkence ve eziyet yapılamaz; kimse insan haysiyetiyle bağdaşmayan bir cezaya veya muameleye tabi tutulamaz. denilmek suretiyle insanilik ilkesi açıkça kabul edilmiştir. Bu itibarla bir kimseyi diğer insanlar karşısında küçük düşürecek, onurunu zedeleyecek cezalara yer verilmemesi gerekir. Dolayısıyla failin kırbaçlanması, falakaya çekilmesi, zincire vurulması, dayak atılması, bütün mallarına el konulması gibi cezalar hümanizm ilkesine aykırıdır. Keza insanilik ilkesi doğrultusunda Anayasa m. 38/10 hükmünde, ölüm cezası ile genel müsadere cezası da yasaklanmaktadır. Hümanizm ilkesi, aynı zamanda insan onurunun korunması prensibini de kapsamaktadır. Kusur İlkesi Failin fiilinden ötürü kınanabilirliğinin bulunması hâlinde ona yaptırım uygulanmasının mümkün olmasına kusur ilkesi adı verilir. Kusursuz suç ve ceza olmaz (nulla poena sine culpa). olarak özetlenen kusur ilkesi, modern ceza hukukunda failin ancak kusuru varsa işlediği fiilden sorumlu tutulmasını ifade eder. Kusur ilkesinden kaynaklanan iki temel sonuç bulunmaktadır. Bunlardan ilki, cezanın kusurlu harekete bağlı olması, kusuru olmayan kimsenin cezalandırılmasının mümkün olmamasıdır. İkincisi ise kusuru olan faile kusuruyla orantılı ceza belirlenmesi yani cezanın kusur derecesinden fazla veya az olmamasıdır. Anayasamızın 38/1. maddesinde, Kimse, işlendiği zaman yürürlükte bulunan kanunun suç saymadığı bir fiilden dolayı cezalandırılamaz; kimseye suçu işlediği zaman kanunda o suç için konulmuş olan cezadan daha ağır bir ceza verilemez. denilerek kusur ilkesine atıfta bulunulmuştur. 12

13 Kusur ilkesinin bir sonucu olarak failin objektif sorumluluğu yoluna gidilemez. Modern ceza hukukunda netice sorumluluğu kabul edilmemiştir. Bu durum TCK m. 21, 22 ve 23 te suçun manevi unsurlarının açıkça sayılmasına neden olmuştur. Ayrıca kusur ilkesi cezanın belirlenmesi ve bireyselleştirilmesinde de etkin rol oynar. Nitekim TCK m. 61/1- f bendine göre, hâkim, somut olayda failin kast veya taksire dayalı kusurunun ağırlığını göz önünde bulundurarak, işlenen suçun kanuni tanımında öngörülen cezanın alt ve üst sınırı arasında temel cezayı belirleyecektir. Kanunilik İlkesi Ceza hukukunun güvence fonksiyonunu icra eden kanunilik ilkesi, kanunda açıkça gösterilmeyen bir fiilin suç oluşturmamasını ve suç oluşturan fiile kanunda düzenlenen cezadan başka bir ceza verilememesini ifade eder. Dolayısıyla suçta ve cezada kanunilik ilkesi, kanunsuz suç olmaz (nullum crimen sine lege) ve kanunsuz ceza olmaz (nulla poena sine lege) ilkelerinin birleşiminden meydana gelir. Türk hukukunda kanunilik ilkesine ilk kez 1858 Ceza Kanunname- i Hümayunu ile 1876 Anayasası bünyesinde yer verilmiştir. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi nin cezaların yasallığı başlıklı 7. maddesine göre, Hiç kimse, işlendiği zaman ulusal ve uluslararası hukuka göre bir suç sayılmayan bir fiil veya ihmalden dolayı mahkûm edilemez. Yine hiç kimseye, suçun işlendiği sırada uygulanabilecek olan cezadan daha ağır bir ceza verilemez. Türk hukukunda kanunilik ilkesi, Ceza ve ceza yerine geçen güvenlik tedbirleri ancak kanunla konulur. şeklinde Anayasanın 38/3. maddesi ile Kanunun açıkça suç saymadığı bir fiil için kimseye ceza verilemez ve güvenlik tedbiri uygulanamaz. Kanunda yazılı cezalardan ve güvenlik tedbirlerinden başka bir ceza ve güvenlik tedbirine hükmolunamaz. biçiminde TCK nın 2. maddesi ile yine TCK nın 7/1. maddesinde yer almaktadır. Kanunilik ilkesinin anayasal ve yasal düzenlemeleri birlikte ele alındığında birtakım zorunlu sonuçları veya alt ilkeleri ortaya çıkmaktadır. Bu ilkeler sırasıyla belirlilik ilkesi, örf ve adet hukukuyla suç ve ceza yaratılması yasağı, kıyas yasağı, idarenin düzenleyici işlemleriyle suç ve ceza yaratılması yasağı ile geçmişe yürüme yasağı olmak üzere beşe ayrılmaktadır. Karşılaştırmalı hukukta kanunilik ilkesinin adı geçen alt ilkeleri, bazı yazarlarca Suçlunun Magna Chartası olarak da adlandırılmaktadır. Belirlilik ilkesi (Lex certa) Suç teşkil eden hareketlerin ve bunların karşılığında öngörülen yaptırımların herkesin anlayabileceği açıklık ve belirginlikte olması gerekir. Bu belirleme yasa koyucu tarafından bir kanunla yapılmalıdır. Bir davranış toplumsal düzen bakımından ne denli anti- sosyal karşılanırsa karşılansın, kanunda açıkça suç olarak tanımlanmamışsa failinin cezalandırılması mümkün değildir. Bu aynı zamanda kuvvetler ayrılığı ilkesinin de doğal bir sonucudur. Belirlilik ilkesi hem normu hem de yaptırımı kapsamalıdır. Örneğin Toplum nezdinde ahlaksız davranışları gerçekleştiren bir kimse, fiili ile münasip bir ceza 13

14 alır. biçimindeki bir düzenleme, hem tanım hem de yaptırım bakımından belirlilik ilkesine ve dolayısıyla kanuniliğe aykırıdır. Örf ve adet hukukuyla suç ve ceza yaratılamaması ilkesi (Lex scripta) Ceza hukukunda yaptırımların ağırlığının bir sonucu olarak, hukuki güvenliğin ön planda tutulması gerekir. Hukuki güvenlik ise suç ve cezaların yazılı kanuni düzenlemelere tabi olmasını gerektirir. Bu nedenle ceza hukukunun doğrudan kaynağı olmayan örf ve âdete dayanılarak suç ve ceza konulamaz, cezanın miktarı değiştirilemez. Ancak ceza hukukunda bir yorum vasıtası olarak örf ve âdete başvurulabilir. Bunun sonucunda öğretide dört durumda örf ve âdetin ceza hukukuna etki ettiği kabul edilmektedir. İlk olarak failin lehine olan hallerde, bir hukuka uygunluk nedeni olarak örf ve adet uygulanabilir. Örneğin başkasına ait bahçeden izinsiz alınan birkaç meyve hırsızlık suçuna vücut vermesine karşın; süregelen toplumsal bir alışkanlığı sonucu olarak Yargıtay ca hukuka uygun kabul edilmiştir. İkinci olarak bir hükmün anlamının daraltılmasında örf ve adet etkili olabilir. Kahvehanede çay parasına oynanan tavlanın kumar sayılmaması böyledir. Üçüncü olarak ceza kanunlarında açıkça başka hukuk dallarında kabul edilen örf ve âdete atıf yapılmışsa bu örf ve adet kuralı dikkate alınır. Örneğin anne ve babanın çocuğu uslandırma hakkının sınırları içinde kullanılıp kullanılmadığı medeni hukuka göre saptanır. Dördüncü olarak bir kavramın açıklanmasında örf ve adet rol oynayabilir. Örneğin TCK m. 226 da geçen müstehcenlik kelimesinden ne anlaşılması gerektiği içinde bulunulan toplumun alışkanlıklarına göre saptanır. Kıyas yasağı (Lex stricta) Hukuk kurallarında açıkça düzenlenen bir duruma ilişkin hükmün, herhangi bir hukuk kuralında düzenlenmeyen bir başka duruma benzetilerek uygulanmasına kıyas (analoji veya benzetme) adı verilir. Ceza hukukunda bir fiil ancak kanunda açıkça yer alıyorsa cezalandırılır. Aksi hâlde işlenen fiil bir suça benzese bile suçun unsurlarının tamamını taşımıyorsa cezalandırılamaz. Bu duruma kıyas yasağı denilmektedir. TCK m. 2/3 ün, Kanunların suç ve ceza içeren hükümlerinin uygulanmasında kıyas yapılamaz. yönündeki düzenlemesi ile kıyas açık biçimde yasaklanmıştır. Böylece özel hukuktaki hâkimin boşluk doldurma ve hukuk yaratma yetkisi, ceza hukukunda söz konusu değildir. TCK m. 2/3 ün devamında Suç ve ceza içeren hükümler, kıyasa yol açacak biçimde geniş yorumlanamaz. denilerek ceza hukukunda hâkimin yorum yapma yetkisine de bir sınır çizilmektedir. Esasen genişletici yorumun mümkün olduğu ceza hukukunda, yorumun genişliğinin kıyas boyutuna ulaşmamış olması aranmaktadır. 14

15 İdarenin düzenleyici işlemleriyle suç ve ceza yaratılamaması ilkesi Anayasanın 38/3. maddesinde suç ve cezaların ancak kanunla konulabileceği düzenlenmekle idarenin ceza hukuku kural ve yaptırımlarını tespit etme yetkisinin olmadığı kabul edilmiştir. Zira kanun koymaya yetkili makam yasama organıdır; bu organ ise Türkiye de TBMM dir. Türk Ceza Kanunumuz da 2/2. maddesinde, İdarenin düzenleyici işlemleriyle suç ve ceza konulamaz. ifadesiyle bu ilkeyi kayıt altına almıştır. Dolayısıyla idare hukuku kuralları ile bir fiilin suç olup olmadığı ve hangi cezaya tabi olacağı tespit edilemeyeceği gibi, suçun unsurlarının mevcudiyeti konusunda da idareye yetki tanınamaz. Bu nedenle doktrinde açık ceza normu olarak ifade edilen ve idarenin suçun unsurları veya yaptırımın türünü bir idari işlemle saptadığı normlar, hukuk devleti ilkesi ile kanunilik ilkesine aykırılık teşkil eder. Geçmişe yürüme yasağı (Lex praevia) Ceza kanunları ancak kabul edildikleri andan itibaren işlenen suçlar hakkında uygulanabilirler. Bu nedenle geçmişe yönelik uygulanacak bir ceza kanunu ihdası mümkün değildir. Ancak bunun tek istisnası, kabul edilen kanunun failin lehine olmasıdır. Yani failin suçu işlediği tarihte yürürlükte bulunan kanun ile sonradan yürürlüğe giren kanun hükümleri birbiriyle çelişmekte ise ve suçun işlendiği tarihten sonra yürürlüğe giren kanun failin lehine ise sonraki kanun uygulanır. Aksi hâlde yani sonraki kanun failin aleyhine ise geçmişe yürütülerek uygulanamaz. Örneğin failin suçu işlediği dönemde yürürlükte olan kanuna göre 5 yıl hapis cezasını gerektiren fiil, sonradan yürürlüğe giren kanunla 10 yıl hapis cezasına yükseltilmişse fail bundan etkilenmez. Buna karşılık örneğin 5 yıllık ceza sonraki kanunla 1 yıla indirilmişse fail hakkında kural olarak 1 yıllık ceza içeren kanun uygulanmalıdır. Belirtmek gerekir ki, geçmişe yürüme yasağı, maddi ceza hukuku açısından geçerli olan bir ilke olup, şekli ceza hukukunda yani ceza muhakemesi hukukunda, sonradan yürürlüğe giren kanunun failin lehine veya aleyhine olduğuna bakılmaksızın, derhâl uygulama ilkesi geçerlidir. Şahsilik İlkesi Ceza hukukunda kusur sorumluluğu, aynı zamanda bir kimsenin kusurundan bir başkasının sorumlu tutulmaması sonucunu doğurmaktadır. TCK m. 20/1 gereğince, Ceza sorumluluğu şahsidir. Kimse başkasının fiilinden dolayı sorumlu tutulamaz. Ceza sorumluluğunun şahsiliği ilkesi Anayasanın 38/6. maddesinde de açıkça yer almaktadır. Dolayısıyla failin fiilinden sadece fail sorumlu tutulmalıdır; suça iştiraki olmadıkça başkaları bu fiilden mesul olamaz. Şahsilik ilkesinin bir diğer sonucu ise, yalnızca gerçek kişilerin bir suçun faili olarak ceza yaptırımına tabi tutulabilmesidir. Tüzel kişiler bu bağlamda gerçek kişilere uygulanacak ceza yaptırımına tabi değillerdir. Nitekim TCK m. 20/2 gereğince, Tüzel kişiler hakkında ceza yaptırımı uygulanamaz. Ancak, suç dolayısıyla kanunda öngörülen güvenlik tedbiri niteliğindeki yaptırımlar 15

16 saklıdır. Tüzel kişiler hakkında uygulanacak güvenlik tedbirleri, TCK m. 60 da faaliyet izninin iptali ve müsadere olarak düzenlenmiştir. Adalet ve Kanun Önünde Eşitlik İlkesi Hukuk devleti olmanın bir gereği olarak, suç işleyen fail her kim olursa olsun, yargı makamları karşısında diğer insanlar gibi hesap verebilmelidir. Bunu sağlamak üzere TCK m. 3/2 de, Ceza Kanununun uygulamasında kişiler arasında ırk, dil, din, mezhep, milliyet, renk, cinsiyet, siyasal veya diğer fikir yahut düşünceleri, felsefi inanç, milli veya sosyal köken, doğum, ekonomik ve diğer toplumsal konumları yönünden ayrım yapılamaz ve hiçbir kimseye ayrıcalık tanınamaz. ifadelerine yer verilmiştir. TCK m. 3/2 de düzenlenen sebeplerden herhangi birini gerekçe göstererek kişiler arasında ayrım yapan kişinin işlemiş olduğu fiil, TCK m. 122 de düzenlenen ayrımcılık suçunu oluşturur. Orantılılık İlkesi Suç ve cezanın orantılılığı ilkesi, ceza hukukunda adalet ilkesinden kaynaklanan doğal bir sonuçtur. Bu ilke gereğince ağır fiile, ağır yaptırım; hafif fiile, hafif yaptırım uygulanması şarttır. TCK m. 3/1 uyarınca, suç işleyen kişi hakkında işlenen fiilin ağırlığıyla orantılı ceza ve güvenlik tedbirine hükmolunmak gerekir. Orantılılık ilkesine hem ceza hem de güvenlik tedbirleri bağlamında riayet edilmelidir. Örneğin, kasten yaralama suçuna verilecek cezanın hakaret suçu ile aynı olmaması gerekir. Keza örneğin TCK m. 60/3 gereğince, eğer tüzel kişilere özgü güvenlik tedbirlerine karar verilmesi işlenen suça nazaran daha ağır sonuçlar ortaya çıkarabilecek nitelikte ise hâkimin bu tedbirlere hükmetmeme yetkisi bulunmaktadır. 16

17 Özet Ceza hukuku, suç teşkil eden hukuka aykırı eylemlerin neler olduğunu ve bu eylemler karşılığında hangi yaphrımların uygulanacağını düzenleyen bilim dalıdır. Ceza hukuku, devlecn cezalandırma tekelinin bulunması ve suç mağdurunun cezadan feregat edememesi nedeniyle kamu hukuku içerisinde yer almaktadır. Ceza hukuku da kendi içerisinde maddi ceza hukuku,ceza muhakemesi hukuku ve ceza infaz hukuku olarak ayrılmaktadır. Ceza hukukumuzda temel kanun niteliğindeki 26 Eylül 2004 tarihli ve 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu, 1 Haziran 2005 tarihinde yürürlüğe girmişcr ve hâlen yürürlüktedir. Ceza hukukunun amacı, toplumsal düzeni sağlayarak bireysel özgürlükleri ve hukuki değerleri korumak ve güvence alhna almakhr. Bunu sağlamak için kişileri suç işlemekten alıkoymak gerekir. Bireyin cezalandırılması özel önleme; toplumun bu sayede uyarılması ise genel önleme amacını ifade eder. Bireyin işlediği suçun cezasını çekmesi ve topluma yeniden kazandırılması esas alınmalıdır. Modern ceza hukukunun temel kavramları olarak suç, ceza ve güvenlik tedbirlerinden bahsedilmektedir. Suç, ceza yaphrımıyla karşılanan hukuka aykırılıkhr. Ceza ise ceza kanunlarında açıkça yasaklanan fiiller karşılığında uygulanabilen yaphrımdır. Ceza yerine veya ceza ile birlikte uygulanan yaphrıma ise güvenlik tedbiri denilmektedir. Öncelikle her suçun bir hukuka aykırılık oluşturduğunu ancak her hukuka aykırılığın suç teşkil etmediğini bilmek gerekir. Örneğin, haksız fiil borçlar hukuku yaphrımı olan tazminatla; kabahat ise idare hukuku yaphrımlarıyla söz gelimi idari para cezası ile karşılanır. Halbuki bir fiil suç olarak kabul edildiğinde buna uygulanacak yaphrım ceza veya güvenlik tedbirleridir. Ceza da kendi içinde hapis ve adli para cezası olarak ikiye ayrılır. Ceza hukuku doğrudan veya dolaylı kaynaklardan beslenir. Ceza hukukunun doğrudan kaynakları arasında anayasa, temel hak ve hürriyetlere ilişkin uluslararası sözleşmeler ve kanunlar yer almaktadır. Dolaylı kaynaklar ise esas icbarıyla bilimsel eserler ile mahkeme içchatlarından teşekkül etmektedir. Ceza hukukunun ilişkili olduğu birtakım hukuk dalları ve disiplinler söz konusudur. Bunlar arasında özellikle anayasa, idare, ceza muhakemesi hukuku, infaz hukuku ve medeni hukuk ile borçlar hukuku gibi hukuk dallarının yanısıra; kriminoloji, kriminalisck, vikcmoloji, adli Hp gibi bazı yardımcı disiplinler incelenmektedir. DemokraCk ve modern ceza hukuku sistemlerinde ceza hukukunun genel geçer prensiplerle sınırlarının tespit edilmesi gerekir. Ceza hukukuna ve devlecn suç polickasına hâkim olan prensipler ise esasen hukuk devlec ilkesi, hümanizm ilkesi, kusur ilkesi, kanunilik ilkesi, şahsilik ilkesi, adalet ve kanun önünde eşitlik ilkesi ile oranhlılık ilkesi biçiminde sıralandırılmaktadır. 17

18 DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi modern ceza hukukunda cezanın özellikleri arasında yer almaz? a) Kanunla belirlenme b) Seçenek yaptırıma çevrilme c) İşlenen fiille orantılı olma d) İnsan onuru ile bağdaşma e) Muğlâk olmama 2. TDK Türkçe Sözlüğüne göre, aşağıdakilerden hangisi cezanın yöneldiği haklar içerisinde yer almaz? a) Hayat b) Hürriyet c) Malvarlığı d) Onur e) Cinsiyet 3. Aşağıdakilerden hangisi kamu hukukunun dalları arasında yer almaz? a) Ceza hukuku b) İdare hukuku c) Borçlar hukuku d) Anayasa hukuku e) Ceza muhakemesi hukuku 4. Suç işleyen failleri cezalandırmak suretiyle diğer insanların da suç işlemesinin önüne geçmek aşağıdakilerden hangisi ile ifade edilir? a) Koruyucu fonksiyon b) Cezalandırıcı fonksiyon c) Geliştirici fonksiyon d) Onarıcı fonksiyon e) Denkleştirici fonksiyon 5. Aşağıdakilerden hangisi ceza infaz hukukuna ilişkin doğru bir tanımdır? a) Tüm suçlar için geçerli olan genel ilke ve kuralların yer aldığı hukuk dalıdır. b) Suç teşkil eden fiillerin ve bunlar karşılığında uygulanacak yaptırımların neler olduğunu tespit eden kurallar bütünüdür. c) Ceza normunun ihlali hâlinde failin nasıl soruşturulacağını ve kovuşturulacağını düzenleyen hukuk dalıdır. d) Yargılama sonucu tesis edilen hükmün ne şekilde uygulanacağını düzenleyen kuralların bütünüdür. e) Cezaya alternatif hükümlerin uygulanma koşullarının neler olduğunu düzenleyen kuralların bütünüdür. 18

19 6. Aşağıdakilerden hangisi güvenlik tedbirlerinin türlerinden biri değildir? a) Adli para cezası b) Eşya müsaderesi c) Kazanç müsaderesi d) Sınır dışı edilme e) Belli hakları kullanmaktan yoksunluk 7. Suç nedeniyle sorumluluk yaşı ile kabahat dolayısıyla sorumluluk yaşı aşağıdakilerden hangisinde sırasıyla verilmiştir? a) b) c) d) e) Ceza hukukunda kanun metninin kaleme alınışı esas alınarak yapılan yoruma ne ad verilir? a) Objektif yorum b) Sübjektif yorum c) Amaçsal yorum d) Lâfzî yorum e) Tarihî yorum 9. Aşağıdakilerden hangisi ceza hukukunun ilişkili olduğu disiplinler arasında yer almaz? a) Kriminoloji b) Viktimoloji c) Kriminalistik d) Adli tıp e) Antropoloji 10. Kasten yaralama suçu ile hakaret suçuna farklı cezalar uygulanmasını gerektiren ilke aşağıdakilerden hangisidir? a) Orantılılık b) Kanunilik c) Eşitlik d) Hümanizm e) Hukuk devleti Cevap Anahtarı 1.b, 2.e, 3.c, 4.a, 5.d, 6.a, 7.c, 8.d, 9.e, 10.a 19

20 YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK KAYNAKLAR Artuk, Mehmet Emin / Gökcen, Ahmet / A. Caner Yenidünya, (2009), Ceza Hukuku Genel Hükümler, 4. Baskı, Ankara: Turhan Kitabevi Yayınları. Centel, Nur / Zafer, Hamide / Çakmut, Özlem, (2010), Türk Ceza Hukukuna Giriş, 6. Baskı, İstanbul: Beta Yayınları. Demirbaş, Timur, (2006), Ceza Hukuku Genel Hükümler, 4. Baskı, Ankara: Seçkin Yayınları. Dönmezer, Sulhi / Erman, Sahir, (1997), Nazarî ve Tatbikî Ceza Hukuku Genel Kısım Cilt: I, İstanbul: Beta Yayınları. Gözler, Kemal, (2010), Hukuka Giriş, 7. Baskı, Bursa: Ekin Yayınları. Hafızoğulları, Zeki / Özen, Muharrem, (2011), Türk Ceza Hukuku Genel Hükümler, 4. Baskı, Ankara: US- A Yayınları. Hakeri, Hakan, (2010), Ceza Hukuku Genel Hükümler, 9. Baskı, Ankara: Seçkin Yayınları. Hakeri, Hakan, (2011), Ceza Hukuku Genel Hükümler Temel Bilgiler, 6. Baskı, Ankara: Seçkin Yayınları. Koca, Mahmut / Üzülmez, İlhan, (2009), Türk Ceza Hukuku Genel Hükümler, 2. Baskı, Ankara: Seçkin Yayınları. Özbek, Veli Özer, Türk Ceza Kanunu İzmir Şerhi, (2006), Ankara: Seçkin Yayınları. Özbek, Veli Özer / Kanbur, M. Nihat / Bacaksız, Pınar / Doğan, Koray / Tepe, İlker, (2010), Türk Ceza Hukuku Genel Hükümler, Ankara: Seçkin Yayınları. Özgenç, İzzet, (2012), Türk Ceza Hukuku Genel Hükümler, Ankara: Seçkin Yayınları. Özgenç, İzzet, (2005), Türk Ceza Kanunu Gazi Şerhi, Ankara: Seçkin Yayınları. Öztürk, Bahri / Erdem, Mustafa Ruhan, (2011), Uygulamalı Ceza Hukuku ve Güvenlik Tedbirleri Hukuku, 11. Baskı, Ankara: Seçkin Yayınları. Soyaslan, Doğan, (2005), Ceza Hukuku Genel Hükümler, Ankara: Yetkin Yayınları. Toroslu, Nevzat, (2005), Ceza Hukuku Genel Kısım, Ankara: Savaş Yayınları. Yalvaç, Gürsel, (2010), Gerekçeli Ceza ve Yargılama Hukukuna İlişkin Kanunlar, 6. Baskı, Ankara: Adalet Yayınları. 20