TOPLUMSAL HAREKETLİLİK LÜTFİ SUNAR

Transkript

1 TOPLUMSAL HAREKETLİLİK LÜTFİ SUNAR

2 Toplumsal Hareketlilik Nedir? Bireylerin ya da grupların, toplumsal yapı içinde fiziksel mekan ya da toplumsal konumları (tabaka, sınıf ve statü) açısından yer değiştirmeleridir. 2

3 Toplumsal Hareketliliğin Türleri Toplumsal hareketlilik hareketin yönü ve düzeyi bakımından ikiye ayrılır: Dikey Hareketlilik: Bireyin saygınlık sırlaması (hiyerarşik düzen) bakımından bir toplumsal tabakadan diğerine yükselmesi ya da düşmesidir. Yatay Hareketlilik: Bireylerin ekonomik şartlarında ve yaşam biçimlerinde fazla bir değişiklik olmaksızın fiziksel mekan veya meslek değiştirmelerine denir. 3

4 Toplumsal Hareketliliğin Türleri Toplumsal hareketlilik gerçekleştiği zaman bakımından ikiye ayrılır: kuşak-içi hareketlilik: Bir kişinin kendi yaşamı içerisinde gösterdiği toplumsal hareketlilik (Örn. Fırında çalışan işçinin kendi fırınını açması) kuşaklar-arası hareketlilik: Bir kişinin ebeveynlerine göre gösterdiği toplumsal hareketlilik (Örn. Babası fırın işçisi olan birinin fırın sahibi olması) 4

5 Toplumsal Hareketliliğin Türleri Toplumsal bağlama veya kuruma göre de, değişik toplumsal hareketlilik biçimlerinden söz edilebilir. Genel bir toplumsal hareketliliğin yanı sıra, mesleki, eğitimsel, ekonomik ve siyasal hareketlilik türleri belirlenebilir. ekonomik hareketlilik siyasal hareketlilik mesleki hareketlilik 5

6 Toplumsal Hareketliliğin Yoğunluğu ve Yaygınlığı Toplumsal hareketliliğin yoğunluğu: Belirli bir süre içinde kişilerin veya toplumsal birliklerin tabakalaşma evreninde aldıkları yolun uzaklığına göre belirlenir. Dikey toplumsal hareketlilik bakımından, kişilerin veya toplumsal birliklerin aldıkları yolun uzaklığı veya değiştirdikleri tabakaların sayısı, bir toplumdaki toplumsal hareketliliğin yoğunluğunun ölçüsü olarak alınabilir. Toplumsal hareketliliğin yaygınlığı: Bir toplumda hareket eden kişilerin veya birliklerin toplam nüfus içindeki oranıyla ölçülür. Özellikle dikey hareketlilik bakımından alındığında, tabakalarını değiştiren kişilerin veya toplumsal birliklerin toplam nüfusa oranları, bir toplumda belirli bir süredeki toplumsal hareketliliğin yaygınlığının ölçüsünü verir.

7 Kapalı-Açık Toplumlar Genel toplumsal hareketlilik ölçülerindeki farklılıklar, fırsat eşitliğinin ve genel toplumsal eşitliğinin dereceleri bakımından da, kaba birer gösterge olarak alınabilir. Kapalı-tabakalaşma tipi toplum: Toplumsal hareketliliklerin yoğunluğunun ve yaygınlığının az olduğu toplumlar Açık-tabakalaşma tipi toplum: Toplumsal hareketliliklerin yoğunluğunun ve yaygınlığının görece daha fazla olduğu toplumlar Tam kapalı veya tam açık toplum yoktur.

8 Toplumsal Hareketliliğin Nesnel ve Öznel Yönleri Toplumsal hareketliliğin bir başka özelliği de, genel toplumsal statüdeki bir değişmenin nesnel ve öznel yönleri arasındaki ayırımdır. Nesnel yöndeki değişmeye örnek olarak gelirdeki artma veya azalma ya da, iktidar ve nüfuz derecesindeki değişme verilebilir. Öznel yöndeki değişme, kişinin ve toplumsal çevrenin bu değişme konusundaki duyguları, düşünceleri, tutum ve değerlendirmeleriyle ilgilidir. Kişi nesnel yöndeki değişmeyi durumunda bir iyileşme ve istenilen bir durum olarak görüp değerlendirerek bu yönde çaba gösterebilir. Çocuklar kendilerini ebeveynleri ve özellikle de nine ve dedeleriyle karşılaştırdıklarında yukarı doğru yükselmiş oldukları duygusuna kapılırlarken, akranlarıyla karşılaştırıldıklarında onlardan çok geride kaldıkları duygusuna kapılabilirler. Nesnel bakımdan yukarı doğru bir yükselme olarak görünen hareketlilik, öznel bakımdan yerinde sayma veya gerileyip aşağı doğru bir hareketlilik olarak değerlendirilebilir.

9 Toplumsal Hareketliliği Ölçmeyle İlgili Soru(n)lar Tabakalaşmayı ölçme ile ilgili öncelikle akla şu tip sorular gelmektedir Toplumsal hareketliliğin hangi yönleri (ekonomik, siyasal, eğitimsel veya mesleki saygınlık) ölçülecektir? Hareketlilik. birimi olarak ne (kişi, aile veya grup) seçilecektir? Karşılaştırma birimleri (ör. baba-oğul, dede-torun, gruplar veya tabakalar) hangileri olacaktır? Başlangıç noktaları olarak hangi dayanaklara (ilk iş, en çok çalışılan iş, son yapılan iş veya en iyi iş) başvurulacaktır? Toplumsal hareketliliğin alanı belirlendiğinde bile, bunlar nasıl tipleştirilip sınıflandırılacaklardır? (örneğin, meslekler nasıl sınıflandırılacaklar; kaç gelir dilimi yapılacak; eğitim düzeyleri kaça ayrılacak?) Genel bir toplumsal hareketlilik ölçüsü bulabilmek için, bu sonunculardan sağlanan sonuçlar nasıl birleştirilecek? Toplumsal,hareketliliğin hem nesnel boyutu ve hem de öznel boyutu incelemeye alınacaksa, bunların bileşiminde hangi ölçüler kullanılacaktır?

10 Toplumlarda Hareketliliğin Görülmesinin Temel Nedenleri Lipset ve Bendix' e göre, bütün toplumlarda hareketliliğin görülmesinin temel nedenleri 1- Meslek yapısındaki değişmelere bağlı olarak işgücü içindeki meslek gruplarının oranlarının değişmesi büyük bir hareketlilik dalgası yaratır. 2- üreme oranlarındaki ve doğurganlıktaki farklılık, yukarı doğru dikey toplumsal hareketliliğin önemli etkenlerinden biridir. 3- Kısa süreli dönemler içinde belli olmamakla birlikte, bazı mesleklerin saygınlıkları ve değerlerinde uzun sürede değişmeler olur. 4- Çağdaş endüstri toplumlarında kalıtsal konumların sayılarının giderek azalması toplumsal hareketliliği artırmaktadır. 5- Potansiyel fırsatlara ilişkin yasal kısıtlamaların kaldırılmış olması toplumsal hareketliliği artırmaktadır. 6- Zeka ve öteki yeteneklerle birlikte, güdülenmenin de toplumsal hareketliliği etkilediği görülmektedir.

11 Toplumlarda Hareketliliğin Görülmesinin Temel Nedenleri Nesnel Faktörler Toplumsal yapının kurucu ve bağlayıcı ögeleriyle onlardaki değişmeler Demografik özellikler, toplumsal norm ve değerler, tabakalaşma düzeni, teknolojik ve ekonomik durum, iş bölümü ve uzmanlaşma düzeyi, mesleki yapı, aile yapısı ve büyüklüğü Öznel Faktörler Toplumsal aktörlerin yaşamlarında gerçekleşen değişmeler zeka ve öteki yetenekler, kişisel istekler, çabalar, emeller güdüler

12 Sosyal Hareketlilik ve Meslekler Meslek Nedir? «Meslek, fertlerin geçimini sağlayan, genel sosyal statülerini belirleyen ve kendine özgü kanunî ve ahlâkî kuralları olan göreli sürekli bir faaliyet tarzı olarak tanımlanabilir. Sosyal yapıda işbölümü içindeki yerine göre fonksiyonları belirlenen bu faaliyet tarzı yani meslek, fert ve toplum arasındaki önemli etkileşim bağlarından birini oluşturur.» (Eke, 1987, s. 377)

13 Meslek ile Sosyal Hareketlilik İlişkisi Wilbert Moore: «endüstri toplumlarında hareketliliğin miktarının olduğu kadar, yaygınlık ve yoğunluğunun da hemen hemen tüm nedeninin -fırsat ve motivasyon dağılımından daha çok-mesleki yapıdaki değişmelerdir» Fox ve Miller: Hareketliliği etkileyip belirleyen temel faktör mesleki yapı ve ondaki değişmelerdir. «Vatandaşlık haklarındaki veya toplumsal saygınlıktaki değişmelerin toplumsal mobilitenin incelenmesinde ön sırayı almaları olasılığı yoktur.» Kemerlioğlu: «Kuşaklar arasıdaki hareketliliğin oranlarının belirlenmesi istatiksei işlemler ve simgelerle gösterilmesi ve sonuçların karşılaştırılması gibi alanlarda da, bazı sorunlarla karşılaşılmaktadır.

14 Meslek ile Sosyal Hareketlilik İlişkisi Modern toplumsal yaşam toplumsal yaşamda kişiye mesleği (işi) üzerinden bir konum ve rol vermektedir. Modern toplum meslekler etrafında örgütlenmiştir? Görülmesi, gözlenmesi, ölçülmesi en kolay değişken Diğer sosyo-ekonomik etkenleri (eğitim, gelir, otorite) bünyesinde barındıran onları da yansıtan bir değişken. Kuşaklar arasındaki hareketliliğin ölçülerini toplumdaki meslek yapısının özellikleri de belirler.

15 Kuşaklar-Arası Dikey Hareketlilik ve Meslek Kuşaklar-arası toplumsal hareketlilik en çok tartışılan ve araştırılan toplumsal hareketlilik biçimidir. Ebeveyn ile çocukların statüleri karşılaştırma birimi olarak kullanılmaktadır. Ebeveyn ile çocukların eğitim ve gelir düzeyini, siyasal iktidarını, mesleği ve öteki özelliklerini birleştirip bir belirleme ve ölçme endeksi oluşturulabilmektedir. Kuşaklar arasındaki dikey toplumsal hareketliliği çözümleyerek ölçmede ve karşılaştırmada, araştırmaların hemen hepsi değişmez bir ölçü ve birim olarak mesleği alıp kullanmaktadır. Toplumsal hareketlilik denilince, genellikle ve çoğunlukla kuşaklar-arası dikey mesleki hareketlilik anlaşılmaktadır.

16 Kuşaklar-Arası Hareketlilik ve Meslek Kuşaklar arasındaki hareketliliğin yoğunluğu, genellikle, kuşakların kendi aralarındaki uzaklıkla doğru orantılı olarak artma eğilimi gösterir. Kuşaklar arasındaki uzaklık arttıkça, mesleki kalıtım oranları azalmakta ve daha sonra gelen kuşakların toplumsal tabakalaşma hiyerarşisi içinde aldıkları yolun uzunluğu artmaktadır.

17 Eğitim ve Meslek: Dikey Hareketlilikte Eşitsizlik Eşitlik & Meritokrasi? Endüstrileşme sürecinde artan eğitime dayalı dikey hareketlilik eğitim kurumlarının yaygınlaşması, eğitimde fırsat eşitliğinin artması eğitime bağlı olarak dikey sosyal hareketliliğin görece olarak artması böylece toplumun açık lık düzeyinin yükselmesi

18 Eğitim ve Meslek: Dikey Hareketlilikte Eşitsizlik Sınıfın, sosyal sınıf kökeninin önemi Sosyal sınıf kökeninin bireylerin eğitim olanaklarını ve eğitim başarısını etkiler Meslekler arasındaki ayrımın karmaşıklaşması Üst sınıfta yer alan kapitalistler hala kapitalist sınıf iktidarının yeniden üretildiği iktidar ağlarına daha ayrıcalıklı erişime sahipler

19 Eğitim ve Meslek: Dikey Hareketlilikte Eşitsizlik 20. yüzyıl boyunca eğitim fırsatlarının genişlemesi, çalışan sınıf (working-class) için fırsatların gelişmesine, iyileşmesine yol açmakla birlikte görece olarak söz edildiği gibi orta sınıf çocukları, avantajlarını korumakta ve sürdürmektedir. Böylece eğitim, iş-meslek başarısı için daha önemli olduğunda sınıf farklılıklarının anlamı daha az değil, daha çok olmaktadır (Crompton, 1998, 221). Araştırmalar birçok toplumda sınıf ve eğitim arasındaki karşılıklı ilişkilerdeki uzun süreli değişmelerin seyrek olduğunu ortaya çıkarmaktadır (bakınız özellikle Blossfeld ve Shavit, 1992). Kuşaklar arası görece sınıf hareketliliği oranları, uzun zaman içerisinde değişmez ve sabit kalmaktadır (Erikson ve Goldthorpe, 1992, 3) Örneğin İngiltere nin durumunda en azından 4 bağımsız çözümleme, 20. yüzyıl süreci üzerindeki bütün oranlar, küçük değişimleri ortaya çıkarmakta ve kesinlikle daha büyük akıcılığın (greater fluidity) asla olmadığını göstermektedir (Goldthorpe, 1987, 3, 9; Hope, 1981; Macdonald ve Ridge, 1987; Marshall ve meslektaşları, 1988, 5). Daha çok meritokratik (meritocratic) sosyal seçim oluşturulduğunda eşit sınıf hareketliliği şansları yaratıldığına ilişkin çok az gösterge vardır (Marshall, 1997, 57).

20 İngiltere de Mesleklere Dayalı Dikey Hareketlilik David Glass ın 1949 da İngiltere de yaptığı bir araştırmada yukarı doğru sosyal hareketlilikle ilişkili faktörler farklı sınıflardan gelen kişilere göre şu şekilde anlaşılmaktadır. Farklı sınıf kimliklerine sahip bütün sosyal sınıf üyeleri, çok-sıkı çalışmanın, iyi eğitimin, yüksek yeteneğin ve güçlü kişiliğin yukarı doğru dikey sosyal hareketliliğe yol açtığını ileri süren meritokratik düşünceleri desteklemeyi çekici bulmaktadır. Kendilerini çalışan sınıf (working class) olarak belirleyen el emeğine dayalı (manual) işlerde çalışanlar, başarı ile ilişkili olarak çok-sıkı çalışma ya da yetenekten çok eğitimi büyük olasılıkla daha çok vurgulamaktadır. Çok-sıkı çalışmanın ve motivasyonun rolünü vurgulayan orta sınıflarla karşılaştırıldığında kendilerini çalışan sınıf olarak tanımlayanlar, açıkça eğitimin değeri içinde meritokratik (meritocratic) inançları kabul etmektedir. Yine de her iki grup, eğitimsel nitelikler kazanarak ya da iş ahlakı, doğru tutumlar göstererek kendilerine yardım edebilen bireylere inanmaktadır. Kendilerini çalışan sınıf olarak görenlerin çok azı, yukarı doğru dikey sosyal hareketlilik başarısını etkilemede bağlantının iletişimin (% 16 oranı) ve paranın (% 12 oranı) rolünden söz etmektedir. Bireyler, başarı elde etme anlamında yukarı doğru dikey sosyal hareketlilik olasılığına ve ödül sisteminin yasallığına ve haklılığına inanmaktadır.

21 İngiltere de Mesleklere Dayalı Dikey Hareketlilik 1987 de yine İngiltere de yapılan başka bir araştırma da benzer sonuçlar vermektedir. Bireyler, maddi açıdan iyi duruma gelmek ve iş yaşamında ilerlemek için önemli gördüğü faktörleri belirtmektedir. % 72 oranı eğitime, % 84 oranı çok-sıkı çalışmaya işaret ederek en popüler cavapları vermektedir de yetenek, sıralamada daha az yüksekte yer alırken bir şeyi elde etme ve başarma tutkusu, biraz daha çok vurgulanmaktadır.

22 İngiltere de Mesleklere Dayalı Dikey Hareketlilik Glass ın (1954) araştırması, özellikle İngiltere nin açık bir toplum olmadığını, yani alttan en üst sınıfa ya da en üst sınıftan alt sınıfa doğru gerçekleşen uzun alanlı hareketliliğin görece biçimde az olduğunu ortaya çıkarmaktadır. İngiliz toplumunda yüksek düzeydeki elit konumlar, kendi sınıf kökenlerinden olan bireylerle devamlılıklarını sağlamaktadır. Sosyal hareketlilik kısa alanlı olma eğilimlidir. İş-meslek hiyerarşisi içerisinde el emeğine dayalı işlerde çalışan işçi sınıfından denetçiliğe (supervisor) ya da memurluğa (clerk), düşük düzeyde yöneticiliğe doğru az ya da çok birbirine yakın konumlar arasında sosyal hareketlilik görülmektedir. Özellikle sosyal hareketlilik, sınıf yapısında temel bir bölünme çizgisi olarak kabul edilen el emeğine dayalı (manual) ve el emeğine dayalı olmayan (non-manual) meslekler arasındaki sınırda bir taraftan diğer tarafa ise büyük olasılıkla birbirine yakın sınıflar arasında olmaktadır. Örneğin, beceri gerektiren el emeğine dayalı işlerden-mesleklerden daha el emeğine dayalı olmayan düşük düzeydeki işlere-mesleklere geçiş, sınıf yapısının tampon bölgesi olarak tanımlanmaktadır (Glass, 1954; bakınız Westergaard ve Resler, 1975, Goldthorpe, 1980, 1987).

23 Türkiye de Sosyal Hareketlilik Araştırmaları Eyüp Kemerlioğlu nun Erzurum'da Meslekler ve Sosyal Tabakalaşma Araştırması «Erzurum' da yapılan bir araştırmanın sonuçlarına göre, babalarıyla aynı mesleki statüde bulunanların oranı yüzde 38 olmasına karşılık, dedeleriyle aynı mesleki statüde bulunan torunların oranı yüzde 18 dir. Böyle üç kuşağı birden kapsayan toplumsal hareketlilik araştırmalarının sayısı çok az olmakla birlikte, yapılan araştırmalar öteki toplumlarda da yukarıdaki genel eğilimin bulunduğunu göstermektedirler.» (E. Kemerlioğlu, Erzurum'da Meslekler ve Sosyal Tabakalaşma)

24 Türkiye de Sosyal Hareketlilik Araştırmaları Abdullah Korkmaz ın Malatya Eğitim-Meslek-Dikey Hareketlik Araştırması Okur-yazar olmayan ya da okuryazar olup hiçbir okulu bitirmemiş olanların çocuklarının da eğitim seviyesi düşüktür Yüksek öğrenimli deneklerin ebeveynlerinin yüksek öğrenimli olma oranı düşüktür. Eğitim merkezi bir sosyal hareketlilik faktörü değildir Meslek esasına dayalı bir yatay ve dikey hareketlilik yaşanmaktadır Serbest meslek grubunda yer alanların babalarının %55 inin işçi ya da memurdur meslek esasına dayalı yukarı doğru bir hareketlilik vardır. Şehirde ticari potansiyelin yüksek olması ve kentin ekonomik bakımından yeterliliği sosyal hareketlilik, özellikle de dikey hareketlilik motivasyonunun düşüklüğüne sebep olmaktadır.

25 Türkiye de Sosyal Hareketlilik Araştırmaları Turhan Şengönül ün İzmir Eğitim ve Hareketlilik Araştırması Şengönül, 2007 yılında kabul edilen doktora tezinde, İzmir de profesyonel meslek sahibi bireyler üzerine araştırma yapmış ve bu araştırmada eğitimin dikey sosyal hareketliliğe olan etkisini incelemiştir. Aile kökenleri ile bireylerin konumuna bakıldığında bireylerin mesleki konumunun farklılaştığı ortaya çıkmıştır. Anne ve babanın mesleğine göre, deneklerin mesleki konumu da değişmektedir. Şengönül'e göre, belirli sosyal sınıf kökeninden gelen denekler, belirli konumlara hareket etmekte ve ulaşmaktadır ve bu Weberci kuramda dikey sosyal hareketlilik olarak tanımlanmaktadır (Şengönül: 2008, 191). Deneklerin %76.2 oranla büyük çoğunluğu, memur, işçi, çiftçi, esnaf-zanaatkar ya da serbest çalışan babalarıyla karşılaştırıldığında doktorluk, mühendislik, avukatlık ve öğretmenlik gibi profesyonel mesleklere sahiplerdir ve onlara göre daha üst mesleki konumlara ulaşmışlardır (Şengönül: 2008, 192).

26 TEŞEKKÜRLER lutfisunar.info/dersler 26