Kasım- Aralık 2013 Yıl 9 Sayı 55 Fiyatı 25 TL. ISSN Bu dergi Yeni Türkjye Stratejik Ara_ftirma Merkezi taralindan yapnlanmaktad11:

Transkript

1 Kasım- Aralık 2013 Yıl 9 Sayı 55 Fiyatı 25 TL. ISSN Bu dergi Yeni Türkjye Stratejik Ara_ftirma Merkezi taralindan yapnlanmaktad11:

2 Yeni Türkiye Kasım Aralık 2013 Yıl9 Sayı 55 Fiyatı 25 TL 2 Ayda Bir Yayımlanır Yayın Kurulu Sacit Adalı 1 Şükrü HalCık Akalın 1 Aziz Akgül 1 Ahmet Turan Alkan 1 Zakir Avşar 1 Vedat Bilgin 1 Emin Çarıkçı 1 Kemal Çiçek 1 Şenol Durgun 1 Güler Eren 1 Burhan Erdem 1 Hasan Tahsin Fendoğlu 1 Bilgehan Atsız Gökdağ 1 Halil İnalcık 1 K;~mal Karpat 1 Z~~eriya Kitapçı 1 İl~er Ortaylı 1 Hayrettin Okçesiz 1 Ergun Ozbudun 1 U mit Ozdağ 1 Sami Selçuk 1 Mümtaz'er Türköne 1 Nur Vergin 1 Nevzat Yalçıntaş Danışma Kurulu Şakir Akça/ Oya Akgönenç 1 Kadir Murat Altıntaş 1 Aygün Attar 1 Gültekin Avcı 1 Kazım Berzeg 1 Abdurrahman Dilipak 1 D. Mehmet Doğan 1 Betül Duman 1 Tahsin Erdinç 1 Hüseyin Ergün 1 Metin Eriş 1 Gülay Göktürk 1 Metin Hülagü 1 Adnan Şenel 1 Lütfu Şehsuvaroğlu 1 Orhan Türköz YT Yayıncılık Eğitzin Ltd. Şti. Adına Sahibi ve Genel Yayın Yönetmeni Hasan Celal Güzel Editörler Hasan Celal Güzel 1 Şükrü Hallık Akalın 1 Bilgehan Atsız Gökdağ Yazı İşleri Müdürü Murat Tazegül Dağıtım ve Abone Müdürü Zülfikar Mert Baskı Semih Ofset (312) Genel Dağıtım Doğan Dağıtım-DPP A.Ş. Basıldığı Tarıh Aralık 2013 Yayın Kodu ISSN Yeni Türkiye Stratejik Araştırma Merkezi Hoşdere Caddesi 179/ Çankaya/Ankara Tel: (312) Faks: (312) Web: e-posta: yeniturkiye@yeniturkiye.com Abone Şartları Bireysel: Yıllık 150TL. Kurumsal: Yıllık 300TL. IBAN: TR Garanti Bankası Çankaya Şb. Yeni Türkiye hakeınli bir dergidir. Dergirnizde yayınlanan yazılarm bütün sorumluluğu yazarianna aittir. Kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz.

3 Geçmi ten Geleceğe Türkçe Şükrü HalCık Akalın,., Binlerce yıl önce başlayan bir yolculuğun adıdır Türkçe... Tarihin karanlık çağlarında başlayıp gelişen, yazının bilinmediği çağlarda destanlarımızla çağlayan, ozanlarımızın diliyle coşan; billur pınarlardan berrak sulardan denizlere, okyanuslara dönüşen, cihana yayılan; önce resirnlerle, damgalada kayalara çizdiğimiz, nihayet harflerle taşlara kazıdığırnız sonra da ağaç kabuklarına, deriye, kağıda yazdığırnız Türkçe... Yazıtlar çağından kağanlıklar dönemine, yabguluklar, beylikler döneminden cihanşümul devlet Osmanlı' nın lisan-ı resmisine, Türkiye Cumhuriyeti'nin devlet dilinden Türk Cumhuriyetlerinin ortak iletişim dili hedefine Türkçenin geçmişten geleceğe binlerce yıllık yolculuğunun birkaç satıra sığdırılmış özeti... Bilindiği gibi Türk yazı dili, İkinci Göktürk Kağanlığı döneminde VIII. yüzyılın ilk yarısında dikilen Orhan Yazıtları ile başlar. Ancak, bu yazıtlarda kullanılan dil son derece gelişmiştir, işlektir. Yazı dili niteliğini henüz kazanmış, yeni yazı dili olmuş bir dil gibi değildir. Kurallı bir dil bilgisinin varlığı dikkati çeker. Sözcüklerin gerçek anlamlarının yanı sıra mecaz anlamları da gelişmiştir. Orhan Yazıdan'nda deyimler, atasözü niteliğini kazanmış söz kalıpları vardır. Bir dilde deyim ve atasözlerinin oluşabilmesi için yüzlerce yılın geçmesi gerekmektedir. Ü slup son derece akıcı ve sürükleyicidir. Türk edebiyatında hitabet türünün ilk örneği olmasına karşın son derece etkileyici bir anlatım söz konusudur. Bütün bu özellikler, Türk dilinin tarihinin çok daha öncelere, tariflin karanlık dönemlerine kadar uzandığını gösteren kanıtlardır. Nitekim Sümercede kökeni açıklanamayan ı68 sözcüğün Türkçeden Sümerceye geçtiği (Tuna ı 997: 5-25), Kazakistan' daki Esik kurganında bulunan ve MÖ V-N yüzyıla tarihlendirilen çanak içerisindeki Göktürk yazısına benzeyen harflerle yazılmış iki satırlık yazının Türklerden kalan en eski yazılı kaynak olabileceği (Atsız ı 973: 3; Ercilasun 2004: 46), MÖ III- MS N yüzyıllar arasındaki Çin kaynaklarında Hunca sözcüklerin ve bir beyitin varlığı (Tekin ve Ölmez ı999: ı2-13) yolundaki bilgiler, Türk dilinin tarihinin Orhan Yazıdan'ndan birkaç bin yıl daha geriye gittiğini göstermektedir. Aradan geçen binlerce yıla karşın varlığını sürdüren diller, tarihleri boyunca pek çok dille etkileşim içerisine girmiş, değişim yaşamıştır. Türkçe de tarihi boyunca pek çok dili etkilemiş, pek çok dilden etkilenmiştir. Başka dillerin egemenliği altına girdiği; edebiyat, bilim ve devlet dili olamadığı dönemleri de yaşamıştır. Bütün bu olumsuzluklar, adeta Türkçenin direnç gücünü artırmıştır. Kültür ilişkileri sonucunda Türkçenin söz varlığı değişerek gelişmiş, zenginleşmiştir. Destanlar çağına kadar uzanan dille, Türk destanları meydana gelmiştir. Binlerce yıllık deneyim atasözlerini Türkçeye kazandırmıştır. Ancak Çince ve Arapça gibi bugün yaşamakta olan dillerden çok azı bu özelliklere sahiptir. Bu tarihi derinliğin ve geleceğe yönelen yolculuğun yanı sıra bugün Türkçe, Kuzey Buz Denizi kıyılarından Hindistan'ın (*) Prof D,. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölüm Başkanı. eski Türk Dil Kurumu Başkanı. 53

4 54 kuzeyine, Çin'in içlerinden Avrupa'nın en batısına, oradan Amerika'ya neredeyse bütün Kuzey Yarımküre' de; Güney Yarımküre' de de Avustralya' da, kısacası beş kıtada değişen yoğunluklarla da olsa geniş bir coğrafyada kullanılan, yeryüzündeki yaygın dillerden biri olma özelliğini kazanmıştır. Yaklaşık elli yıl önce çalışmak amacıyla Avrupa'nın çeşitli ülkelerine giden vatandaşlarımız sayesinde Türkiye Türkçesinin yaygınlık alanı daha da genişlemiştir. Çeşitli dönemlerde Arabistan yarımadasındaki ve Kuzey Afrika' daki ülkelere, Güney ve Kuzey Amerika kıtasında başta ABD olmak üzere çeşitli ülkelere ve Avustralya'ya yerleşen konuşurları sayesinde, bugün Türkçe dünyanın dört bir köşesinde konuşulan, kullanılan dil konumuna ulaşmıştır. İngilizce, Arapça, ispanyolca, Portekizce gibi çok az sayıda dil, bu kadar geniş bir coğrafyada konuşulma ayrıcalığına sahiptir. Türk yazı dilleri içerisinde en fazla konuşura sahip Türkiye Türkçesi, yalnızca Türkiye Cumhuriyeti sınırları içerisinde değil Balkanlarda, Orta Doğu' da, Kafkaslarda yazı dili olarak kullanılmaktadır. Türkiye Türkçesinin bu coğrafyalarda yazı, edebiyat, yayın kısmen de öğretim dili olarak kullanılınasının nedeni Türkçenin Osmanlı Devleti'nin resmi dili olmasından kaynaklanmaktadır. Türkçe, Osmanlı Devleti döneminde "imparatorluk dili" niteliğini kazanmıştır. Osmanlı Devleti'nin dağılmasından sonra Türkiye Cumhuriyeti sınırları dışında Türkçe varlığını azalarak da olsa korumuştur. Bugün Bulgaristan, Yunanistan, Romanya, Makedonya, Kosova, Karadağ, Gürcistan, Suriye, Irak vb. ülkelerde Türkiye Türkçesi konuşurları bulunmaktadır. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'nin de resmi dili Türkçedir. Pek çok ülkede yabancı dil olarak öğretilmesi Türkçeye yeni bir boyut kazandırmıştır. Türkçe, seksen yedi ülkede en az bir ortaöğretim kurumunda yabancı dil olarak okutulmaktadır. Kırk altı ülkede ise Türkçe özel kurslarda yabancı dil olarak öğretilmektedir. Dokuz ülkede Türkçe öğretim yapan üniversite; yirmi sekiz ülkede de Türkçenin öğretildiği, dil bilgisi ve dil bilimi çalışmalarının yürütüldüğü enstitü, bölüm veya merkez bulunmaktadır (Akalın 2009: 203). Uydudan yapılan radyo ve televizyon yayınları, ağ ortamındaki yayımcılık, yurt dı şında da yayımlanan gazeteler ve dergiler, yabancı ülkelerde açılan öğretim kurumları ve kurslar aracılığıyla bugün Türk dili geniş bir coğrafyada, etkin bir biçimde varlığını sürdürmektedir. Türkçenin Güç Kaynakları Tarihi derinlik ve coğrafi yaygınlıkla birlikte Türkçenin gerek ses ve yapı özellikleri gerek söz varlığı bakımından zengin ve güçlü bir dil olduğu da ifade edilmektedir. Elbette göreceli bir kavram olan zenginlik, dilleri nitelernek için kullanıldığında daha da öznel bir görünüme bürünür. Gelişmiş, az gelişmiş veya gelişmemiş gibi tanımlamalada dilleri sınıflandırmak da öznel bir tutumdur. Aslında dillerin zengin veya yoksul, gelişmiş veya az gelişmiş diye nitelendirilmesi, bilimsel bir yaklaşım değildir. Çünkü her dil kendi ölçeğinde gelişmiştir, her dil kendisine göre yeterlidir. Yeryüzündeki her dil, bilinen belirli sayıdaki yöntemle sonsuz sayıda sözcük, tetim, deyim, kavram türetebilecek ve türnce üretebilecek yeteneğe sahiptir. Diller arasında bir karşılaştırma yapılacaksa işlenmişlik açısından dillerin değerlendirilmesi daha doğrudur. Dillerin yazı diline sahip olup olmaması bir değerlendirme ölçütüdür. En eski dönemlerinden başlanarak tarihsel metirılerinin yayımlanmış ve işlenmiş olması, yaşayan söz varlığıyla birlikte tarihsel söz varlığının bütünüyle ortaya konulması, halk ağzındaki sözlerin derlenmesi, yeni kavramları karşılamak üzere sözcük ve terirn türetme çalışmalarının yürütülmesi, anlatım gücünü gösterecek dil bilgisi ve dil bilimi araştırmalarının gerçekleştirilmesi, dil yetisinin geliştirilmesinde bilişim uygulamalarından yararlanılması vb. özellikleri göz önünde bu-

5 lundurulmalıdır. Yeryüzündeki dilden (Etnologue 2005: 16) ancak birkaç yüzü yazı dili özelliğine sahiptir. Bununla birlikte her dil, belirli yönleriyle öne çıkar. Kimi dillerin ünlüleri sayıca çoktur kimi dillerin ünsüzleri, kimi dillerde ses uyumlan güçlüdür kimi dillerde ses uyumu söz konusu bile değildir, kimi diller vurguiudur kimi dillerde vurgu belli belirsizdir, kimi dillerin söz varlığı birkaç yüz binden olu şur kimi dillerde ise birkaç bin sözcük bulunur. Bütün bunları dilin kendi özellikleri olarak kabul etmek, kimi alanlarda öne çıkan yönlerini ise iç zenginliği olarak değerlendirmek gerekir. Yapı bakımından eklemeli dil olması dolayısıyla Türkçede yeni sözcükler, terimler türetmek çok daha kolaydır. Hiç kuşkusuz bu özellik, yalnız Türkçe için değil yapı bakımından aynı özelliğe sahip diğer diller için de geçerlidir. Yapım eklerinin sayıca çok ve işlevsel olduğu dillerde bu özellik daha güçlü iken daha az sayıda yapım ekine sahip olan dillerde ekler yoluyla türetilen sözcükler daha sınırlı sayıdadır. Çekirnli dillerde ise çekim yoluyla çok sayıda yeni sözcük, terim türetmek mümkündür. Kısacası her dilin kendi yapısal özelliğine göre sözcük türetmesi söz konusudur. Yöntemler sınırlı olsa da bu yöntemlerle sınırsız sayıda sözcük, terim türetilebilir. Yapım eklerinin işlevsel ve sayıca çok olduğu Türkçede köklerden ve yapım eklerinden yararlanılarak türetilen açı, aday, anı, araştırma, artı, bakan, beğenı~ bilişim, bölü, donanım, duyum, eksı~ görüntü, kavram, olağan, olgu, olumlu, onarmak, onay, ondalık, oturum, ödenek, ödev, öğrencı~ öğretmen, sanık, savcı, sayı, sınav, tanık, terim, tüketim, uçak, üçgen, üreticı~ yargı, yazılım gibi binlerce sözcük ve terim dilin söz varlığına eklenmiştir. Ses uyurnlarının güçlü oluşu, Türkçenin bir başka özelliğidir. Türkçe sözcüklerde kalınlık incelik açısından uyum (büyük ünlü uyumu) güçlüdür: ağaçlık, başarılı, dağcılık, doğaçlama, koruyucu, kuşatıcı gibi kalın bir ünlüyle başlayan sözcükteki ünlüler kalın sıradan devam eder; çiçekçilik, değerlı~ eğiticı~ öğretim, önderlık, üretim gibi ince ünlülü sözcüklerde ise bu ünlüleri yine ince ünlüler izler. Türkçe sözcüklerde düzlük yuvarlaklık açısından da bir uyum (küçük ünlü uyumu) bulunmaktadır. Düz bir ünlüyle başlayan sözcüklerde birbirini izleyen ünlüler de düz olur: yaşlılık, gecelık; yuvarlak bir ünlüyle başlayan sözcüklerde ise birbirini izleyen ünlüler ya düz geniş ya da yuvarlak dar niteliktedir: ocak, üzüm. Çok az sayıda da olsa Türkçe ana, alma, kanı, kangı gibi sözcüklerin sonradan ortaya çıkan anne, elma, hanı~ hangi gibi ses uyum kurallarına aykırı olsalar da bu ses yapıları Türkiye Türkçesinin renkleri olmuşlardır. Bu özelliklerini kendi söz varlığındaki kelimelerde gösteren Türkçe, başka dillerden kimi alıntıları ses özelliklerine uygun hale getirmiştir. Arapçadan sahf/a biçiminde aldığımız sözü önce sahf/e sonra sayfa, ja'ıda biçiminde aldığımız sözü de önce faide sonra fayda haline getirerek Türkçeleştirmişiz. Buna karşılık kimi örneklerde ise Arapçanın kendisine özgü sesleri çeşitli nedenlerle Türkçeye özgü sesiere dönüşmüştür: Arapçanın zafar sözü bu haliyle Türkçenin kalınlık incelik uyumuna uysa da kurala aykırı olarak zafer biçimini almış ve farklı bir söyleyiş özelliği kazanmıştır. Böylece kalınlık incelik uyumu dışında kalan bu türden sözlerle Türkçenin söylenişi renklenmiştir. Bu ikili durum çok ilginç bir biçimde kimi sözcüklerden zamanla iki ayrı anlamda iki ayrı sözün ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bunun en iyi örnekleri nüsha - muska ve halı/e - kalfa sözleridir. Arapçanın nusha sözünü nüsha biçimiyle söz varlığımıza katmışız ancak bu arada bu sözün ses uyum kurallarına göre çeşitli ses olayları sonucunda Türkçeleşmiş biçimi muska da farklı bir anlarnla söz varlığımıza ikinci bir sözcük olarak katılmıştır. Bugün hem nüsha hem muska Türkçenin söz varlığında farklı anlamlarda kullanılan 55

6 56 ama aynı köke dayanan sözcüklerdir. Yıne Arapçadan half/a olarak aldığımız sözü dini bir terim olarak halı/e biçiminde kullanmaya devam ederken Türkçenin ses uyum kurallarına uygun hale getirdiğimiz kalfa sözü de bir başka anlamda dilimizin söz varlığına katılmıştır. Elbette ortaya çıkan bu yeni anlamlar sözcüğün ilk anlamıyla ilgilidir ancak yaşanan bu ses değişiklikleri ve ince anlam ayrılıkları Türkçeye özgü sözcüklerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. değil Türkçenin malıdır. Artık muska ve ka lfa, Arapçanın Batı dillerinden aldığımız sözcüklerde de Türkçenin ses özellikleri kendisini göstermiş, dilin ses yapısına aykırı alıntılar uyumlu hale getirilmiştir: Fransızcadan aldığımız station, ıstasyon değil istasyon, İtalyancadan aldığımız scala, ıskala değil iskele, yine İtalyancadan aldığımız teatro, tıyatro değil tiyatro olmuştur. Kısacası Türkçenin ses özellikleri ve ses uyum kuralları bir yandan Türkçe sözlerin kullanım kolaylığını kazandırırken kimi alıntıları bu özellik ve kurallara göre Türkçeleştirmiş kimi alıntıları da ses uyum kurallarına aykırı bir biçimde kullanarak söz varlığını renklendirmiştir. Bir dildeki sözcüklerin bütünü, söz varlığını (söz dağarcığı, kelime hazinesi) oluşturur (1DK 2011: 2157). Aynı coğrafyadaki farklı kültürlerle etkileşim sonucunda Türkçenin tarihsel derinliğinden gelen söz varlığı renklenmiş, çeşitlenmiş ve zenginlik kazanmıştır. Bu söz varlığı, Türkçenin anlatım gücünü olumlu yönde etkilemiş, daha da geliştirmiştir. Ölçünlü (standart) Türkçenin söz varlığının genel dildeki ögelerinin yer aldığı ve Türk Dil Kurumunun 2011 yılında yayımladığı on birinci baskı Türkçe Sözlük'te, madde başı ve madde içi toplam doksan iki bin iki yüz doksan iki sözcük bulunmaktadır. Bu söz varlığına terimler, özel adlar, yerel sözcükler eklenmemiştir. Kimi dillerin sözlüklerinde bu ögeler de yer almakta, kimi dillerin sözlükleri ise özel kişi adlarının da katılımıyla ansiklopedik sözlüklere dönüşmektedir. Türkçenin de benzer özellikteki sözlüğü olan ve Türk Dil Kurumunun 2008 yılında sanal ortamda kullaruma sunduğu Büyük Türkçe Sözlük'te yaklaşık beş yüz yetmiş iki bin söz varlığı bulunmaktadır (TDK 2011: 2671). Söz varlığı yalnızca bir sözcük dizisi değildir. Bir toplumun yaşayışına, yaşayış şekline, hayata bakış tarzına, maddi ve manevi değerlerine, inançlarına kısacası kültürüne ilişkin ilk bilgileri söz varlığından elde edebiliriz. Söz varlığı toplumun konuştuğu dilin sözcüklerini, deyimlerini, hazır söz kalıplarını, atasözlerini kapsar. Bir dilin söz varlığı, aynı zamanda o dili konuşan toplumun kavramlar dünyasının, dünya görüşünün göstergesidir. Söz varlığı, kültürün aynasıdır (Aksan 2004: 8). Türk kültürünün de söz varlığına yansıyan boyutu pek çok kavram alanında kendisini gösterir. En açık örneklerinden biri, iyi dilek sözleri olarak da ifade edilebilecek ancak dil biliminde ilişki sözleri olarak adlandırılan söz varlığı ögelerinin Türkçedeki çeşitliliği ve zenginliğidir (Aksan 2008: 169). Hayatın her anında yaşanan olaylar için Türkçedeayrı ayrı ilişki sözleri bulunmaktadır: Tıraş olana, yıkanana sıhhatler olsun, bir işle uğraşana kolay gelsin, evlenenlere bir yastıkta kocayın, çocuğu olana Allah analı babalı büyütsün, Allah dört gözden ayırmasın, çocuğa ad konulduğunda adıyla yaşasın, yolcusunu uğurlayana Allah kavuştursun, beklediği kişi geldiğinde veya uzun süredir beklenen bir iş gerçekleştiğinde gözün aydın, bir bardak su verene su gibi aziz ol, su verenlerin bol olsun, hastalığından söz ederken karşısındakinin sağlıklı olmasını dilemek için üzerinize afiyet vb... Ölçünlü Türkçedekiletin yanı sıra bölge ağızlarında kullanılanlada birlikte söz varlığımızda birkaç yüz ilişki sözü bulunmaktadır. Pek çok dilde bulunan günaydın, afiyet olsun, özür dilerim gibi sınırlı sayıda birkaç ilişki sözüne karşılık Türkçedeki ilişki sözlerinin fazlalığı kültürüroüzde insan ilişkilerine verilen önemin de bir göstergesidir.

7 Gıyabında bir kişiden övgü ile söz edileceği zaman dinleyenlerin alınmaması için sizden iyi olmasın, olumsuz davranışlan bulunanlan örnek verirken sizi tenzih ederim, sözüm meclisten dışarı, dinleyeni iğrendirebilecek bir yerin pisliğini anlatırken yüzünüze güller türünden nezaket sözleri de başka dillerde örneği pek görülmeyen ifadelerdir. Bir toplumun hayatında önemli yer tutan varlıklarla, nesnelerle, işlerle, konularla ilgili söz varlığının geniş olduğu bilinmektedir. Türklerde aile bağlarının ve ilişkilerinin güçlü olması, akrabalıkla ilgili adlann zenginleşmesini sağlamıştır. Türkçede en yakın akrabadan en uzak akrabaya kadar her birine farklı bir ad verilmiştir. Pek çok dilde amca ile dayıyı, hala ile teyzeyi ayırt edecek sözcük bulunmazken, bu akrabalıklar birer sözcükle karşılanırken Türk dilinde baldız, bacanak, eltı~ görümce, yenge gibi en uzak akrabaya kadar ayn ayrı akrabalık adlan bulunmaktadır. Dört ayn akraba baldız, eltı~ görümce, yenge için Türkçede ayn ayn sözcükler kullanılırken bu kavramlar İngilizcedesister-in-law, Almancada schwagerin, Fransızcacia belle-soeur gibi pek çok dilde birer sözcükle karşılanmaktadır (Aksan 2004: 7). Türkçedeki akrabalık adlarının zenginliğinin yanı sıra akrabalık düzeylerini, konuşucunun cinsiyetini ve medeni durumunu gösterme özelliği de dikkat çekicidir. Bir kişi baldızından, bacanağından söz ediyorsa konuşucunun erkek olduğu; eltisinden, görümeesinden söz edenin ise kadın olduğu anlaşılır. Bacanağı olduğunu söyleyen kişinin de evli olduğu, eşinin bir kız kardeşinin bulunduğu, bu kız kardeşin de evli olduğu anlaşılır. Akrabalık ilişkileri ile düzeylerini, konuşucunun cinsiyetini ve medeni durumunu ortaya koyan böyle bir akrabalık adlan dizilimi yeryüzünde çok az sayıdaki dilde mevcuttur. Dillerin söz varlığının genişliğinden daha çok, anlatım gücü bir zenginlik alanı olarak görülmektedir. Türkçe, dile getirilmesi en güç olan, ayrıntı sayılabilecek kavramlan son derece canlı imgelerle anlatan, söz fırçasıyla insan zihninde canlı resimler çizebilen güçlü bir dildir. Söz sanatı sayılan anlam olaylan içinden somutlaştıtma ile dilde çok anlamlılığı sağlayan eğilim, Türkçede en güzel örneklerini bulur. En ince, ayrıntı sayılabilecek soyut kavranv.ar, somutlardan yararlanılarak en güçlü bir biçimde anlatılır (Aksan 1972: 123 ). Atasözleri ve deyimler anlatıma açıklık kazandıran ve renk katan söz varlığı ögeleridir. Her dilin söz varlığında deyimler vardır. Kimi deyimler belirli dillere özgü olsa da bunların benzerleri başka dillerde de görülebilir. Ancak yeryüzündeki her dilin atasözü yoktur. Bir atasözünün oluşabilmesi için yüzyıllann geçmesi gerekmektedir. Başlangıçta bir kişi tarafından söylenen ancak dilin konuşurlan tarafından benimsenen, yüzyıllarca tekrarlanarak belirli bir kalıba dökülen atasözleri dillerin yaşını da gösteren söz varlığı ögeleridir. Türkçede yaklaşık dört bin beş yüz atasözü bulunmaktadır. Bu atasözlerinden kimileri küçük ses farklılıklan dışında yüzyıllardır değişmeden günümüze gelirken kimilerinde az çok sözcük değişmeleri yaşanmıştır. Kaşgarlı Mahmud'un eseri Divanü Lügati't-Türk'teki aç ne yemes, tok ne temes; kanıg kan birle yumas; tag tagka kavuşmas, kişi kişige kavuşur atasözleri küçük farklılıklada bugün de aynen kullanılmaktadır. Endık üme evlikni agırlar biçimindeki atasözü bugün ahmak misafir ev sahibini ağırlar, kişi sözleşi yılkı yıdlaşu biçimindeki atasözü insanlar konuşa konuşa, hayvanlar koklaşa koklaşa halini almıştır. Zamanla hem sözcükleri hem de anlamı değişen atasözleri de vardır: Bir karga birle kış kelmes atasözü, yardıma gelecekleri beklemek için yavaş hareket etmeyi öğütlerken günümüzde benzeri bir çiçekte bahar gelmez biçiminde kullanılmaktadır. Anlamı ise "umut verici küçük bir belirti ile doyurucu sonuca ulaşılmaz" biçimindedir. Yüzlerce yıllık gözlem ve deneyimler sonucunda günümüze ulaşan atasözleri içerisinde toplumsal yaşayış ve insan ilişkileri için öğütler veren vakit nakittir, balık baştan kokar, yerin kulağı var, görünen köy kılavuz istemez, 57

8 58 yoldan kal yoldaştan kalma, sütten ağzı yanan yoğurdu üfleyerek yer, öfke ile kalkan zararla oturur, sona kalan dona kalır, ağlamayan çocuğa meme vermezler gibi yüzlerce atasözümüz vardır. İklim olaylarını açıklayıp önlem almayı öğütleyen mart kapıdan baktırır kazma kürek yaktırır, sağlık için yapılması gerekenleri bildiren ayağını sıcak tut başını serin; gönlünü /erah tut düşünme derin gibi atasözleri yaygın olarak kullanılır. Olayları bir öykü anlatır gibi ilgi çekici söz kalıbına dökerek akılda kalıcı hale getiren atasözleri Türkçenin söz varlığının en ilgi çekici ögeleridir: Deveye inişi mi seversin yokuşu mu demişler, düzekıran mı girdi demiş biçimindeki atasözü bir işi en kolay ve rahat yoldan yapmak varken zora sokmanın yanlış bir tutum olduğunu anlatır. Atasözlerimizin anlatım gücü, ifade edilmesi zor duygu ve düşünceleri açık bir biçimde ortaya koyabilmesindedir: Hiçbir girişimde bulunmadan, bir çaba harcamadan yalnızca tatlı sözlerle oyalama tutumu üzerine bal bal demekle ağız tatlı olmaz; bozuklukları düzeltecek etkenierin bulunduğunu ama bu etkenin de bozulması durumunda yapacak bir şey kalmadığını ifade eden et kokarsa tuztanır, ya tuz kokarsa ne yapılır; elde etmek istediklerini aşırı bir biçimde arzulayan kişilere bu uğurda katlanacakları sıkıntıların önemli olmadığını anlatan dervişe "Bağdat'ta pilav var" demişler, "yalan değilse ırak değil" demiş; büyük ve zengin kişilerle dost olmayı tasarlayan kişilerin kendi yaşayışını da ona göre ayarlamak zorunda olduğunu belirten deveci ile görüşen kapısını büyük açmalı; başkalarını ilgilendirmeyen bir işi herkesin düşüncesini bildirmesine meydan verecek bir biçimde yapmaya kalkanlara eşeğin kuyruğunu kalabalıkta kesme, kimi uzun der kimi kısa... Türkçenin E tkilenme ve Etkileme Gücü Yeryüzünde dillerin oluşumundan bu yana diller arasında bir etkileşim söz konusudur. Toplumlar ve kültürler arasındaki ilişkiler, dillerin birbirini etkilernesinde daima belirleyici olmuştur. Bir arada yaşayan veya uzak yakın komşuluk ilişkisi içerisinde bulunan toplumların en eski dönemlerden bu yana aralarında kurdukları ilişkiler sonucunda birbirini etkiledikleri bilinmektedir. İnsanoğlunun var oluşundan başlayıp avcılık-top layıcılık, tarımcılık aşamalarında kurdukları ilişkiletle dilleri de etkilenrneye başlamıştır. Ticari ilişkiler, savaşlar, barışlar, buluşlar, fe laketler kısacası yeryüzünde yaşanan her olay, dillerin birbirini etkilernesinde pay sahibi olmuştur. Bir inanca girme, bir uygarlık dairesine katılma da dillerin etkilenrnesinde bir başka etkendir. Diller arası etkileşirnde verici dilleri konuşan toplumların uygarlıkta, bilimde, kültürde üretken ve baskın olmaları dikkat çeker. Dillerin etkisi, aslında kültürlerin, uygarlıkların etkisi olarak kendisini gösterir. Bilimde, teknolojide, uygarlıkta üretken olan toplumlar verici dil olarak başka dillerin söz varlığına sözcükler aktarır. Bir kültür dairesine giren toplumlar da o kültür le ilgili sözcükleri, deyimleri alırlar. Tarihin karanlık dönemlerine kadar bir coğrafyaya yayılan kökleri uzanan, geniş Türkçe de pek çok dilden etkilenrniş, pek çok dili etkilemiştir. Orhon Yazıdan'nda Çince (totok 'askeri vali'), Sanskritçe (çıntan 'sandal ağacı'), Soğdca (ıgar 'güçlü, kudretli'), Hintçe (makaraç 'bir un van veya kişi adı'), Tibetçe (bölün 'yüksek görevli') gibi birkaç dilden alınma çok az sayıdaki sözcükle (Tekin 2010: 134 vd.) başlayan etkileşim, daha sonraki dönemlerde çeşitli coğrafyalarda kullanılan Türk yazı dillerinde sürmüş, azalan veya artan yoğunlukta kendisini göstermiştir. Budizm, Maniheizm, Nasturilik gibi çeşitli inançları benimseyen Uygurların söz varlığında Çinceden (buşi 'sadaka', tayın 'rahip', tıtsı 'öğrenci'), Sağdeadan (ajun 'hayat; dünya', /rişti 'melek, elçi', tamu 'cehennem'), Sanskritçeden (çambudiwip 'dünya',

9 çatik 'Buda'run öncekiyaşamlarından birinin öyküsü', paramit 'erdem'), Toharca (künçit 'susam',!esp 'vücudun bir usaresi', nayvazık 'cin') gibi çeşitli dillerden alıntılarla yabancı sözlerin (Gabain 2007: 259 vd.) oranmda ve kullanım sıklığında Göktürkçeye göre artış görülür. Göktürk ve Uygur yazı dilleri söz varlığındaki yabancı sözcükler üzerine bir sayım yapan Doğan Aksan, Orhon Yazıtlarında yabancı kökenli sözcüklerin oranının %1'in altında iken Uygur metinlerinde %2 ile %5 arasında değiştiğini, kimi yerlerde %12'ye kadar yükseldiğini belirtir (Aksan 2004: 126). Türklerin İslam dinine girmesiyle birlikte bu kez de Arapça, Farsça sözcükler Karahanlı dönemi eserlerinden itibaren Türk yazı dillerinde görülmeye başlanır. Bu dönemin ilk eserlerinden Yusuf Has Hacib'in yazdığı Kutadgu Bilig' de Arapçadan alınma haber, hacet, fitne, kudret, mezalim, nefs, Rab, rahmet, sohbet; Farsçadan alınma namaz, pend 'öğüt', ruze 'oruç' vb. yabancı sözlerin oranının %1,9 iken yaklaşık iki yüzyıl sonra yazılan Atabetü'l-Hakayık'ta %26'ya kadar çıktığı belirlenmiştir (Aksan 2004: 127). Önceleri Çince, Sanskritçe, Soğdca, Toharca vb. dillerden etkilenen Türkçenin söz varlığının, İslam uygarlığı çevresinde ise Arapçadan, Farsçadan etkilenmeye başladığı gözlenir. Bununla birlikte, Batı Oğuz Türkçesi temelinde gelişen ve Türkiye Türkçesinin ilk dönemi olan Eski Anadolu Türkçesinde Arapça, Farsça alıntılar, yine de belirli bir düzeyde kalmıştır. Bugün yabancı karşılıklarının yaygın laştığı birçok kavramın Türkçelerinin yaşadığını gördüğümüz XIII-XV yüzyıllar arasında ki bu dönem eserlerinde yabancı sözlerden etkilenmenin ortalama %20 olduğu belirlenmiştir. Sultan Veled'in İbtidanan:_e'sinde %13, Yunus Emre'nin şiirlerinde ve Aşık Paşa'nın Garibname'sinde yaklaşık %20, Kul Mesud'un Ketile ve Dimne çevirisinde %16 oranında yabancı sözcük bulunmaktadır (Aksan 2004: 128). Ancak XVI. yüzyıl başlarından itibaren edebi eserlerin söz varlığında Arapçadan, Farsçadan alıntılarda artış gözlenir. Özellikle divan şiirinin Fars ve Arap edebiyatından esinlenmesinin sonucunda söz varlığının Arapça, Farsça alıntılada görünümü de değişmeye başlar. Türkçede karşılığı bulunan sözcüklerin yerine de alıntı sözlerin kullanılması halk dilinden kopuk bir yüksek zümre dilinin doğuşuna yol açmıştır: göz varken dide; kaş varken ebru; dudak varken leb; ağız varken dehen -dehan veya /em; yıldız varken necm, kevkeb, ahter veya sitare; güneş varken şems, aftab, mıhr veya hurşid; ay varken kamer veya mah... Edebi eserlerde yabancı ögelerin oranının da gittikçe arttığı görülür. Süleyman Çelebi'nin Mevlid'inde %26 dolayındaki yabancı ögelerin oranı Baki'nin şiirlerinde %65'e, Nef' i'de %60'a, Nabi'de %54'e yükselir. Mahallileşme akımının öncülerinden Nedim'de ise bu oran %41'e kadar gerilemiştir (Aksan 2004: 128). Dillerin etkileşimi genellikle sözcük alışverişi ile sınırlı kalabildiği gibi kimi zaman dil bilgisi ögelerinin bulaşmasına, söz diziminin etkilenmesine de yol açabilrniştir. Yabancı dil bilgisi ögeleri ve kuralları da giderek artan bir yoğunlukta Türkçeye bulaşmaya başlamıştır. Aslında her dilde alıntı sözler bulunur ancak dil bilgisi ögeleri, kuralları kolay kolay bir dilden bir başka dile geçmez. Osmanlı Türkçesi olarak adlandırdığımız Türkçenin XVI. yüzyıldan XX. yüzyılın başlarına kadar olan döneminde Arapça, Farsça dil bilgisi kuralları ve ögeleri de dilin yapısına etki etmiştir. Alıntı sözcüklerin çokluklarının Türkçedeki çokluk ekiyle değil Arapçadaki, Farsçadaki özgün çokluk biçimleriyle kullanılması: kitaplar yerine kütüb, şairler yerine şuara, yetimler yerine ey tam, memurlar yerine memurin, şahlar yerine şahan, mürgler yerine mürgan 'kuşlar', bendeler yerine bendegan 'köleler'... Türkçede ikili çokluk bulunmamasına, bu durumun sayı sıfatlarıyla kurulan tamlamalada ifade edilmesine karşın Arapçadan 59

10 60 ikili çokluk biçimin de alıntılanması: ıki devlet yerine devleteyn, ıki taraf yerine tarafeyn... Tamlamalarda tamlayanın tamlanandan önce gelmesi kuralı Türkçenin en belirgin özelliği iken Farsçadan ve Arapçadan geçen tamlamalarda tamlananın önce tamlayanın ise sorıra gelmesi: İslam dini yerine din-i İslam, İstanbul şehri yerine şehr-i İstanbul, Osmanlı Devleti yerine Devlet-i Osmaniye; mülkün maliki yerine malıkü 'l-mülk... Türkçede sözcüklerin cinsiyeti bulunmamasına karşın Arapçadan geçen sözcüklerde erilliklerin ve dişilliklerin korunması, tamlamaların da sözcüklerin cinsiyeti gözetilerek yapılması: hıkaye-i garibe 'garip hikaye', hadise-i müessıfe 'üzücü olay'... Eklemeli bir dil olan Türkçede bütün ekierin son ek olmasına, ön ek bulunmamasına karşın Farsçadan, Arapçadan ön ek ve edatların alıntılanması: bf-baht 'bahtsız', namert 'mert olmayan, alçak', hem-cins 'türdeş'; la-mekan 'mekansız', ma-beyn 'iki şeyin arası', gayrimenkul 'taşınmaz'... Yan cümlenin önce, asıl cümlenin sonra geldiği Türkçenin söz dizimi kuralına aykırı olarak asıl cümlenin önce yan cümlenin sorıra geldiği ki'li birleşik cümlenin yaygınlaşması ise dil bilgisi açısından etkilenmenin bir başka örneği olmuştur. Bu yapıdaki cümleler, özellikle düzyazıda satırlarca, hatta bir iki sayfa sürüp giden ifadelerin anlaşılınasını güçleşmiştir. Dil öğretiminden yalnızca Arapçanın ve Farsçanın öğretiminin anlaşılması, bu dillerden geçme sözcüklerin yazımda Türkçeleşmesini büyük ölçüde engellemiştir. Arap kaynaklı alfabenin kullanılması da Arapça ve Farsça sözcüklerin yazıda bütün özellikleri ve kurallarıyla birlikte kullanılması sonucunu doğurmuştur. Türkçede tek /s/ sesi olmasına karşın Arap alfabesinde üç ayrı harf; Türkçede tek /z/ sesine karşılık Arap alfabesinde dört ayrı harf bulunması, bu harfleri taşıyan sözcüklerin de özgün biçimiyle yazılması kuralını yerleştirmiştir. Ancak bu durum, sözcüklerin söylenişte Türkçeleşmesini önleyememiştir. Arap alfabesindeki üç farklı /s/ sesi için üç farklı harfin kullanıldığı mebus, hasret, basiret sözcüklerindeki bu harfler, Türkçedeki tek ses değeri ile karşılanmıştır. Söyleyişte Türkçeleşen beyhude, iştah, tercüme gibi alıntı sözcüklerin bu kullanışlarının yanlış olduğunu ; bihude, iştiha, terceme gibi özgün biçimleriyle söylenınesi gerektiğini savunanlar da çıkmıştır. Bu sözcüklerle birlikte benzer durumda olan abnus, dfvar, enbar, nerdüban sözleri bütün ısrarlara karşın halkın benimsediği abanoz, duvar, ambar, merdiven biçimleriyle söz varlığımıza yerleşmiştir. Arapçanın Türkçe üzerindeki etkisinin bir göstergesi de Osmanlı Türkçesi döneminde yeni kavramlar için sözcük veya terim türetmek gerektiğinde Arapçanın söz varlığından, kurallarından ve özelliklerinden yararlanılmasıdır. Uçak için tayr kökünden tayyare, gezegen için seyr kökünden seyyare, ülkü için /ıkr kökünden mefkure türetilrrıiştir. Osmanlı Türkçesinde Arapça köklerden emniyet, mukmir 'mehtaplı', mükevkep ' yıldızlı', müşemmes 'güneş görmüş, çok güneşli', tahtelbahir 'denizaltı' gibi sözcükler yapılmıştır. Farsça nazük sözünden Arapça çekim kuralına göre nezaket sözünün türetilmesi ilginç bir örnektir. Farsçada da Arapçada da nezaket diye bir sözcük yokken Osmanlı Türkçesinde türetilen bu sözcük, günümüz Türkçesinde hala kullanılmaktadır. Tanzimat Fermanı ile birlikte Batı'ya yöneliş, Türkçenin söz varlığında bu kez de Fransızcanın etkisini başlatmıştır. Önceleri denizcilik, ticaret gibi belirli alanlardaki İtalyanca acente, banka, bono, barda, iskele, güverte vb. sözcüklerle başlayan Batı dillerinden alıntılar Fransızca ile ilişkiler sonucunda artmıştır: abone, balkan, balon, bilet, jandarma, jüri, kabine, konferans, lamba, manto, moda, palto, rapor, salon, torpil. Bir dönem, Fransızcadan hitap biçimleri, ilişki sözcükleri de alıntılanmıştır : bonjur, madam, matmazel, mösyö, mersi...

11 Türkçenin söz varlığına geçerken Arap kaynaklı yazıyla okundukları gibi yazılan Fransızca sözcükler, genellikle Türkçenin ses yapısına uydurularak kullanılmış, bu durum Latin kaynaklı Türk yazısının kullanımı sırasında da sürmüştür. Fransızca sözcüklerin Türkçeleştirilmesi yöntemi yakın dönemde İngilizceden alıntılarran sözcüklere de uygulanmıştır. Örneğin Amerikan İngilizcesinden Türkçeye geçen ve Türkçe karşılığı yenileşim olan innovation sözü, basın yayın organlarında ve kitle iletişim araçlarında inavasyon biçiminde kullanılmaktadır. İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra Arıglosakson kültürün egemenlik alanının artmasıyla birlikte İngilizce pek çok dili etkilediği gibi Türkçeyi de etkilerneye başlamıştır. Gündelik hayatta, sağlık bilimlerinde, ticarette, sporda, bilişimde, müzikte ve çeşitli alanlarda kullanılan blender, boarding card, bodyguard, by-pass, bestseller, billboard, catering, center, dribbling, , format, rating, single, selfservice, server gibi İngilizce kökenli sözcükler, Türkçenin söz varlığını olumsuz bir biçimde etkilemektedir. Türkçenin söz varlığında eğilim, yönelim, gelişme, çizgi gibi birden çok seçeneği bulunan trend sözünün (Aydoğan 2004: ) Türkçedeki karşılıklarının göz ardı edilerek kullanılması hem söz varlığımızı yabancılaştırmakta hem Türkçe sözlerin kullanım sıklığını azaltmakta hem de bu sözcükler arasındaki ince anlam ayrılıklarını yok etmektedir. Olumsuzluklar bununla da sınırlı kalmamakta Türkçenin yazım ve söyleyiş kurallarını sarsan kullanımlar görülmektedir. Aynı alfabeyi kullanmanın yanı sıra yabancı dil olarak İngilizcenin yaygın bir biçimde öğretilmesinin sonucu olarak İngilizce alıntılar özgün biçimleriyle yazılmaktadır. İngilizcenin söyleyiş kurallarına göre söylenilen bu sözcüklere gelen Türkçe ekierin de söylenişe uydurulması sonucunda blender'da, bestseller'lar, center'ımızda, single'ını, server'a gibi tuhaf yazılış biçimleri ortaya çıkmaktadır. İngilizce alıntıların Türkçede okunduğu gibi yazılması da söz varlığını yabancılaştıracağı, yeni sorunlara yol açacağı için bu sözlerin yerine önerilen karşılıkların kullanılması, Türkçenin yabancı dillerden daha az etkilenmesine katkıda bulunacaktır: blender yerine karıştırıcı, boarding card yerine uçuş kartı, bodyguard yerine koruma, by-pass yerine köprüleme, bestseller yerine çoksatar, billboard yerine duyurumluk, cafering yerine yemek hizmetı~ center yerine merkez, dribbling yerine top sürme, yerine e-posta, format yerine biçim, rating yerine değerlendirme, single yerine teklı~ selfservice yerine seçal, server yerine sunucu... Söz varlığındaki bu etkinin yanı sıra Batı dillerinin etkisiyle Türkçenin söz diziminde tamlananın tamlayandan önce geldiği örnekler de görülmeye başlanmıştır. Derman Eczanesi yerine Bezane Derman, Divan Oteli yerine Otel Divan vb. kullanımların Osmanlı Türkçesi dönemindeki Farsça tamlamalardan tek farkı, tamlama -i' sinin kullanılmamasıdır. Her Yabancı Sözcük Olumsuz Bir Etkilenme midir? Türk dilinin tarihsel gelişimi içerisinde ilişkide bulunduğu başka pek çok dil bulunmaktadır. Çeşitli dönemlerde yaşanan etkileşim sonucunda sözcük alışverişi kaçınılmaz bir gerçektir. İlk kez karşılaşılan ve kullanılan aygıtları, ürünleri, kavramları gösteren radyo, telefon, patates, kivı;- kravat, broş; döviz, enf lasyon gibi sözcükler ister istemez dilin söz varlığına girmektedir. Dilin öz kaynaklarıyla karşılarramayan bu tür bilgi alıntıları, dillerin kazancı ve zenginliği olarak görülmelidir. Toplumun kavram dünyasında bulunmayan bu sözcükler dile yerieşirken kimi zaman özel bir anlam ve işlev de kazanır. Türkçedeki üzüntü, acı, sıkıntı sözlerinin yanı sıra Arapça veya Farsça kökenli hüzün, keder, dert, yeis, gam, teessür, ızdırap, elem gibi alıntı sözcükler, ince anlam farklılıklarıyla söz varlığımızın kazancı olmuştur. 61

12 62 Türkçede oda varken Fransızca salon "konukları ağırlamakta kullanılan en geniş oda; sergi ve toplantı yeri" anlamlarıyla Türkçeye geçmiştir. Bununla da kalmamış salon adamı, salon bitkileri, güzellık salonu, oyun salonu, yolcu salonu gibi birleşik sözcüklerde özel kullanım alanı oluşturmuştur. Özleşme akımı sırasında salon karşılığında önerilen koğuş bu anlamıyla değil, asker ocağında, hastanede, cezaevinde kullanılan biçimiyle yaygınlaşmıştır. Bugün salon sözü çeşitlenmiş anlamlarıyla artık Türkçenin malı olmuştur. Kimi zaman bir marka adı bile söz varlığına girebilmiştir: Aydınlatma ölçü birimi lux, pompalı gaz lambası markası olarak kullanılırken bir dönem en yaygın aydınlatma aracının adı olmuştur. Lüks lambası zamanla lüks olmuş, halk dilinde de lüküs biçimine dönüşmüştür. Jilet, jakuzı~ mavzer vb. sözler özel ad iken marka adına sonra da tür adına dönüşerek dilimizin söz varlığına katılmıştır. Bu sözcükleri dilimizin söz varlığında karşılığı bulunmasına rağmen tamamen özenti sonucu kullanılan center, consensus, trend vb. gibi algılamamak gerekir. Karşılığı bulunmadığı veya bulunsa bile yerleşmediği için dilimize geçen alıntılar, bugün de Türkçenin söz varlığında yaşamaktadır. Türklerin tarih boyunca ilişki içerisinde olduğu dillerden aldığı sözcükler; aynı zamanda kültür ilişkilerimizi ve bu ilişkilerimizin boyutlarını, tarihini gösteren ipuçlarıdır. Sözlüklerirnize de geçen bu sözcükler artık Türkçenin malı olmuştur. Türk Dil Kurumu tarafından 20 ı ı yılında yayımlanan on birinci baskı Türkçe Sözlük'teki bu türden alıntı sözcüklerin dillere göre sayıları şöyledir: Arapça 6.5ı2, Fransızca 5.537, Farsça 1.375, İtalyanca 606, İngilizce 513, Rumca 447, Almanca ıo5, Latince 68, Rusça 39, Yunanca 35, ispanyolca 3ı, Ermenice 24, Bulgarca 22, Macarca ı5, Moğolca ı2, Japonca ı2, İbranice 8, Fince 2, Malay dili 2, Portekizce 2, Sağdea 2, Arnavutça ı, Korece ı, Sırpça ı, Slavca 1. Çeşitli diller aracılığıyla Amerika, Brezilya, Madagaskar, Maldivler yerlilerinin dilinden geçme çok az sayıda sözcük de Türkçenin söz varlığında yer alır (TDK 2011: 2672). Türkçenin yalnızca etkilenen bir dil ol Türkler, tarihleri duğunu söylemek yanlıştır. boyunca ilişkide bulundukları toplumlardan sözcükler aldıkları gibi bu toplumlardan çoğunun dillerine sözcükler de vermiştir. Türklerin de bilimde, kültürde, uygarlıkta üretken oldukları dönemlerde dünya dillerine katkıda bulundukları somut örneklerden görülmektedir. Yalnızca Türkiye Türkçesinin değil tarihi veya çağdaş Türk yazı dilleri ve lehçeleri, pek çok toplumun diline Türk dilinin söz varlığından sözcükler eklemiştir. Türk kültürünün ve Türkçenin çekim merkezi olduğu çeşitli dönemlerde Türkçe sözcükler başka dillere geçmiştir. En eski dönemlerde ilişkide bulunduğumuz Çinceden başlayarak Macarcaya, Finceye, Farsçaya, Urducaya, Arapçaya, Rusçaya, Ukraynacaya, Ermeniceye, Yunancaya, Rumenceye, Bulgarcaya, Sırpçaya, Arnavutçaya, Çekçeye, İtalyancaya, Fransızcaya, İngilizceye, Almancaya sözcükler vermiştir. Dünya dillerinin söz varlığına Türkçenin verdiği sözlerden en çok bilineni yağurt olmakla birlikte bacanak, çakal, damga, dalma, düğme, kayık, kazan, köşk, ocak, sarma gibi çok sayıda sözcük başka dillere geçmiştir. Çeşitli dillerden alıntıların Türkçeleşmiş biçimleriyle ve Türkçe aracılığıyla başka dillere geçen divan, kahve, kervansaray, kubbe, sultan gibi sözcüklerin de eklenmesiyle dünya dillerine verintilerirnizin on binin üzerinde olduğu ortaya konulmuştur (Karaağaç 2008). Yoğurt, köşk, çakal gibi bazı sözcüklerin birkaç dile birden geçtiği göz önüne alınarak her biri ayrı ayrı sayıldığında bütün dünya dillerindeki toplam verintilerirnizin otuz binin üzerinde olduğu görülür. Türkçeden en fazla sözcüğün geçtiği dil Sırpçadır. Bir zamanlar dokuz bine yakın sözcüğün bulunduğu belirlenmiştir. Bugün Sırpçada sayısı yedi bine yaklaşan Türkçe

13 alıntıdan badiimak 'bacanak', balta 'balta', dusek 'döşek', }organ 'yorgan', kajmak 'kaymak', odi.ak 'ocak' bunlardan yalnızca birkaçıdır. Sırp Türkolog Dr. Mirjana Marinkoviç, 2008 yılında Belgrad' da çıkan bir dergide Türkçe sözlerin Sırpçadaki yoğunluğunu ve kullanım sıklığını ele almıştır. Bulgarcadan Türkçeye geçen yirmi iki söze karşılık Bulgarcacia ajran 'ayran', bej 'bey', boyadi.iya 'boyacı', gjuvec 'güveç', djuzen 'düzen', djuseme 'döşeme' gibi yaklaşık altı yüz Türkçe alıntı kullanılmaktadır. Türkçedeki bir Arnavutça alıntı söze karşılık Arnavutçada birkaç yüz Türkçe alıntı belirlenmiştir: arpaxhık 'arpacık', ashık 'aşık kemiği', bullgur 'bulgur', dizgjin 'dizgin', gjerdek- gjurdek 'gerdek',jujke 'yufka'. Macarca on beş alıntıyakarşın Türkçenin bu dile verdiği sözcük sayısı bine yakındır: acs 'ağaççı, dülger', arok 'ark', erdem 'erdem', kecske 'keçi', szakdl 'sakal', teve 'deve'. Bu sözcükler içerisinde Türkçe ile tarihsel ilişkileri bulunan Macarların en eski dönemlerinde Türkçeden alıntılan Türkolojinin ilgi çekici konularından biridir. Alıntıladığımız herhangi bir sözcük olmamasına karşın Rumenceye verdiğimiz Türkçe sözlerin sayısı da birkaç yüzdür: abd 'aba', bairac 'bayrak', caic, caica 'kayık, sandal', caragios, caraghios 'kukla oyunu, Karagöz', iavaş 'yavaş', odabaş 'odabaşı '. Rusçadan Türkiye Türkçesine geçen otuz dokuz söze karşılık Rusçanın Türk yazı dillerinden ve lehçelerinden alıntılarının sayısı bin beş yüzün üzerindedir. Bu söz varlığının bir bölümü aynı coğrafyada yaşayan Türk yazı dillerinden ve lehçelerinden Rusçaya geçmiştir. ajva 'ayva', burl!ak 'burçak', iserga 'ısırga, küpe', kurdjuk 'kuyruk', tamga 'damga', utjug 'ütü'. Günümüz Türkçesindeki bin üç yüz yetmiş beş alıntıya karşın Farsçacia iki bine yakın Türkçe sözün kullanıldığı belirlenmiştir. Bu sözlerin bir bölümü İran'da hüküm süren Türk hanedanları döneminde ve İran' da yaşamakta olan Türk soylu topluluklardan alıntılamadır: bayrak 'bayrak', gelengiden 'mekanizma', kaşuk 'kaşık', urdek 'ördek', yagi 'yağı, düşman'. Türkiye Türkçesinde bugün alıntı bulunmasa da Hintçe ve Urducadaki birkaç yüz Türkçe sözcük içerisinde begum 'bir unvan', bulak 'pınar', khazanchi 'kazancı', kıyma 'kıyma', tamancha 'tabanca', top 'top' gibi örnekler dikkat çeker. En fazla sözcük aldığımız dil olan Arapçanın çeşitli ülkelerdeki lehçelerinde kullanıldığı belirlenen binbaşı 'binbaşı', çalgi 'çalgı, müzik aleti', doşag 'döşek', sincak çoğulu sanacık 'sancak', tüm an 'tümen, on bin', gibi sözcükler Türkçe alıntılar üdacl 'odacı' dan yalnızca birkaçıdır. Türkçe Sözlük'teki beş yüz on üç alıntıyakarşın İngilizcedeki Türkçe alıntıların sayısı dört yüzün üzerindedir. Arıcak bu sayının bir bölümünü Türkçe aracılığıyla geçen Arapça, Farsça kökenli sözcükler oluşturur. Türkçe kökenli alıntıların sayısı ise yüze yakındır: bash 'saçma; değersiz', caique 'kayık', dolma 'dolma', döner 'döner kebabı',jackal 'çakal', kilim 'kilim'. Türkçedeki beş bin beş yüzün üzerindeki Fransızca alıntıya karşılık bu dile geçen Türkçe kökenli sözcük sayısı yüze yakındır: agha, aga 'ağa', daliman 'dolama, yenleri düğmeli ve dar manşetli uzun elbise', khan 'han', kiosque 'köşk', koumys 'kımız', odalique 'odalık'. Almancadaki Türk çe kökenli birkaç sözcüğe Dolmetscher 'dilmaç, çevirmen', Dolmusch 'dolmuş', Joghurt 'yoğurt', Kajak 'kayak' örnekleri verilebilir. Dünya dillerindeki Türkçe alıntıların eski ve yeni oluşlarına göre bir değerlendirme yapıldığında en son verdiğimiz sözcüklerin döner ve dolmuş olması, verintilerin de nite- 63

14 64 vermişlerdir. Sonuç liğini ortaya koyar. Toplumlar; bilimde, teknolojide, uygarlıkta üretken oldukları, dünya siyasetinde bir güç haline geldikleri dönemlerde başka dillere sözcüklerini de verirler. Ancak bilimde, teknolojide, uygarlıkta tüketici olan toplumların başka dillere katkıları da sınırlıdır. Türkler de bilimde, teknikte, uygarlıkta üretken; dünya siyasetinde egemen oldukları dönemlerde başka dillere sözcükler Türkçe bir yandan tarihi derirıliği, coğrafi yaygınlığı, ahenkli yapısı, söz varlığının genişliği, anlatım gücü ile yeryüzünün kültür zenginliklerinden biridir. Türkçenin genel özelliklerinin yanı sıra bu zengirılik alanlarının bilinmesi, dile verdiğimiz değerin ve önemin daha da artmasını, Türkçeye duyduğumuz güvenin güçlenınesini sağlayacaktır. Türkçenin zenginlik alanlarından biri olan söz varlığındaki deyimleri, terimleri, atasözlerini kişisel söz varlığımıza kazandımrak yerli yerinde kullanmak, anlatırnımızı güçlendirip etkili hale getireceği gibi bir kültür zenginliği olan bu değerlerimizin binlerce yıl yaşamasına da katkıda bulunacaktır. Tarihin derirıliklerinden gelen ve geleceğe yolculuğuna her geçen gün güçlenerek devam eden Türkçe, dünya durdukça varlığını koruyacaktır... Kaynaklar Akalın, Şükrü Haluk (2009). "Türk Dili: Dünya Dili", Türk Dili dergisi, Türk Dil Kurumu Yayınları, S. 687, Mart 2009, Ankara, s Aksan, Doğan (1972). Türk Dili Zengin Bir Dil midir?, Türk Dili dergisi, Türk Dil Kurumu Yayınları, S. 248, Mayıs 1972, Ankara, s Aksan, Doğan (2004). Türkçenin Sözvarlığı, En gin Yayınevi, Ankara Aksan, Doğan (2008). Türkçeye Yansıyan Türk Kültürü, Bilgi Yayınevi, Ankara Atsız, H. Nihal (1973), "Altın Elbise/i Adam Hakkında Yeni Bilgiler", Ötüken dergisi, S. 6 Aydoğan, Bedri (2004). Özenlinin Yaygın/aştırdığı Yabancı Bir Sözcük: Trend, Türk Dili dergisi, Türk Dil Kurumu Yayınları, S. 628, Ankara, s Ercilasun, Ahmet Bican (2004), Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara Etnologue (2005). Ethnologue, Language of the World, Editor Raymond G. Gordon, Dallas, Texas GabainA. von (2007). Eski Türkçenin Grameri, Çeviren Mehmet Akalın, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara Karaağaç, Günay (2008), Türkçe Verinti/er Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara TDK (2011). Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara Tekin, Talat (2010). Orhan Yazıtlan, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara Tekin Talat, Ölmez Mehmet (1999), Türk Dilleri Giriş, Simurg Yayınları, İstanbul Tuna, Osman Nedim (1997), Sümer ve Türk Dillerinin Tarihi İlgisi ile Türk Dilinin Yaşı Meselesi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara