DSÇD kapsamında kirleticiler ile etkilerinin değerlendirilmesi

Transkript

1 DSÇD kapsamında kirleticiler ile etkilerinin değerlendirilmesi Prof. Dr. Levent Bat Sinop Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Temel Bilimler Bölümü Sinop Deniz ve Kıyı Suları Kalite Durumlarının Belirlenmesi ve Sınıflandırılması Karadeniz Çalıştayı Haziran 2013, Sinop Üniversitesi, Sinop

2 KARADENİZ Avrupa Parlamentosu 2008/56/EC Direktifi ve Konseyin 17 Haziran 2008 tarihinde Deniz Çevresi Politikaları alanında yayımladığı eylem çerçevesi (Deniz Stratejisi Çerçeve Direktifi) Deniz ve Kıyı Suları Kalite Durumlarının Belirlenmesi ve Sınıflandırılması Karadeniz Çalıştayı Haziran 2013, Sinop Üniversitesi, Sinop

3 Deniz Stratejisi Çerçeve Direktifi (EC, 2008) - Ekosistem tabanlı yönetim prensibine dayanır - Deniz üzerindeki tüm baskıları dikkate alır -Denizlere bölgesel yaklaşır Deniz ve Kıyı Suları Kalite Durumlarının Belirlenmesi ve Sınıflandırılması Karadeniz Çalıştayı Haziran 2013, Sinop Üniversitesi, Sinop

4 Direktifin Amacı 2020 yılına kadar AB Denizlerinde İyi Çevresel Durumu sağlamaktır. Deniz ve Kıyı Suları Kalite Durumlarının Belirlenmesi ve Sınıflandırılması Karadeniz Çalıştayı Haziran 2013, Sinop Üniversitesi, Sinop

5 KARADENİZ Ġyi Çevresel Durum (ĠÇD) Ekolojik olarak çeşitlilik gösteren, dinamik, temiz, sağlıklı ve verimli deniz sularının çevresel durumudur (DSÇD Madde 3(5)). Deniz ve Kıyı Suları Kalite Durumlarının Belirlenmesi ve Sınıflandırılması Karadeniz Çalıştayı Haziran 2013, Sinop Üniversitesi, Sinop

6 T 1 T 2 T 3 T 4 T 5 T 6 T 7 T 8 T 9 T 10 T ĠÇD tanımlayıcısı Biyoçeşitlilik Yabancı türler Balıkçılık Besin zincirleri Ötrifikasyon Deniz tabanı bütünlüğü Hidrografik şartlar Kirleticiler Deniz ürünlerindeki kirleticiler Deniz katı atıkları Enerji ve gürültü girişi Karar 2010/477/EU (DSÇD, 8 ve 9 numaralı iyi çevresel durum tanımlayıcısı: kirleticiler ve etkileri değerlendirme kriter ve göstergeleri)

7 Tanımlayıcı 8. Kontaminant konsantrasyonları kirlilik etkilerini arttırmaz. Denizel ortamdaki kirletici konsantrasyonu ve bunlarının etkilerinin, ekosistem üzerine etkileri ve zararları da dikkate alınarak değerlendirilmesi gereklidir ( 20 ). İki yasal çerçevenin uygulanmasında doğru koordinasyonun sağlanması için Direktif 2000/60/EC nin karasal ve/veya kıyısal sulardaki ilgili şartlarının dikkate alınması gereklidir. Ayrıca bölgesel deniz anlaşmalarında bir araya getirilmiş olan bilgiler ve geliştirilmiş olan yaklaşımlar da göz önünde bulundurulmalıdır. Üye devletlerin denizel ortamla ilgili maddeler konusunda aşağıdakileri dikkate alması gereklidir: (i) Denizel bölge ya da alt bölgeye bitişik kıyısal veya karasal sularda, suda, sedimanda ya da biyotadaki, Madde 2(35) e uygun olarak ve Direktif 2000/60/EC nin Ek V inde ilgili Çevresel kalite Standartlarını aşan maddeler; ve/veya (ii) Direktif 2000/60/EC nin Ek 10.unda öncelikli olarak verilen ve Direktif 2008/105/EC de düzenlenen, ilgili denizel bölgeye, alt bölgeye ya da alt bölüme deşarj edilen maddeler; ve/veya (iii) Kontaminant olan maddeler ve bunların total salınımları (kayıplar, deşarjlar veya emisyonlar) ilgili denizel bölgede, alt bölgede ya da alt bölümde önceden var olan ya da şimdiki (örneğin tehlikeli ve zararlı maddeleri içeren olayların ardında akut kirlilik durumlarının sonucu da olabilir) kirlilikten kaynaklanan önemli risklere neden olabilir. İyi çevre durumuna doğru ilerleme, kirliliğin progresif olarak aşamalarla bitirilip bitirilmemesine bağlı olacaktır; yani denizel ortamdaki kontaminantların varlığı ve bunların biyolojik etkileri kabul edilebilir sınırlar içerisinde tutulmalıdır ve böylece denizel ortamın herhangi bir riskle ya da önemli etkiyle karşı karşıya kalmaması sağlanmalıdır Kontaminant konsantrasyonu Direktif 2000/60/EC deki değerlendirmelere uygun olarak yukarıda bahsedilen kontaminantların ilgili matristeki (biyotada, sedimanda ya da suda) konsantrasyonu (8.1.1) 8.2. Kontaminantların etkileri Kaynaklarda belirtilen kontaminant konsantrasyonlarının ilgili matrikslerde Direktif 2000/60/EC değerlendirmesi altında ölçülmesi Kirlilik seviyelerinin ekosistem bileşenleri üzerine etkileri. Bir sebep/sonuç ilişkisinin tespit edilmiş olduğu ve izlenmesi gereken seçilmiş biyolojik prosesler ve taksonomik gruplar dikkate alındığında kirliliğin, ilgili ekosistem bileşenleri üzerindeki etki düzeyleri Akut kirlilik olaylarının (örneğin, Petrol ve petrol ürünlerinin denize akması) ortaya çıkışı, orijini (mümkünse), derecesi ve bunların, bu kirlilikten fiziksel olarak etkilenen biyota üzerindeki etkileri

8 ( 20 ) Bölüm A daki 3. ve 4. Noktalara bakınız 3. İyi Çevre Durumu, ilgili tüm insan aktivitelerinin, denizel ortamı koruma ve muhafaza etme şartına uygun olarak ve denizel mal ve hizmetlerin şimdiki ve gelecekteki nesiller tarafından sürdürülebilir olarak kullanılması kavramına göre gerçekleştirilmesini gerektirir (Direktif 2008/56/EC Madde 1 e göre). İyi Çevre Durumu için kriterler uygulanırken değerlendirme ve izlemenin hedeflenmesi gerektiği ve denizel ekosistem ve bileşenleri üzerine etkiler ve tehlikelerin önemi dikkate alınarak faaliyetlerin buna göre öncelik sırasına alınması unutulmamalıdır. Bununla birlikte, Direktif 2008/56/EC Madde 8(1)(b)(ii) de bahsedilen denizel ekosistem üzerindeki etkilerin esas kümülatif ve sinerjik etkileri dikkate alınarak değerlendirme yapılması önemlidir. 4. Çevresel durumun genel olarak geniş bir skalada izlenmesi için bazen bilgi gereksinimleri ve ilgili denizel suların coğrafik kapsamı arasındaki ilişki dikkate alınarak, seçilmiş bazı kriterlerin ve indikatörlerin ilk adım olarak uygulanması uygun olabilir. Böylece, çevresel özellikler ve/veya insan baskısı açısından etkilerin ve tehlikelerin önemi ile ilgili olarak daha detaylı değerlendirmelerin gerekli olduğu durumlar ya da spesifik bölgelerin belirlenmesi mümkün olacaktır.

9 Madde 2(35): Çevresel kalite standardı, insan sağlığı ve çevrenin korunması amacıyla belirli bir kirletici ya da kirletici grubunun suda, sedimanda ya da biyotadaki konsantrasyonunun aşılmaması anlamına gelmektedir. Deniz ve Kıyı Suları Kalite Durumlarının Belirlenmesi ve Sınıflandırılması Karadeniz Çalıştayı Haziran 2013, Sinop Üniversitesi, Sinop

10 Tanımlayıcı 9. Balık ve diğer deniz ürünlerindeki kontaminant seviyeleri düzenleyici yönetmeliklerdeki belirlenen değeri ve diğer ilgili standartları aşamazlar. Farklı bölgelerde veya alt bölgelerde Üye Devletlerin doğal ortamda yakalanan balıkların, eklembacaklıların, yumuşakçaların, derisi dikenlilerin ve deniz yosunlarının yenilebilir dokularını (kas, karaciğer, balık yumurtası, et, uygun yumuşak kısımlar) ve izlemesi gereklidir. İnsan tüketimine uygun ürünler için Avrupa da maksimum düzeylerinin ulusal veya bölgesel düzeyde belirlenmiş olduğu maddelerin bulunma olasılıklarına bakılmalıdır Kontaminantların seviyesi, sayısı ve sıklığı Tespit edilmiş olan kontaminantların gerçek seviyesi ve maksimum yasal düzeyleri aştığı belirlenen kontaminantların sayısı Yasal sınırların aşılma sıklığı

11 1- Karadeniz kıyısında kirleticilerin(ağır metallerin) biyota ve sedimandaki birikimine ilişkin çalışmalar (farklı limanlar, dere ağzı vs.) 2- Kirleticilere ekosistem tepkilerini anlamaya yönelik çalışmalar (biyomonitör / indikatör organizmalar kullanılarak yapılmış çalışmalar) Deniz ve Kıyı Suları Kalite Durumlarının Belirlenmesi ve Sınıflandırılması Karadeniz Çalıştayı Haziran 2013, Sinop Üniversitesi, Sinop

12 Ağır metal çalışmaları için Karadeniz kıyılarından toplanan makroalgler Deniz ve Kıyı Suları Kalite Durumlarının Belirlenmesi ve Sınıflandırılması Karadeniz Çalıştayı Haziran 2013, Sinop Üniversitesi, Sinop

13 Ağır metal çalışmaları için Karadeniz kıyılarından toplanan makroalgler Chlorophyta Phaeophyta Rhodophyta Chaetomorpha linum Cystoseira barbata Antithamnion cruciatum Cladofora laetevirens Padina pavonia Ceramium rubrum Cladophora sericea Cystoseria crinata Corallina elongate Enteromorpha intestinalis Corallina granifera Enteremorpha linza Ulva lactuca Ulva rigida Corallina mediterranea Corallina officinalis Corallina spp. Gelidium crinale Gelidium latifolium Gracilaria verrucosa Phyllophora nervosa Porphyra umbilicalis Pterocladia capillacea

14 Metaller Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Chlorophyta > Rhodophyta > Phaeophyta Chlorophyta > Phaeophyta> Rhodophyta Rhodophyta > Chlorophyta > Phaeophyta Phaeophyta > Chlorophyta > Rhodophyta Phaeophyta > Chlorophyta > Rhodophyta Phaeophyta > Chlorophyta > Rhodophyta Rhodophyta > Chlorophyta > Phaeophyta Rhodophyta > Phaeophyta > Chlorophyta Chlorophyta Fe> Mn> Zn> Pb> Ni> Cu> Co> Cd Phaeophyta Rhodophyta Fe> Mn> Ni> Pb> Zn> Cu> Co> Cd Fe> Mn> Zn> Ni> Pb> Cu> Co> Cd Deniz ve Kıyı Suları Kalite Durumlarının Belirlenmesi ve Sınıflandırılması Karadeniz Çalıştayı Haziran 2013, Sinop Üniversitesi, Sinop

15 BLACK SEA Fe Chlorophyta Rhodophyta Fe Phaeophyta Zn Ni Cu Mn Pb Phaeophyta Rhodophyta Chlorophyta Deniz ve Kıyı Suları Kalite Durumlarının Belirlenmesi ve Sınıflandırılması Karadeniz Çalıştayı Haziran 2013, Sinop Üniversitesi, Sinop

16 Sinop tan örneklenen Ulva lactuca türlerinde µg metal g -1 kuru ağırlık Demir Çinko Nikel Bakır Manganez Kurşun Kadmiyum Kobalt Kaynaklar 669± ± ± Güven ve ark., Öztürk ve ark., ± ± ± ± ±53 52± ± Öztürk ve ark., ± ± ± ± ± ± ± Öztürk ve ark., ± ± ± ± ±0.57 <0.5 <0.02 <0.05 Topçuoğlu ve ark., ± ±1.6 < ± ±0.1 <0.1 <0.02 <0.05 Topçuoğlu ve ark., 2003a 2350±0.3 40±0.1-13±1.0 - <0.01 < Altug ve ark., ± ± ± ± ± ± ± ±2.5 Tuzen ve ark., < Turk Culha ve ark., 2010

17 Farklı bölgelerden örneklenen Ulva lactuca türlerinde µg metal g -1 kuru ağırlık Demir Çinko Nikel Bakır Manganez Kurşun Kadmiyum Kobalt Kaynaklar ( 1995) Şile 501.5± ± ± ± ±0.25 < ± ±0.1 Topçuoğlu et al., 2001 (1997) Şile 147.3± ± ± ± ± ± ± ±0.37 Topçuoğlu et al., 2001 Şile 550±2 9.6±0.1 < ± ±0.2 <0.1 <0.02 <0.05 Topçuoğlu et al., 2003a Rize 425± ± ± ± ± ± ±0.16 Tuzen et al., 3 ± Pazar ± ± ± ± ± Topçuoğlu et al., 2003b Rize ± ± ± ± ± Topçuoğlu et al., 2003b Trabzon 277± ± ± ± ± ± ± ±0.47 Tuzen et al., 2009 Ulva rigida türlerinde µg metal g -1 kuru ağırlık Demir Çinko Nikel Bakır Manganez Kurşun Kadmiyum Kobalt Kaynaklar 1986 Sinop 1021±59 6± ± ± ± ± ±1.1 Güven et al., Sinop 1298± ± ± ±4.2 6± ± ±10 Güven et al., Şile 122±72 < 7-3.2± < ± ±0.1 Güven et al., 1998 Şile 235±15 3.9±0.3 31± ± ± ± ± ±0.06 Topçuoğlu et al., 2003a Sinop- Gerze 2002±0.4 32±0.2-11±0.7 - <0.01 < Altug et al., 2006

18 Chaetomorpha linum türlerinde µg metal g -1 kuru ağırlık Enteromorpha intestinalis türlerinde µg metal g -1 kuru ağırlık Yıl Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar (1993) Şile 580± ± ± ±1.9 1± ±0.1 Güven ve ark., 1998 (1993) İğneada 12640± ±6.5 - LOD - LOD LOD 4.8±0.3 Güven ve ark., 1998 Örnekleme Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar zamanı (1986) Sinop 3506± ± ± ± ± ± ±1.8 Güven ve ark., 1992 (1987) Sinop 2578± ± ±0.8 48±7.2 8± ± ±1.4 Güven ve ark., 1992 (1986) Şile 631± ±9.4-6±0.1 - < ± ±0.2 Güven ve ark., 1998 (1987) İğneada 12241± ±7.2 - LOD - LOD LOD 4.6±0.3 Güven ve ark., 1998 Sinop 1044±15 7.7± ± ± ± ± ± ±0.06 Topçuoğlu ve ark., 2003a Sinop- Gerze 945±0.4 19± ± ± ±0.2 - Altug ve ark., 2006 Trabzon 343± ± ± ± ± ± ± ±0.15 Tuzen ve ark., 2009 Sinop 585± ± ± ± ± ± ± ±0.41 Tuzen ve ark., 2009 Rize 2747± ± ± ± ± ± ± ±0.43 Tuzen ve ark., 2009 Sinop < Turk Culha ve ark., 2010

19 Enteromorpha linza türlerinde µg metal g -1 kuru ağırlık Yıl Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Sinop Öztürk, 1991; Öztürk 1994 Sinop Öztürk ve ark., Şile 440.7± ± ± ± ± ± ±0.08 <0.05 Topçuoğlu ve ark., 2001 Sinop 2656±22 7.1± ± ± ± ± ± ±0.17 Topçuoğlu ve ark., 2003a Sinop- Gerze 1020±0.5 21± ± ± ±0.1 - Altug ve ark., 2006 Sinop < Turk Culha ve ark., 2010

20 Cystoseria barbata türlerinde µg metal g -1 kuru ağırlık Yıl Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar 1986 Şile 348± ± ± ± ± ± ±0.8 Güven et al., Sinop 3414± ± ± ± ± ± ±1.7 Güven et al., Şile 474± ± ± ± ±0.3 2± ±1.6 Güven et al., Sinop 654± ± ± ± ± ± ±1.1 Güven et al., Şile 317± ± ± ± ± ±0.5 2±0.9 Güven et al., 1992 Sinop Öztürk, 1991 Sinop 33±3.5 44±6 25±3 10± ±78 19± ± Öztürk et al., 1996 Sinop 49±4.9 55±6 35±3.5 16±2 837±113 30± ± Öztürk et al., Sinop 446± ± ± ± ± ±0.1 Güven et al., Şile 124± ±8-11.8± ±2.9 1± ±0.1 Güven et al., İğneada < 100 < 7 - LOD - LOD LOD 0.5±0.1 Güven et al., Şile 230.5± ± ± ± ± ± ± ±0.27 Topçuoğlu et al., 2001

21 Cystoseria barbata türlerinde µg metal g -1 kuru ağırlık Yıl Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar 1995 Şile 166.6± ± ± ± ± ± ± ±0.1 Topçuoğlu et al., Şile 526.6± ± ± ± ± ± ± ±0.46 Topçuoğlu et al., Şile 1066± ± ± ± ± ± ± ±0.27 Topçuoğlu et al., 2001 Sinop 427± ± ± ± ±0.32 <0.5 <0.02 <0.05 Topçuoğlu et al., 2002 Şile 133± ± ± ± ± ± ±0.1 <0.05 Topçuoğlu et al., 2003a Sinop 463±2 6.5± ± ± ±3 3.5± ± ±0.05 Topçuoğlu et al., 2003a Pazar - 12± ± ± ± ± Topçuoğlu et al., 2003b Rize ± ± ± ± ± Topçuoğlu et al., 2003b Sinop- Gerze 560±0.2 48± ± ± ±0.3 - Altug et al., 2006 Sinop 242± ± ± ± ± ± ± ±0.60 Tuzen et al., 2009 Sinop < < Turk Culha et al., 2010

22 Antithamnion cruciatum (µg metal g -1 kuru ağırlık) Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Rize 1524± ± ± ± ± ± ± ±2.2-3 Tuzen et al., 2009 Trabzon 2873± ± ± ± ± ± ± ± Tuzen et al., 2009 Sinop 3949± ± ± ± ± ± ± ±5.3-3 Tuzen et al., 2009 Ceramium rubrum (µg metal g -1 kuru ağırlık) Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Şile (1995) Şile (1997) 709.5± ± ± ± ± ± ± ±0.45 Topçuoğlu et al., ± ± ± ± ± ± ± ±0.14 Topçuoğlu et al., 2001 Sinop 4988±10 58± ± ± ±1 < ± ±0.12 Topçuoğlu et al., 2003a Sinop-Gerze 1970±0.3 60±0.4-20± ± ±0.3 - Altug et al., 2006 Rize 1479± ± ± ± ± x ± ± Tuzen et al., 2009 ± Trabzon 1953± ± ± ± ± x ± Tuzen et al., 2009 ±42-3 ± Sinop 996± ± ± ± ± x x ±0.8-3 Tuzen et al., 2009 ±5.5-3 ± Sinop < <0.01 Turk Culha et al., 2010

23 Corallina granifera (µg metal g -1 kuru ağırlık) Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Şile 443± ± ±0.5 35± ± ± ±0.1 Güven et al., Şile 206± ± 2.2-4± ± ± ± ±0.1 Güven et al., Sinop 592± ±1.5-8±1.2 42± ± ± ±0.2 Güven et al., Şile 1395± ± ± ± ± ± ±0.2 Güven et al., Sinop 2203± ± ±0.5 69± ± ± ±0.2 Güven et al., Sinop 2100± ± ± ±0.4 1± ±0.1 Güven et al., Şile 771.9± ± ± ± ±0.16 6± ± ±0.2 Topçuoğlu et al., Şile 382.6± ± ± ± ± ± ± ±0.11 Topçuoğlu et al., Şile 122.3± ± ± ± ± ± ± ±0.17 Topçuoğlu et al., Şile 231±21 8.9± ± ± ± ± ± ±0.19 Topçuoğlu et al., 2003a Corallina mediterranea (µg metal g -1 kuru ağırlık) Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Sile 595±3 43.3±0.7 < ± ±0.2 <0.1 <0.02 <0.05 Topçuoğlu et al., 2003a Sinop 1508±2 19.1±0.1 < ± ±0.2 <0.1 <0.02 <0.05 Topçuoğlu et al., 2003a

24 Corallina officinalis (µg metal g -1 kuru ağırlık) Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Şile 1993 Sinop- Gerze 520± ± ± ± ± ±0.1 Güven et al., ± ± ± ± ±0.2 - Altug et al., 2006 Sinop <0.01 Turk Culha et al., 2010 Gracilaria verrucosa (µg metal g -1 kuru ağırlık) Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Sinop 1986 Sinop ± ± ± ± ±0.2 1± ±0.5 Güven et al., ± ± ± ±22.5 8± ± ±1.5 Güven et al., 1992 Porphyra umbilicalis (µg metal g -1 kuru ağırlık) Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Rize 784± ± ± ± ± x Tuzen et al., ±30-3 ±1.5-3 ± Trabzon 330± ± ± ± ± x x Tuzen et al., ± ±0.6-3 ± Sinop 114± ± ± ± ± x Tuzen et al., ±15-3 ± ±

25 Phyllophora nervosa (µg metal g -1 kuru ağırlık) Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Şile 1979 Şile 1983 Şile 1985 Şile 1986 Şile 1987 Şile 1988 Şile 1992 Şile 1993 Şile 1994 Şile 1995 Şile 1996 Şile ±6 83±8-19.5± ± ±0.6 3± ±0.2 Güven et al., ± ± ±2.2 96± ± ± ±2.7 Güven et al., ±150 71± ± ± ± ± ±0.2 Güven et al., ± ± ± ± ± ± ±1.7 Güven et al., ± ± ± ± ± ± ±2.9 Güven et al., ±205 98±7-17.2± ± ± ± ±.0.9 Güven et al., ± ± LOD - - Güven et al., ± ±6.6-8± ± ± ±0.3 Güven et al., ± ± ± ± ± ± ± ±0.28 Topçuoğlu et al., ± ± ± ± ±0.31 3± ± ±0.52 Topçuoğlu et al., ± ± ± ± ±0.11 4± ± ±0.05 Topçuoğlu et al., ± ± ± ± ± ± ±0.09 5±0.17 Topçuoğlu et al., 2001 Sinop 1359± ± ± ± ±1.8 <0.1 < ±0.45 Topçuoğlu et al., 2003a Sinop 1559± ± ± ± ± ± ± ± Tuzen et al., 2009

26 Pterocladia capillacea (µg metal g -1 kuru ağırlık) Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Sinop 1987 Şile 1992 Şile 1993 Sinop 1993 Şile 1994 Şile 1995 Şile 1996 Şile ± ± ± ± ± ±0.6 3±0.9 Güven et al., ± ± LOD - - Güven et al., ± ± ± ±3.2 2± ±0.3 Güven et al., ± ± ± < ± ±0.1 Güven et al., ± ± ± ± ±0.27 6±0.83 2± ±0.19 Topçuoğlu et al., ± ± ± ± ±0.07 3± ± ±0.36 Topçuoğlu et al., ± ± ± ± ±0.26 3± ± ±0.22 Topçuoğlu et al., ± ± ± ± ± ± ± ±0.18 Topçuoğlu et al., 2001 Şile 288±1 86.2±0.5 < ± ±0.2 < ±0.1 <0.05 Topçuoğlu et al., 2003a Sinop 407± ±1.1 <0.1 < ±0.7 <0.1 <0.02 <0.05 Topçuoğlu et al., 2003a

27 Penilia avirostris Pleopis tergestina Pseudocalanus elongatus Paracalanus parvus Centropages ponticus Evadne spinifera Polychaeta larvae

28 Toplam Planktonda µg metal g -1 kuru ağırlık *= Zooplankton Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Sinop Ünsal ve ark., 1992 Samsun Ünsal ve ark., 1992 Trabzon Hopa Ünsal ve ark., Ünsal ve ark., 1992 İnebolu Ünsal ve ark., 1993 Zonguldak Ünsal ve ark., 1993 Sakarya Ünsal ve ark., 1993 İğneada Ünsal ve ark., 1993 Sinop* 2001 Sinop* LOD Bat ve ark., LOD Bat ve ark., 2006

29 Kabuklularda µg metal g -1 yaş ağırlık CRUSTACEA Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Carcinus aestuarii Sinop Bat ve ark., 1998a Crangon crangon Samsun Bat ve ark., 2013 Eriphia verrucosa Sinop 2.54± ± ± ± ± ± ± Öztürk and Bat, 1994 Idotea baltica Sinop Öztürk ve ark., 1994 Idotea baltica Sinop 4.1± ± ± ± ± ± ± Bat and Öztürk,1997 Palaemon elegans Sinop Öztürk ve ark., 1996

30 (Molluscs)

31 Sinop tan örneklenen Patella caerulea (µg metal g -1 yaş ağırlık) Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Kaynaklar Öztürk, Öztürk et al., Bat et al., 1998b

32 Rapana venosa (µg metal g -1 kuru ağırlık)* diğerleri yaş ağırlık Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Sinop Öztürk and Öztürk, 1994 Fatsa 199±37 49±6 2.17±0.6 57±8 1.9± ± ±0.5 - Topçuoğlu et al., 1994 Persembe (*) 98±1 44.6±0.1 < ± ±0.03 < ± ±0.05 Topçuoğlu et al., 2002 Sinop Bat et al., Rize (*) 99±2 68.3± ± ± ±0.09 <0.5 < ±4.4 Topçuoğlu et al., < <0.05 Topçuoğlu, 2004 BS (*) Sinop (*) Sinop (*) ± ± Das et al., Turk Culha et al., 2007 Rapana venosa (Valenciennes, 1846)

33 Mytilus galloprovincialis Lamarck, 1819

34 Mytilus galloprovincialis (µg metal g -1 kuru ağırlık)* diğerleri yaş ağırlık Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Sinop Öztürk, Igneada Ünsal ve ark., 1992 Sinop Ünsal ve ark., 1992 Samsun Ünsal ve ark., 1992 Trabzon LOD Ünsal ve ark., 1992 Sürmene Ünsal ve ark., 1992 Rize LOD Ünsal ve ark., 1992 Hopa Ünsal ve ark., 1992 Inebolu Ünsal ve ark., 1993 Sakarya Ünsal ve ark., 1993 Zonguldak Ünsal ve ark., 1993

35 Mytilus galloprovincialis (µg metal g -1 kuru ağırlık)* diğerleri yaş ağırlık Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Sinop ± ± Ünsal ve ark., 1995 Sinop (Max.) - - Ünsal and Beşiktepe, 1994 Rize (Max.) Ünsal and Beşiktepe, 1994 Sinop ± ± Ünsal ve ark., 1995 Hopa - 43± ± ± Ünsal ve ark., 1998 Giresun- Bulancak - 43± ± ± Ünsal ve ark., 1998 Sinop - 188± ± ± Ünsal ve ark., 1998 Rize Fındıklı Giresun- Eynesil - 136± ± ± Ünsal ve ark., ± ± ± Ünsal ve ark., 1998 Ordu-Ünye - 47± ± ± Ünsal ve ark., 1998 Sinop-Gerze - 87± ± ± Ünsal ve ark., 1998

36 Mytilus galloprovincialis (µg metal g -1 kuru ağırlık)* diğerleri yaş ağırlık Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Hopa - 35± ± ± Ünsal ve ark., - 39±9-2.55± ± Ünsal ve ark., 1998 Sinop - 63± ± ± Ünsal ve ark., Giresun- Bulancak Rize Fındıklı Giresun- Eynesil ± ± ± Ünsal ve ark., - 20±5-0.55± ± Ünsal ve ark., 1998 Ordu-Ünye - 47± ± ± Ünsal ve ark., ± ± ± Ünsal ve ark., 1998 Hopa - 23± ± ± ± Ünsal ve ark., Sinop- Gerze - 24± ± ± ± Ünsal ve ark., 1998 Sinop - 71± ± ± ± Ünsal ve ark., Giresun- Bulancak Rize Fındıklı Giresun- Eynesil ± ± ± ± Ünsal ve ark., - 15±3-0.68± ± ± Ünsal ve ark., 1998 Ordu-Ünye - 29± ± ± ± Ünsal ve ark., Sinop- Gerze ± ± ± ± Ünsal ve ark.,

37 Mytilus galloprovincialis (µg metal g -1 kuru ağırlık)* diğerleri yaş ağırlık Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Sinop Bat ve ark., 1999 Eastern BS Ünsal, 2001 Western BS Ünsal, 2001 Amasra 355± ± ± ± ± ± ± ±0.11 Topçuoğlu ve ark., 2002 Sinop 598± ± ± ± ± ± ± ±0.01 Topçuoğlu ve ark., 2002 Rize 511± ± ± ± ±0.07 <0.05 < ±0.33 Topçuoğlu ve ark., 2002 Pazar - 59± ± ± ± ± Topçuoğlu ve ark., 2003b Rize ± ± ± ±0.91 < Topçuoğlu ve ark., 2003b BS < Topçuoğlu, 2004

38 Mytilus galloprovincialis (µg metal g -1 kuru ağırlık)* diğerleri yaş ağırlık Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Çamburnu Damla ve ark., 2006 Rize (inner of harbor) Rize (out of harbor) Damla ve ark., Damla ve ark., 2006 Çayeli Damla ve ark., 2006 Hopa Damla ve ark., 2006 Çamburnu LOD LOD Damla ve ark., 2006 Rize (inner of harbor) kabuk Rize (out of harbor) kabuk Çayeli kabuk Hopa kabuk LOD LOD Damla ve ark., 2006 LOD LOD Damla ve ark., 2006 LOD LOD Damla ve ark., 2006 LOD LOD Damla ve ark., 2006

39 Mytilus galloprovincialis (µg metal g -1 kuru ağırlık)* diğerleri yaş ağırlık Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Sinop Turk Culha ve ark., 2007 Samsun < Bakan and Özkoç, 2007 Samsun < <0.05 < Bakan and Özkoç, 2007 Samsun < Bakan and Özkoç, 2007 Samsun < Bakan and Özkoç, 2007 Camburnu 3340± ±32 6.0± ±6 59±3 21.0± ±0.2 - Çevik ve ark., 2008 Rize 2390±72 600±30 1.0± ±8 54±3 5.0± ±0.2 - Çevik ve ark., 2008 Rize 1400±42 340±10 3.0±0.2 90±3 41±2 9.0± ±0.2 - Çevik ve ark., 2008 Cayeli 4030± ±7 3.0± ±4 46±2 5.0± ±0.1 - Çevik ve ark., 2008 Hopa 1150±35 180±5 2.0± ±4 47±2 3.0± ±0.2 - Çevik ve ark., 2008 Samsun ± Das ve ark., 2009 Sinop ± ± Das ve ark., 2009 Sinop Bat ve ark., 2012c

40 Mytilus galloprovincialis türlerinde en yüksek; Fe 4030±121 µg/g Çayeli nde Zn 630±32 µg/g Çamburnu nda Ni 43.8 µg/g Samsun da Cu 260±8 µg/g Rize de Mn µg/g Samsun da Pb µg/g Samsun da Cd 6.44±0.01 µg/g Amasra da Co 5.36±0.33 µg/g Rize Fe> Zn > Cu> Pb >Mn> Ni > Cd > Co

41 Kabuklu Yumuşakçalarda ağır metallerin maksimum limitleri (mg/kg yaş ağırlık) Standartlar Cd Pb Cu Zn K Y K Y K Y K Y Anonim (1995) Türk Mevzuatı MAFF (1995) 1,2 Gıda Güvenliği Anonim (2001) Komisyon Tüzüğü (EC) Anonim (2002) Türk Gıda Kodeksi Anonim (2006) Komisyon Tüzüğü (EC) Anonim (2008) 3 Türk Gıda Kodeksi Anonim (2011) Türk Mevzuatı <0.2 < = Eğer bakır doğal olarak bulunursa yiyeceklerde daha yüksek düzeylerde izin verilir. 2 = Doğal olarak 50 mg.kg -1 daha fazla içerirse yiyeceklerde daha fazla düzeylerde izin verilir. 3 = Türk Gıda Kodeksi gıda maddelerindeki bulaşanların maksimum limitleri hakkında Tebliğ (Tebliğ No: 2008/26) in yürürlükten kaldırılmasına dair Tebliğ (Anonim, 2012). 4= Kahverengi yengeç hariç

42

43 Balık türleri Karadeniz in farklı bölgelerinden örneklenen balıklarda ağır metal (µg metal g -1 kuru ağırlık)* diğerleri yaş ağırlık Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Alosa bulgarica Alosa bulgarica (karaciğer) Alosa bulgarica Alosa caspia* Alosa caspia* Belone belone Clupea sprattus* Clupea sprattus Sinop Bat, 1992 Sinop 9.14± ± ± ± ± ± ± Öztürk and Bat, 1994 Sinop 1.61± ± ± ± ± ± ± Öztürk and Bat, 1994 Samsun 16.08± ± ± ± ± ± Tüzen, 2003 Samsun, Sinop, Terme, Fatsa, Ordu 33.78± ± ± ± ± ± ± Nisbet ve ark., 2010 Sinop 25± ± ± ± ± ± ± Bat ve ark., 1998a Samsun 25.48± ± ± ± ± ± Tüzen, 2003 BS 48.2 ± ± ± ± ± ± ± Tuzen, 2009

44 Engraulis encrasicolus ağır metal (µg metal g -1 kuru ağırlık)* diğerleri yaş ağırlık Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Inebolu Ünsal ve ark., 1993 BS* 23.4± ± ± ± ± ± ± ±0.15 Topçuoğlu ve ark., 1995 Sinop (karaciğer) 9.89± ± ± ± ± ± ± Bat ve ark., 1996 Sinop 4.87± ± ± ± ± ± ± Bat ve ark., 1996 Amasra* 44±1 35.7±0.4 < ± ±0.03 < ± ±0.18 Topçuoğlu ve ark., 2002 Samsun* 10.45± ± ± ± ± ± Tüzen, 2003 BS* 95.6 ± ± ± ± ± ± ± Uluozlu ve ark., 2007 Trabzon 44.4± ± ± ± ± ± ± ±0.03 Türkmen ve ark., 2008a Trabzon (karaciğer) 188± ± ± ± ± ± ± ±0.05 Türkmen ve ark., 2008a Sinop 35.7± ± ± ± ± ± ± ±0.01 Türkmen ve ark., 2008a Sinop (karaciğer) 78± ± ± ± ± ± ± ±0.02 Türkmen ve ark., 2008a Bartın 35.9± ± ± ± ± ± ± ±0.01 Türkmen ve ark., 2008a Bartın (karaciğer) 124± ± ± ± ± ± ± ±0.19 Türkmen ve ark., 2008a BS* 18.0 ± ± 0.34 ± ± ± ± Turan ve ark., BS 75.7 ± ± ± ± ± ± ± Tuzen, 2009 Samsun, Sinop, Terme, Fatsa, Ordu* 26.06± ± ± ± ± ± ± Nisbet ve ark., 2010 Samsun* 2009 Samsun* ± ± ± ± ± ± Aygun and Abanoz, ± ± ± ±0.9 LOD LOD - Aygun and Abanoz, 2011

45 Merlangius merlangus euxinus ağır metal (µg metal g -1 kuru ağırlık)* diğerleri yaş ağırlık Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Kaynaklar Samsun, Sinop, Terme, Fatsa, Ordu 26.17± ± ± ± ± ± ±0.007 Nisbet ve ark., 2010 Sinop Sinop (karaciğer) 18.68± ± ± ± ± ± ±0.009 Sinop 9.04± ± ± ± ± ± ±0.004 EBS* Ünsal ve ark., 1992 Bat ve ark., 1996 Bat ve ark., 1996 Boran ve ark., 2000 Samsun* <0.05 <0.02 Das ve ark., 2009 Sinop* <0.05 <0.02 Das ve ark., 2009 Sinop* Bat ve ark., 2006 Sinop* Samsun* ± ± ± ± ± ±0.03 Samsun* ± ± ± ±0.0 LOD LOD Turk Culha ve ark., 2007 Aygun and Abanoz, 2011 Aygun and Abanoz, 2011

46 Merlangius euxinus ağır metal (µg metal g -1 kuru ağırlık)* diğerleri yaş ağırlık Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Kaynaklar Rize ± ± ±02 <0.05 <0.02 Topçuoğlu ve ark., 2003b Samsun, Sinop, Terme, Fatsa, Ordu* 28.84± ± ± ± ± ± ±0.00 Nisbet ve ark., 2010 Merlangus merlangus ağır metal (µg metal g -1 kuru ağırlık)* diğerleri yaş ağırlık Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Kastamonu Zonguldak Perşembe* 57±1 43.1±0.1 < ± ±0.09 <0.05 <0.02 <0.05 Rize* 46±1 30.2±0.1 < ± ±0.04 <0.05 <0.02 <0.05 Ünsal ve ark., 1993 Ünsal ve ark., 1993 Topçuoğlu ve ark., 2002 Topçuoğlu ve ark., 2002 BS* Dalman ve ark., 2006 BS* 104 ± ± ± ± ± ± ± Türkmen ve ark., 2008a BS* 4.48 ± ± ± ± ± ± Turan ve ark., 2009 BS 98.1 ± ± ± ± ± ± ± Tuzen, 2009 Samsun, Ordu, Trabzon, Rize* 27.7 ± ± ± ± ± ± ± 0.03 Mendil ve ark., 2010

47 Mugil cephalus ağır metal (µg metal g -1 kuru ağırlık)* diğerleri yaş ağırlık Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Pazar* - 6.4± ± ± ±0.89 < BS* 82.7 ± ± 3.3 BS 125 ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± 0.03 Sinop Sinop Sinop (karaciğer) Topçuoğlu ve ark., 2003b Türkmen ve ark., 2008a - Tuzen, 2009 Bat ve ark., 2012a Bat ve ark., Bat ve ark., 2006 Mullus surmelutus ağır metal (µg metal g -1 kuru ağırlık)* diğerleri yaş ağırlık Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Sinop* 21.3± ± ± ±0.13 < ± ±0.08 Topçuoğlu ve ark., 1990 Sinop Bat ve ark., 2012a

48 Mullus barbatus ağır metal (µg metal g -1 kuru ağırlık)* diğerleri yaş ağırlık Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Trabzon* 39.0± ± ± ± ±0.26 < ±0.03 Topçuoğlu et al., 1990 Sinop (karaciğer) 8.85± ± ± ± ± ± ± Bat et al., 1996 Sinop 4.18± ± ± ± ± ± ± Bat et al., 1996 Sinop Sinop (iç organ) Bat et al., 2006 LOD Bat et al., 2006 BS* Dalman et al., 2006 Sinop* Turk Culha et al., 2007 BS* 163 ± ± ± ± ± ± ± Uluozlu et al., 2007 BS* 21.2 ± ± ± ± ± ± Turan et al., 2009 BS 53.2 ± ± ± ± ± ± ± Tuzen, 2009 Samsun* Sinop* ± ± < < Das et al., 2009 Das et al., 2009 Samsun, Sinop, Terme, Fatsa, Ordu* 29.17± ± ± ± ± ± ± Nisbet et al., 2010 Samsun, Ordu, Trabzon, Rize* (ponticus) 41.4 ± ± ± ± ± ± ± 0.04 Mendil et al., 2010

49 Balık türleri Karadeniz in farklı bölgelerinden örneklenen balıklarda ağır metal (µg metal g -1 kuru ağırlık)* diğerleri yaş ağırlık Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Pomatomus saltator Sinop 21± ± ± ± ± ± ± Bat ve ark., 1998a Pomatomus saltator Sinop LOD Bat ve ark., 2006 Pomatomus saltator* BS* 68.6 ± ± ± ± ± ± ± Uluozlu ve ark., 2007 Pomatomus saltator BS 110 ± ± ± ± ± ± ± Tuzen, 2009 Pomatomus saltatrix* Samsu n, Sinop, Terme, Fatsa, Ordu* 23.81± ± ± ± ± ± ± Nisbet ve ark., 2010

50 Psetta maxima ağır metal (µg metal g -1 kuru ağırlık)* diğerleri yaş ağırlık Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Trabzon* 31.0± ± ± ± ± ±0.07 Igneada* 46.7± ± ± ± ± ±0.13 Sinop (karaciğer) 0.59± ± Sinop Topçuoğlu ve ark., 1990 Topçuoğlu ve ark., 1990 Bat ve ark., 2006 Bat ve ark., 2006 BS 36.2 ± ± 2.7 Samsun, Sinop, Terme, Fatsa, Ordu* Sinop (erkek) Sinop (dişi) 21.72± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± Tuzen, 2009 Nisbet ve ark., 2010 Bat ve ark., 2012b Bat ve ark., 2012b

51 Sarda sarda ağır metal (µg metal g -1 kuru ağırlık)* diğerleri yaş ağırlık Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Samsun* 9.52± ± ± ± ± ± Tüzen, 2003 BS* 73.5 ± ± ± ± ± ± Sinop (karaciğer) Sinop LOD Uluozlu ve ark., Bat ve ark., 2006 Bat ve ark., 2006 BS 68.5 ± ± ± ± ± ± ± Tuzen, 2009 Samsun, Ordu, Trabzon, Rize* 25.5 ± ± ± ± ± ± ± 0.04 Mendil ve ark., 2010 Samsun, Sinop, Terme, Fatsa, Ordu* 25.96± ± ± ± ± ± ± Nisbet ve ark., 2010 Sinop Bat ve ark., 2012a

52 Balık türleri Sinop tan örneklenen balıklarda ağır metal (µg metal g -1 kuru ağırlık)* diğerleri yaş ağırlık Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Scorpaena porcus Bat ve ark., 2012a Solea solea Bat ve ark., 2012a Solea vulgaris Bat ve ark., 2006 Solea vulgaris (iç organ) Sparus aurata Spicara maena Sprattus sprattus sprattus Umbrina cirrosa LOD Bat ve ark., Bat ve ark., 2012a - Bat ve ark., 2012a - Bat ve ark., 2012a - Bat ve ark., 2012a

53 Spicara smaris ağır metal (µg metal g -1 kuru ağırlık)* diğerleri yaş ağırlık Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Pazar* ± ± ± ± ± Topçuoğlu ve ark., 2003b Sinop* Turk Culha ve ark., 2007 Trabzon 32.2±8 12.2± ± 0.04± Türkmen ve 0.83± ± ± ± ark., 2008a Trabzon 75.7± 5.71± 0.08± Türkmen ve 18.5± ± ± ± ±0.07 (karaciğer) ark., 2008a Samsun, Sinop, 23.89± 24.35± 5.77± 0.035± Nisbet ve Terme, 0.35± ± ± ark., 2010 Fatsa, Ordu* Trachurus mediterraneus ağır metal (µg metal g -1 yaş ağırlık) Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Sinop Sinop (karaciğer) 57.2± ± ± ±19.3 Bartın 57.6± ±1.81 Bartın (karaciğer) 123± ± ± ± ± ±0.14 Sinop ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± Türkmen ve ark., 2008b Türkmen ve ark., 2008b Türkmen ve ark., 2008b Türkmen ve ark., 2008b Bat ve ark., 2012a

54 Trachurus trachurus ağır metal (µg metal g -1 kuru ağırlık)* diğerleri yaş ağırlık Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Co Kaynaklar Igneada Inebolu Sakarya Sinop (karaciğer) 14.71± ±1.09 Sinop 4.28± ±0.66 Samsun* 32.40± 2.70 BS* 74.3 ± ± 2.9 BS 145 ± ± 4.9 Samsun, Ordu, Trabzon, Rize* Samsun, Sinop, Terme, Fatsa, Ordu* 3.92± ± ± ± ± ± ± ± ± Ünsal ve ark., 1993 Ünsal ve ark., 1993 Ünsal ve ark., 1993 Bat ve ark., 1996 Bat ve ark., ± ± ± ± ± Tüzen, ± ± ± ± ± ± Uluozlu ve ark., ± ± ± ± Tuzen, ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± Mendil ve ark., 2010 Nisbet ve ark., 2010

55 Balıklardaki metal sıralaması Zn>Fe>Cu>Mn>Pb>Ni>Co>Cd

56 Fe, Cu ve Co karaciğerde kas dokusuna göre daha fazla birikim göstermiştir. En yüksek; Cu Bartın da Fe ve Pb Trabzon da Zn Samsun da Cd İğneada da bunu sırasıyla İstanbul, Samsun ve Bartın izlemiştir

57 Fe ve Zn Engraulis sp. türlerinde Cu, Mn ve Co Trachurus spp. Pb ve Cd Ġğneada da Psetta maxima türünde ve Mullus barbatus türünde Trabzon da

58 Balıklarda ağır metallerin maksimum limitleri (mg/kg yaş ağırlık) Standartlar Cd Pb Cu Zn Anonim (1995) Türk Mevzuatı MAFF (1995) Gıda Güvenliği < Anonim (2001) Komisyon Tüzüğü (EC) Anonim (2002) Türk Gıda Kodeksi Anonim (2006) Komisyon Tüzüğü (EC)* Anonim (2008) 1 Türk Gıda Kodeksi Anonim (2011) Türk Mevzuatı* = Türk Gıda Kodeksi gıda maddelerindeki bulaşanların maksimum limitleri hakkında Tebliğ (Tebliğ No: 2008/26) in yürürlükten kaldırılmasına dair Tebliğ (Anonim, 2012).

59 Komisyon Tüzüğü (EC) ve Türk Mevzuatı (*)Balıklarda ağır metallerin maksimum limitleri (mg/kg yaş ağırlık) torik (Sarda sarda) karagöz (Diplodus vulgaris) yılanbalığı (Anguilla anguilla) kefal (Mugil labrosus labrosus) istavrit (Trachurus species) louvar ya da luvar (Luvarus imperialis) uskumru türleri (Scomber species) sardalya (Sardina pilchardus) sardalya türleri (Sardinops species) orkinos (Thunnus species, Euthynnus species, Katsuwonus pelamis) dilbalığı (Dicologoglossa cuneata) bullet tuna (Auxis species) 0.2 Cd 0.1 hamsi türleri (Engraulis species) kılıçbalığı (Xiphias gladius) 0.3

60

61 Türkiye de günlük dip balığı tüketimi: 4 g bu haftada 28 g (FAO, 2010) EWI: metal mg kg x 28 g /1000 g EDI: metal mg kg x 4 g /1000 g

62 Bat ve ark. (2012) Marine Science 2 (5): Sinop μg/g YA Zn Cu Pb Cd Psetta maxima Erkek DiĢi

63 Karadeniz in sedimanında ağır metal seviyeleri (µg metal g -1 kuru ağırlık)

64 Bölge Fe (%) Karadeniz in sedimanında ağır metal seviyeleri (µg metal g -1 kuru ağırlık) Zn Ni Cu Mn Pb Cd Cr Co örnekleme Kaynaklar Samsun ve civarı ( ) < Bridge- Ekman grab Bakan ve Böke Özkoç, 2007 Yeşilırmak dış 1996, 2001,2002 Yeşilırmak iç 1996, 2001,2002 Kızılırmak dış 1996, 2001,2002 Kızılırmak iç 1996, 2001, ± ± ±5 <0.01 < ±2.3 Van Veen grab 8.5± ±1 43.7± ±3 <0.01 < ±1 33.6±1.9 Van Veen grab 4.9± ± ±1 23.0± ±4 <0.01 < ±1 22.7±1.2 Van Veen grab 7.8± ±2 27.6± ±1 <0.01 < ±1 27.4±1.2 Van Veen grab Balkıs ve ark., 2007 Balkıs ve ark., 2007 Balkıs ve ark., 2007 Balkıs ve ark., 2007

65 Karadeniz in sedimanında ağır metal seviyeleri (µg metal g -1 kuru ağırlık) Bölge Fe (%) Zn Ni Cu Mn Pb Cd Cr Co örneklem e Kaynaklar Yomra çökmüş partikül 4.50± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± 1.19 sediment trap-lenz Bottom Sampler Ergül ve ark., 2008 Yomra yüzey sediman 0-2 cm 6.05± ± ± ± ± 3.0 <0.1 < ± ± 1.40 sediment trap-lenz Bottom Sampler Ergül ve ark., 2008 Yomra yüzey sediman 0-8 cm 5.68± ± ± ± ± 2.27 <0.1 < ± ± 1.30 sediment trap-lenz Bottom Sampler Ergül ve ark., 2008 Yomra vertikal partikül (mg m -2 gün -1 ) sediment trap-lenz Bottom Sampler Ergül ve ark., 2008

66 Karadeniz in sedimanında ağır metal seviyeleri (µg metal g -1 kuru ağırlık) Bölge Fe Zn Ni Cu Mn Pb Cd Cr Co örnekleme Kaynaklar Sakarya Yenice Kızılırmak Yeşilırmak (askıda madde) , plastic bucket Yiğiterhan ve Murray, 2008 Trabzon BS Sinop Orange peel bucket sampler Öşeker ve Erüz, Topçuoğlu, ± Topçuoğlu ve ark., 1998 Pazar ± ± ± 0.8 <0.5 < Lenz Bottom Sampler Topçuoğlu ve ark., 2003b Rize ± ± ± ±4.3 < Lenz Bottom Sampler Topçuoğlu ve ark., 2003b

67 Bölge Fe (%) Karadeniz in sedimanında ağır metal seviyeleri (µg metal g -1 kuru ağırlık) Zn Ni Cu Mn Pb Cd Cr Co örnekleme Kaynaklar İğneada ± ± ± ± 4.5 < 0.05 < ± ± 4.44 Lenz Bottom Sampler Topçuoğlu ve ark., 2002 Kilyos ± ± ± ± 1.0 < 0.05 < ± 0.2 < 0.05 Lenz Bottom Sampler Topçuoğlu ve ark., 2002 Amasra ± ± ± ± ± ± ± ± 0.51 Lenz Bottom Sampler Topçuoğlu ve ark., 2002 Sinop ± ± ± ± ± ± ± ± 0.71 Lenz Bottom Sampler Topçuoğlu ve ark., 2002 Perşembe ± ± ± ± ± ± ± ± 0.97 Lenz Bottom Sampler Topçuoğlu ve ark., 2002 Rize ± ± ± ± 3.5 < 0.05 < ± ± 10.5 Lenz Bottom Sampler Topçuoğlu ve ark., 2002

68 Bölge Fe (%) Karadeniz in sedimanında ağır metal seviyeleri (µg metal g -1 yaş ağırlık) Zn Ni Cu Mn Pb Cd Cr Co örnekleme Kaynaklar Güney doğu Karadeniz Güney batı Karadeniz Doğu Karadeniz Ekman grab sampler Ekman grab sampler Dalgıç ya da Backman kepçesi Ünsal, 2001 Ünsal, 2001 Ünsal ve ark., 1998 Batı Karadeniz (ppb) - - Dalgıç ya da Backman kepçesi Ünsal ve ark., 1998 Sinop Dalgıç ya da Backman kepçesi Ünsal ve ark., 1995

69 Bölge Fe (%) Karadeniz in sedimanında ağır metal seviyeleri (µg metal g -1 kuru ağırlık) Zn Ni Cu Mn Pb Cr Co örnekleme Kaynaklar Tüm Karadeniz 1989 Güney Karadeniz Güney Batı Karadeniz Kepçe ( m) < 20 Kepçe (8-445) Kepçe Karot (51-124) Kıratlı ve Ergin, 1996 Yücesoy ve Ergin, 1992 Ergin ve ark., 2003 Ergin, M. (2005)

70 Karadeniz de Batıda Tuna Nehri ağzından güneyde Ġstanbul Boğazı, doğuda Çoruh Nehri ağzı ve kuzeyde Azak Denizi ne kadar uzanan geniģ bir açık deniz alanında yapılan çalıģmalara göre sedimentlerin Fe, Mn, Co, Cr, Ni, Cu, Zn ve Pb miktarları çoğunlukla normal, jeolojik referans değerlere, yani ortalama yerkabuğu veya sedimenter kayaçlarınkine benzediği, Cr (171 ppm), Ni (130 ppm), Cu (68 ppm) ve Pb (35 ppm) miktarlarındaki nispeten yüksek değerleri kısmen güneydeki magmatik kayaçların bolluğu ve kısmen de antropojenik atıklar ile açıklanmıģtır.

71 Bazı sediment karotların en üst kısımlarından alınan örneklerde görülen metal miktar artışları antropojenik kaynakların etkileri göstermektedir. Sediment bileşimi veya litolojisi içerdiği tane boyu ve karbonat miktarı ile kontrol edilmektedir. Nitekim kil ve siltçe zengin ince taneli sedimentlerin ağır metal oranları genelde yüksek, buna karşın karbonatça ve kaba tanece zengin sedimentlerin ağır metal oranları genelde düşüktür.

72 Ozkan EY, Buyukisik B (2012) Ekoloji 21 (83):

73

74 Güney Karadeniz sedimentlerinde ağır metal kirliliğinin değerlendirilmesinde endüstriyel öncesi ağır metal konsantrasyon değerlerinin bilinmesi önemlidir. Bu çalışmada çevre kirliliğinin derecesini değerlendirmek için metal seviyeleri, klorofil bozunma ürünleri, karbonat ve organik karbon seviyelerini araştırılmış ve Güney Karadeniz sedimentlerinde bu kirleticilerin orijinini tartışılmıştır. Mo, Cu, Pb, Zn, Ni, Co, Mn, Fe, As, Sr, Cd, Sb, Bi, V, Ca, P, Cr, Mg, Ba, Ti, Zr, Sn, S, Y, Hg, organik karbon, karbonat, ve klorofil bozunma ürünleri arasında pozitif ve/veya negatif korelasyonlar olup, bu metallerin farklı antropojenik ve doğal kaynaklara sahip olduğunu göstermiştir.

75 Jeoakümülasyon indeksine göre, Güney Karadeniz'in yüzey sedimentleri Cu, Pb, Zn, Mn, Fe, As, Sr, Bi, V, Cr, Mg, Zr, Y, Sb, Sn ve Ni açısından kirlenmemiş-kısmen kirlenmiş; Hg ve Cd acısından kısmen kirlenmiş ve S ve Mo açısından ise kuvvetlice kirlenmiştir. Sedimentteki toplam birikim konsantrasyonları endüstriyel öncesi background (geçmiş) seviyelerinin üzerinde olmasına rağmen, jeoakümülasyon indeksi yüzey sedimentlerinin P, Ba ve Ti acısından kirlenmediğini göstermiştir.

76 Karbon 14 ile yapılan yaş tayininde KD2A ve KD5A istasyonlarında sırasıyla MS ve MS 1000 yılına ait olduğunu göstermiş ve bu durumun istasyonların belirli yerlerinde keskin eğim ve dip taşınımından dolayı Güney Karadeniz'de denizaltı heyelanlarının ve turbidite akışlarının sık olduğunu göstermektedir. Sonuç olarak denizel ortamlarda kirliliğe antropojenik katkının derecesini net bir şekilde ortaya koymak için yaş tayini gereksinimi büyük öneme sahiptir.

77 Core sampler kullanmaktaki amaç karıģmamıģ sediment sütunu elde etmektir. Çünkü sediment sütununda aģağı doğru indikçe (derinlere doğru) daha eski tarihteki sedimentlere ulaģabiliriz. 14 C 1000 yıllar veya yıla kadar ise 210 Pb ölçümleri yaģ tayinleri gerçekleģtirilmektedir. Metal, hidrokarbon ve canlı yaģama ait parmak izleri oluģturan organik maddeler belirlenmesi sonucunda binlerce yıl öncesinde bölge ne gibi olaylara maruz kalmıģ anlaģılabimektedir. Bazı uçucu organik madde tayinleri ile bölgede kıyıya yakın karasal alanlarda ağaçların cinsleri veya ormanların yapısı belirlenebilmekte, insan atıklarından kaynaklanan koprostanol (evsel atıkların izleri vs.) gibi maddelerin yerleģim yerleri hakkında bilgi verebilmektedir. Tane boyu dağılımları incelenerek iklimle bağıntı kurulabilinmektedir. Sediment sütunun içindeki suyu alarak (pore suyu) çözünmüģ bileģenler belirlenebilmektedir. Van ween grab, orange peel gibi örnekleyeciler ile özellikle ilk 10 cm de bulunan faunayı belirlemek (daha geniģ bir alanı örnekler) mümkün olabilmektedir.

78 AĞIR METAL ÇALIġMALARI SONUÇLARININ DEĞERLENDĠRĠLMESĠ

79 1- Yağmur ya da sel sularıyla denize ulaşan ve "askı yük" olarak isimlendirilen deniz suyundaki asılı parçacıkların da planktonla birlikte analiz edilmesi bu organizmalarda ağır metal değerlerinin yüksek olmasına neden olabilmektedir. Karadeniz'de özellikle bakır ve kurşunun büyük bir kısmı partikül halindedir. Aynı şekilde özellikle tarım alanlarını yıkayarak gelen kara kaynaklı sular (nehirler) metallerin denize taşınmasında rol oynamaktadır. 2- Gerek maden yataklarından ve gerekse taşıma esnasında ortama dağılan bakır, yağmur ve sel sularıyla denize ulaşmakta, akıntı ve girdaplarla yatay ve dikey olarak dağılmakta, zaman içerisinde antisiklonik girdapların ve diğer faktörlerin yardımıyla dibe çökerek sedimanda yüksek konsantrasyona ulaşmaktadır ve büyük olasılıkla dibe çöken metallerin midyeler ve algler tarafından alınmaktadır. Önemli miktarda yağmur yağdığı aylarda ölçülen yüksek metal değerlerini bu şekilde açıklamak mümkündür. 3- Mezgit gibi demersal yani dipte yasayan balıkların bazıları besininin bir kısmını da sedimandan sağlamaktadır. Bu nedenle ölçülen yüksek metal konsantrasyonları, yaz boyunca dibe çöken ve sedimanda biriken metallerin bu tür tarafından sedimandan alınmasından kaynaklanmış olabilir. 4- Denize ulaşan metallerden bakır önce su kolonunda ve yüzeye yakın bölgede bulunur ve zamanla sülfürle birleşerek dibe çöker. Bilindiği gibi istavrit pelajik bir tür olup su kütlesi içinde ve yüzeye yakın bölgelerde yaşamaktadır. Dolayısıyla bakırı değişik yollardan alarak biriktirmiş olabilir.

80 5- Yapılan bazı çalışmalarda metallerin balık derisinde birikimi daha yüksektir. Hamsi, çaça ve istavrit gibi pelajik küçük balıkların derisi de etlerinden kolay ayrılmadığından bazı metaller yüksek çıkabilir. 6- Hamsi gibi yüksek yağ oranına sahip balıklarda veya balıkların yağlandığı dönemlerde kirli bölgelerden örneklenen balıkların yağlarında daha kolay birikeceğinden metal konsantrasyonları yüksek bulunabilmektedir. 7-Özellikle nehir ağızlarında debinin yüksek olduğu aylarda denize ulaşan metaller, debinin düşük olduğu aylarında dibe çökmekte orada birikmektedir. Sel ya da yağmur suları ile nehirlerin debisinin tekrar artması ile metal bakımından zengin olan sedimanın üst tabakası tekrar suya karıştırmaktadır. Bu metaller oradaki canlılar özelliklede midyeler ve algler tarafından alınmaktadır. Bu aylarda sedimandaki, midyelerdeki ve alglerdeki ölçülen yüksek metal konsantrasyonlarını bu şekilde açıklamak mümkündür. 8- Genellikle ilkbaharda su kolonunda bulunan fitoplankton ve partikül halindeki ya da partiküllere yapışmış metaller özellikle bakır yaz boyunca dibe çökerek midyeler ve/veya algler tarafından alınabilmektedir. Ayrıca ortamdaki sıcaklık ve tuzluluk değişimleri de metallerin özellikle midyeler tarafından alınmasını etkileyebilir. Aynı şekilde deniz suyundaki kurşunun büyük bir kısmının partikül halindeki maddelerle birleşerek hızlı bir şekilde deniz dibindeki sedimanlara taşındığını belirtmektedirler. Deniz dibine ulaşan kurşunda midyeler tarafından alınmaktadır.

81 9- Metallerin denize ulaşım zamanı ve deniz suyundaki kimyasal yapısı bakımından farklılıklar bulunmaktadır. Ayrıca her alg türü ve diğer sucul organizmalar, metalleri deniz suyundan farklı miktarlarda almakta ve biriktirmektedir. Yağmur miktarlarındaki artış hem sanayiden, hem de evsel atıklardan meydana gelen kirliliğe ek olarak özellikle atmosferdeki kurşunun da denize karışmasına neden olabilmektedir. 10- Makroalg ve midye su ortamında yer değiştirmeyen sabit organizmalardır. Dolayısıyla bir bölgenin kirliliğini belirlemede ve izlemede sedimanla birlikte kullanılabilirler. Ancak balıklar sürekli yer değiştirdiklerinden belirli bir bölgeyi temsil ettikleri söylenemez. Bu nedenle özellikle midyeler ve makroalgler pek çok araştırmacı tarafından metal kirliliğinin indikatörü (göstergesi) olarak kullanılmaktadırlar. 11- Aynı bölgeden ve aynı zamanlarda toplanmış makroalglerde ölçülen metallerde farklı değerlerin bulunması farklı metodolojilerden kaynaklanmaktadır. Partikül halinde veya partiküllere yapışmış halde bulunan metaller, algler üzerine yapışma eğilimindedir. Analizden önce bu partiküller yeterince temizlenmez ise alg örnekleri ile birlikte partiküllerdeki metallerde analiz edilmesi ve böylece yüksek konsantrasyonlar elde edilmesi söz konusudur.

82 12- Toplam askı yükteki metal konsantrasyonları ile sedimanlardaki konsantarsyonlar arasında, yine sedimandaki metal konsantrasyonları ile midye ve makroalgdeki metal düzeyleri arasında bazı bölgelerde bir iliģki olduğu gözlenmiģtir. Bu iliģki metallere, canlının türüne ve ortam koģularına göre değiģmektedir. 13- Canlıların üreme zamanı, ortalama ağırlık ve ağırlık-boy oranı metal birikimlerinde rol oynamaktadır. 14- Bir yandan kirlenmenin kaynağını belirlemek, diğer yandan da sürekli ölçümlerle ortamdaki metal miktarının artıp artmadığını izlemek gerekli önlemleri almak için son derece önemlidir.

83 EKOTOKSİKOLOJİK ÇALIŞMALAR Denizel ekosistemde bulunan herhangi bir kimyasal madde veya kirletici bir organizmaya ancak belirli bir düzeyin üzerinde ise zararlı etkisini gösterebilir. Toksikoloji bu kimyasal maddelerin biyolojik sistemlere verdiği zararlı etkilerle ilgili bir bilim dalıdır. Akuatik toksikoloji ekotoksikoloji biliminin bir dalı olup kimyasal ve diğer antropolojik (insan etkisiyle oluşan) veya biyotik olmayan maddelerin akuatik organizmalara karşı toksik etkilerini kalitatif ve kantitatif olarak inceleyen çalışmalardır.

84 Akuatik toksikoloji akuatik çevrenin parçaları olan su, sediment ve besin maddelerindeki kimyasal maddelerin konsantrasyonlarıyla da ilgilidir. Toksisiteyi ölçen bir cihaz yoktur. Bir cihaz ile kimyasal maddelerin konsantrasyonları ölçülebildiği halde ancak yaşayan bir organizma kullanılarak toksisite ölçülebilir.

85 Deniz ortamının kirleticilerden veya toksik kimyasal maddelerden zarar görmesi birçok faktörün etkisindedir. Bunlar: a) kirletici veya atıkların fiziksel ve kimyasal özellikleri ve onların dönüģüm ürünleri, b) bu maddelerin konsantrasyonları ve ekosisteme giriģ miktarları, c) bu maddelerin ortamda kalıģ süreleri ve kaynağın tipi, d) ekosistemin özellikleri (ph veya çözünmüģ organik madde gibi) ve e) bu maddelerin ekosisteme döküldüğü yer ile olan iliģkisi veya uzaklığıdır. Bu maddelerin akuatik canlılara olan toksikolojik etkileri de farklılık gösterir.

86 Toksisite bir kimyasal maddenin yaşayan bir organizmaya potansiyel olarak verdiği zarardır. Toksisite deney sonuçları genellikle kimyasal maddelerin karşılaştırılmaları şeklinde kullanılmaktadır. Akuatik organizmalar bir kimyasal maddeye su veya sediman veya besin yolu ile maruz kalabilirler Deniz ve Kıyı Suları Kalite Durumlarının Belirlenmesi ve Sınıflandırılması Karadeniz Çalıştayı Haziran 2013, Sinop Üniversitesi, Sinop

87 TOKSĠK ETKĠLERĠN TĠPLERĠ Genel olarak akuatik organizmalar akut (kısa-süreli) ve kronik (uzun-süreli) olarak kirleticilere maruz bırakılırlar. Akut toksik etkiler 7-9 gün veya daha kısa süreli olup genellikle 96 saattir. Akut etkiler genellikle öldürücü olarak incelenir. Kronik toksik etkiler ise genellikle düģük konsantrasyonlardaki kirleticilerin uzun süreli (hafta, ay, yıl) etkileri incelenerek hesaplanır. Bu süre pratikte en az 28 gün olarak uygulanır. Kronik etkiler öldürücü olabildiği gibi toksik olup öldürücü de olmayabilir. Toksik olup öldürücü olmayan etkiler ise davranıģ (yüzme, beslenme, av-avcı iliģkisi, kirleticilerden kaçıģ), fizyolojik (büyüme, üreme ve geliģme), biyokimyasal (kan enzimleri, iyon düzeyleri) ve histolojik değiģiklikler olarak gözlenir. Deniz ve Kıyı Suları Kalite Durumlarının Belirlenmesi ve Sınıflandırılması Karadeniz Çalıştayı Haziran 2013, Sinop Üniversitesi, Sinop

88 Deniz ve Kıyı Suları Kalite Durumlarının Belirlenmesi ve Sınıflandırılması Karadeniz Çalıştayı Haziran 2013, Sinop Üniversitesi, Sinop

89 DENEY ORGANĠZMALARININ SEÇĠMĠ Önceleri balık türleri seçilirken Ģimdi daha duyarlı oldukları kanıtlanan omurgasız hayvanlar seçilmektedir. Genel olarak bu organizmalarda aranan özellikler Ģöyledir: a) Organizma ekolojik veya ekonomik yönden öneme sahip olmalı; b) GeniĢ coğrafik dağılım göstermeli ve yılın tüm zamanlarında istenildiğinde bulunabilmeli; c)laboratuvar koģullarına kolay alıģabilmeli veya kültürü yapılabilmeli; d) Kimyasal maddelere karģı duyarlı olmalı; e) Kullanılan bireylerin genel olarak parazitten ve hastalıktan etkilenmemiģ olması ve fiziksel olarak herhangibir zarara uğramamıģ olmalı; f) Kullanılacak tür hakkında yeterli biyolojik ve fizyolojik bilgilere sahip olunmalı ve g)kullanılan deney o tür için uygun olmalıdır. Deniz ve Kıyı Suları Kalite Durumlarının Belirlenmesi ve Sınıflandırılması Karadeniz Çalıştayı Haziran 2013, Sinop Üniversitesi, Sinop

90 Mortality % Mortality % ÇİNKO VE BAKIRIN KEŞİŞ YENGECİ Diogenes pugilator (ROUX)'A TOKSİSİTESİ Sonuçlar bakırın çinkodan daha toksik olduğunu göstermiģtir. YaĢama oranı sedimanın varlığında yokluğuna oranla daha yüksek olmuģtur. Çinko ve bakır birlikte eklendiğinde hayvanların ölüm oranı artmıģtır with sediment without sediment Zn concentrations (mg/l) Zn- 96 h With sediment Without sediment LC50 (95% FL) 19 ( ) 6.5 ( ) Cu- 96 h With sediment Without sediment LC50 (95% FL) 4.1 ( ) 2 ( ) with sediment without sediment Cu concentrations (mg/l)

91 dry weigth (g) y = x R2 = y = 0.074x R2 = y = 0.056x R 2 = y = x R 2 = Concentrations (mg/l) Cu (with sediment) Zn ( with sediment) Cu (without sediment) Zn ( without sediment)

92 Çinko ve Kurşun un Poliket (Hediste diversicolor Müller 1776) a Toksisitesi Temiz sedimanlı sudaki çinko ve kurşunun akut toksisitesi 10 ve 28 günlük statik biyolojik deneylerle ölçülmüş ve öldürücü konsantrasyon (LC50) hesaplanmıştır. Çinko ve kurşun konsantrasyonlarının artmasıyla ölüm oranı da artmıştır. Bu tür için çinko kurşundan daha toksik olmuştur. Sonuçlar aynı zamanda küçük solucanların büyüklerine oranla çinko ve kurşuna daha duyarlı olduklarını göstermiştir. poliketler mm uzunluk mg ağırlık mm uzunluk mg ağırlık Zn (mg l-1) 10-day LC 50 (95% FL) 35 (31-39) 25 (21-29) 28-day LC 50 (95% FL) 18 (15-23) 9 (6-13) Pb (mg l-1) 10-day LC 50 (95% FL) 65 (60-71) 48 (45-54) 28-day LC 50 (95% FL) 28 (24-34) 19 (15-12)

93 Days Days Days Çinko, Bakır ve Kurşun un Idotea baltica (Crustacea, Isopoda) 'lara Toksisitesi Deniz omurgasızlarından Idotea baltica (Crustacea, Isopoda) kullanılarak çinko, bakır ve kurşunun akut toksisitesi statik biyolojik deneylerle ölçülmüş ve hem erkek hem de dişi bireyler için öldürücü zaman (LT 50 ) hesaplanmıştır. Hayatta kalma süreleri, çinko, bakır ve kurşun konsantrasyonlarının artmasıyla azalmıştır. Çinko, bakır ve kurşundan daha toksik bulunmuştur. Denenen bu metallerden en az toksik olanı ise kurşundur Females Males Females Males Pb concentrations (mg/l) Zn concentrations (mg/l) 20 Females Males Cu concentrations (mg/l)

94 Days Bakır ve kurģunun deniz karidesi Palaemon adspersus Rathke, 1837 (Decapoda: Palaemonidae)'lara ayrı ayrı ve birlikte etkisi LT 50 ve LC 50 statik biyolojik deneylerle hesaplanarak ölçülmüģtür. Bu organizmaların hayatta kalma süreleri bakır ve kurģun konsantrasyonlarının artmasıyla azalmıģtır. Bakır, kurģuna göre 4.25 kez daha toksik bulunmuģtur. Metallerin birlikte etkileri denendiğinde, beklenen ölümler gözlenen ölümlere benzerlik göstermemiģtir, bu da metal çiftlerinin birbirlerini etkilediği sonucuna varılmıģtır. Bakır ve kurģunun karıģımlarının toksisitesi toksik-birim kavramı kullanılarak da değerlendirilmiģtir. Cu LC 50 (95% FL) Pb LC 50 (95% FL) Pb Cu+Pb Cu 20 Palaemon adspersus 16 (12-21) 68 (55-74) C 0, Concentrations (mg/l)

95 Mixture (mg l -1 ) No. of animals % mortality expected for each metal alone % mortality expected by independent dissimilar action for mixture 4 days 10 days Observed mortality (%) for mixture combine toxic units % mortality expected for each metal alone % mortality expected by independent dissimilar action for mixture observed mortality (%) for mixture combine toxic units Cu Pb N Cu Pb Cu Pb Cont. Cont t=0.432 P=0.681 t=0.449 P=0.667

96 Çinko, Bakır ve Kurşunun Karadeniz'in Sinop Yarımadasında Yaşayan Üç Deniz Türüne Akut Toksisitesi Karadeniz'in Sinop yarımadasında yaşayan Amfipod Echinogammarus olivii, İsopod Sphaeroma serratum ve Dekapod Palaemon elegans akut toksisite deneylerinde kullanılmıştır. Bu türler kullanılarak 96 saatlik öldürücü konsantrasyon değerleri (LC 50 ) statik biyolojik deneylerle çinko, bakır ve kurşun için tahmin edilmiştir. E. olivii, S. serratum and P. elegans türleri için bakır LC 50 değerleri sırasıyla 0.25, 1.98 ve 2.52 mg/l, çinko değerleri sırasıyla 1.30, 6.12 ve 12.3 mg/l, ve kurşun değerleri de sırasıyla 0.62, 4.61 ve 5.88 mg/l dir. Bu türler için en toksik metal bakır olmuş ve bunu kurşun daha sonra da çinko izlemiştir. Bu sonuçlar E. olivii' nin bu metallere S. serratum ve P. elegans' lara göre daha duyarlı olduğunu göstermiştir. Species Cu LC 50 (95% FL) Zn LC 50 (95% FL) Pb LC 50 (95% FL) Echinogammarus olivii 0.25 ( ( ) 0.62 ( ) Sphaeroma serratum 1.98 ( ) 6.12 ( ) 4.61 ( ) Palaemon elegans 2.52 ( ) 12.3 ( ) 5.88 ( )

97 Bakır, kurşun ve çinkonun Akdeniz midyesinin Mytilus galloprovincialis Lamarck, 1819 boyutları üzerine etkileri Cu, Pb ve Zn ile kirletilmiş deniz suyuna temiz sediman eklenerek M. galloprovincialis 96 saat maruz bırakılmıştır. 96-h LC 50 değerleri (mg.l -1 ) Size Cu (mean ± SE) Pb (mean ± SE) Zn (mean ± SE) Small 1.67± ±4.8 38±3.0 Medium 1.45± ±4.6 29±2.6 Large 1.18± ±3.6 18±2.6

98 50-80 mm Mytilus galloprovincialis 96 saat mm Mytilus galloprovincialis 28 days

99 SONUÇ VE ÖNERĠLER Ekotoksikoloji iki veya daha fazla faktörün bir aradaki etkilerini hem öldürücü hem de kronik etkiler açısından uzun süreli olarak ekosistem üzerinde inceleyen bilim dalı olup amacı doğal sistemleri korumak, ekosistemde bulunan organizmaların sağlıklı olarak neslinin devamını sağlamak ve ekosistemin kalitesinin bozulmasını önlemektir. Kalitesi bozulan çevrenin canlıları ile birlikte tekrar eski haline gelmesi hemen hemen imkansızdır. Bozulan çevrenin düzeltilmesine çalıģılması bile ekonomik açıdan oldukça yüksektir. Bunun için çevreyi tahrip etmeden koruma yollarına gidilmelidir. Toksisite deneyleri bu yollardan biri olup gerek laboratuvar koģullarında veya yapay sistemlerde gerekse doğada yapılabilir. Ülkemizde Ģu aģamada toksik çalıģmalar yok denecek kadar azdır. Bunun için öncelikle ülkemiz sularından toksik çalıģmalara uygun türler seçilmeli ve farklı kirleticiler kullanılarak deneyler yapılmalı, diğer çalıģmalarla karģılaģtırılmalı ve standartlar geliģtirilmelidir. Böylece çevremizi korumak için önemli ölçüde katkı sağlanmıģ olunacaktır.

100 Teşekkürler Deniz ve Kıyı Suları Kalite Durumlarının Belirlenmesi ve Sınıflandırılması Karadeniz Çalıştayı Haziran 2013, Sinop Üniversitesi, Sinop