Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Köy-Şehir

Transkript

1 Osmanlı Şehri

2 Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Köy-Şehir Osmanlı Devleti, 1243 Kösedağ Savaşı sonunda İlhanlılar a yenilen Anadolu Selçuklu Devl.nin yerini aldı. ASD nin Anadolu da kalma siyasetinin tersine Osmanlı ilkin Batı ya (Balkanlar a) doğru genişledi. Bu yörelere iskan ve kolonizasyon siyaseti ile sürgün yoluyla getirilen köylüler, göçebeler ve kentliler yerleştirildi. Yeni politikalar ile yerel halkın feodal baskıları da hafifletildi.

3 Balkan ve Anadolu yerleşmeleri, Bizans ın yıkılmasıyla artırıldı. Osmanlı nın köy-kent ilişkilerinde, toplumsal kurumlarının biçimlenişinde «tımar» sisteminin büyük rolü vardır. Selçuklu Türk şehrinin özelliği; Ortaçağ a özgü esnaf-ahi teşkilatı olup, kentin gelişmesinde siyasi faktörler rol oynamamıştır (Avrupa nın tersine) arası bu kentler bakımından bir geçiş dönemidir. Fetih sonrası Selçuklu dönemi kent tipi yerine Osmanlı dönemi kent tipi egemen tarz olur.

4 Ege ve Rumeli nin kazanılması sonrası kent sayısı en az iki katına çıkmıştır. Ayrıca fetih ve Türkleştirme hareketi, siyasi kurumlar ve kent topluluklarının yaşantısına ekti eden temel faktörlerdi. Osmanlı döneminde; «hünkar» kalesinden toplarını kente çevirmiş hazır bekleyen «dizdar»lar

5 XV. Yy.da köy toplumsal yapısında tarım ve hayvancılık hakimdir. Bunlar arazi sahibi olmayan kiracı konumundadırlar. Köydeki nüfus fazlası ordu hizmetlerine kaydırıldığından, kentlerde nüfus yığılması olmamaktaydı. XV. Yy Türkiye sinde köy topluluğu dengeli ve kararlı bir yapı sürmekteydi. XVI. Yy a kadar köyün ekonomik yapısı ordunun yanısıra, fethedilen topraklarda fazla nüfusu çektiği için istikrarını koruyabildi.

6 Toprak, devletin mülkü idi ve bu mülk, geçici tapu ile evlada intikal etmeksizin kiralanıyordu. Köylü, kazancından resim ve öşürü bir sipahiye/beye/mütevelliye veriyordu. Bu sistem, Batı daki feodal sistemden farklıdır. Malikane sistemi yerine miri toprak sistemi vardır. Bu, toprak aristokrasisinin doğması önlenmiştir. Reaya, toprak kölesi değil, devletin kiracısıdır.

7 XVI.yy dan itibaren tımar sistemi bozulmaya başladı. Bu kırsalda da bozulmayı doğurdu. Kanuni, kırdakilerin çiftini çubuğunu bozup, kente gelmesini yasaklayan fermanlar çıkarmıştır. Bu dönemde köylerin çoğu küçüktü, aralarında mesafe fazlaydı, kasaba ve kentlerle ilişki içinde değillerdi. XVI.yy dan sonra sipahiler, devlet adına işlettikleri topraklara sahip çıkmaya başladılar.

8 Bu dönemde, daha önce İstanbul ve çevresinden ayrılmayan yeniçeriler, sancaklara gidip gelmeye başladılar. XVII.yy. Sonlarına doğru yeniçeriler de kırsalda miri toprak sistemine rağmen toprak ve sürü sahibi olmaya başladılar. Halk, bir yandan tımarlı sipahiler, bir yandan yeniçerilerle karşı karşıya kalmıştır. Böyle bir ortam, Celali İsyanları nın başlamasına yol açmıştır. XVI.yy ın sonundan XIX.yy sonuna kadar sürecek olan bu dönem, Anadolu da kırsal yaşantı için büyük sarsıntıların geçirilmesine yol açmıştır.

9 Birer toprak ağasına dönüşen mültezimlerden kaçan köylü ya toprağını terketmiş, ya dağa çıkmıştır. Verimli topraklar bakımsız kalmış, köyler boşalmıştır. XIX.yy başlarında her biri kendi bölgesinde dilediğini yapan ayanları ortadan kaldıran II. Mahmut, muhtarlık örgütünü kurmaya başlamıştır Tanzimat Fermanı aşarı düzeltip, iltizamı kaldırmayı öngörmüş, ama başarılı olamamıştır.

10 1858 toprak rejimi, eski sistemi tasfiye ederek, özel mülkiyeti tanımıştır. Bu dönem, alım-satımla topraklarda tekelleşmeye yol açmış ve böylece kırın boşalması ve kente akın için uygun bir zemin yaratmış görünmektedir.

11 Osmanlı Şehrinin Karakteri: Mahalle Karakterize Osmanlı şehirlerinden başlıcaları; İstanbul, Şam, Halep, Kudüs, Kahire dir. Mahalle, genel hatlarıyla üyelerin ortak bir mabedde ibadet ettikleri ve nüfusu yaklaşık 1000 kişiden oluşan yerleşim birimi dir tarihli Osmanlı vilayet kanununda ise mahallelerdeki ev sayısı dikkate alınarak en az elli haneden oluşan bir yerleşim birimi şeklinde tarif edilmiştir.

12 Mahalle her dönemde, hepsi zorunlu olarak aynı anda bulunmasalar da bazı kamusal ve ortak mekansal öğelere sahipti (ibadethane, okul, kütüphane, dükkanlar, çeşmeler, bazen hamam). Mahalle, ya bir cami/mescit, ya bir imaret veya tekke bazen de bunların hepsini içine alan külliye etrafında oluşmuştur.

13 Osmanlı kentinde mahalle, sosyal ve fiziki bir birimdir. Mahalle birbirini tanıyan, bir ölçüde birbirinin davranışlarından sorumlu, sosyal dayanışma içinde olan kişilerden oluşmuş bir topluluğun yaşadığı yerdir.

14 Köylülerden, göçebelerden ve başka merkezlerden gelen göçmenlerden oluşan homojen gruplar, etnik kökenlerine veya aynı toplumsal, mesleki veya dini gruplara ait olmalarına göre, az aileli topluluklar halinde yerleşerek yeni mahalleler kurmuşlardır.

15 Osmanlı dönemi şehirlerinin fiziki yapısını belirleyen en önemli etkenlerden biri, eski bir Türk geleneği olarak, yeni mahalleler oluşturur. Mahalle oluşumunda gayrimüslimler (etnik-dini) millet-i hamse denen beş millete ayrılmıştır: Rumlar (Rum Ortodokslar ve Slav Ortodokslar), Ermeniler, Katolik Ermeniler, Yahudiler, Katolik Latinler. Ancak ana çizgide çeşitli dini gruplar ayrı mahallelerde yaşasalar da, bu aslında mutlak bir kural olmamıştır.

16 Bununla birlikte mahallelerin tanımlanmasında aynı meslekten olma gibi ekonomik özellikler de belirleyicidir. Nitekim bazı Osmanlı şehirlerinde meslek adlarıyla anılan mahalleler bulunmaktaydı. Örneğin Kütahya şehrinde Bezirciler ve Börekçiler gibi meslek adıyla anılan mahalleler yeralmaktaydı.

17 Şehrin mahalleleri arasında ekonomik açıdan canlılığın olduğu çarşıların, dükkanların ve pazar yerlerinin bulunduğu mahalleler görülmektedir. Örneğin Debbağlar (Üsküdar da bir mahalle), Unkapanı, Keresteciler, Çiçekçi, Kağıthane gibi

18 Osmanlı mahallelerinin iç yapılaşma kuralları sayesinde mahalle düzeyinde her türlü spekülatif ve gayri ahlâki yaklaşım adeta imkânsız hale getirilmiştir. Örneğin; bekâr nüfusun mahallede bulundurulmamasına gayret edilirdi. Büyük şehir İstanbul da bile, çalışmak için gelen bekâr erkek nüfusun merkezi iş bölgesindeki bekar hanlarında barındırılarak bir tür gözetim altında tutulduğu, Hele mahallelerdeki münferit bekârların mutlaka ayrı ayrı kaydedildiği görülmektedir

19 Mahalle Osmanlı şehrinde mali bir birimdi. Birçok vergi mahalle birimi temelinde toplanıyordu. Şehrin geneline düşen vergi miktarı mahallelere bölünüyor, daha sonra da her mahalle kendisine düşen vergiyi şehir idaresine vermekle yükümlü tutuluyordu. Özellikle 18. yüzyılda yaygınlaşan "avarız" ve "imdadiye"ler bu türden vergilerdi.

20 Mahalle halkı birbirini tanır, birbirine güvenir ve kefil olurdu. Bu yüzden şehirde sıkı bir toplumsal güvenlik ve birlik sağlanmıştır. Ev ve sokak kültürünü oluşturan değerler, mahallenin yapısında da işlevsel olduğu gözlenir. Mahalleler azınlıklar ve dini cemaatler dışında toplumsal olarak eşitlikçi bir yerleşim özelliği gösterir.

21 Şehir içi güvenlik ve vergi hususundaki usullerden en önemlisi «mahalledeki kefalet sistemi»dir. Mahalle halkı, birbirine karşılıklı olarak kefil olmaktadır. Böylece işlenen suçların failleri bulunamadığı zaman ya da eksik vergi toplandığında cezanın tüm mahalle halkından alınması şeklinde ortaya çıkmaktadır. Böylelikle faili bilinmeyen olayların sayısında bir düşme sağlandığı gibi daha sonra ceza ödememek amacı ile mahalle halkının karanlıkta kalma ihtimali olan pek çok olayı kadıya kaydettirdikleri görülmektedir

22 Mahalle halkı sahip oldukları evlerin şekli ve evleri üzerinde yapacakları değişiklikler nedeniyle de birbirine karşı sorumludur. Eğer yapacakları değişiklik komşusuna zarar verecekse derhal bu değişiklikten vazgeçilmekte ya da zarar vermeyecek şekilde yeniden düzenlenmektedir.

23 Osmanlı mahalleleri cami esas alınarak kurulmuştu. Cami; mahallenin idare merkezi ve imamların karargahı idi. Cami mahallenin merkezinde bulunurdu. Yollar sokaklar camide kesişirlerdi. Mahallenin ve mahallelinin meseleleri camide çözüme kavuşturulurdu. Camiler, sadece ibadet yeri değil aynı zamanda da birer sosyal kurum durumunda idi. Cami; hükümetin emir ve yasaklarından onları haberdar etmek hususlarında işe yarayan sosyal bir müessesedir.

24 Mahalle; başında imamı olan, kendine özgü gelir kaynakları olan, hocasıyla, bekçisiyle ve mahallelilerin birbirine kenetlenmişliğiyle birlikte bir toplumsal ve idari birimdir.

25 İmam mahallenin temsilcisi durumundadır. İmamlar Padişah ın beratıyle dini bilgileri fazla, güvenilir ve sevilen kimseler arasından atanırlar, hizmet karşılığında vazife adı verilen bir ücret alırlardı. İmamlar, mahallenin düzeninden, âsâyişinden ve inzibât ile halk arasındaki âhenk ve barıştan da sorumlu idi. Mahalle halkının nüfus işleri, mahallenin temizlik işinin yürütülmesi, gıda kontrolü, ihtikârın önlenmesi gibi belediye hizmetleri ve mahalle halkının temel eğitimiyle de meşgul olan imamlar, Avârız Vakıfları'nın da başkanı idi. Gayrimüslimlerin mahalle temsilcilerine «kocabaş» adı verilirdi.

26 Mahalle sakinlerinin başvurusu ve kadının resmi yazısıyla mahalleye tayin edilen bekçiler imamların ve muhtarların emrinde mahallenin güvenlik işleriyle meşgul olurlardı. Mahalleden sorumlu bir başka kişi de mahalle mütevellisiydi. Bunlar; mahalle vakıflarından sorumluydular. Mahalle vakıfları, mahalledeki kişilerin mahallelerine vakfettikleri, yani bağışladıkları gayrimenkullerden veya paralarla varlıklarını sürdürüyorlardı. Bu vakıflar belli bir gelir kaynağı oluşturuyorlardı. Mahalle vakıflarının gelirleri, mahalleye düşen ortak verginin bir kısmını karşılıyor, mahalle imamının barındırılmasını sağlıyor veya mahalledeki fakirlerin bakımına ayrılabiliyordu.

27 Coğrafi açıdan mahalle Osmanlı mahallelerinde bir meydan ile cadde ve sokakların şehrin meydanına bağlandığı bu sistemin en belirgin özelliği, çıkmaz ve dolambaçlı sokaklar ile bu sokakları süsleyen bahçeli evlerin belli bir ahenk içinde bulunuşudur. Bu durumuyla mahalle adeta şehrin bir minyatürü gibidir

28 Konutlar, mahallenin merkezini teşkil eden bir ibadethane etrafında gelişme göstermiştir. Böylelikle sokak ve cadde sistemlerinin oluşmasına zemin hazırlamış ve mahallenin gelişmesine katkıda bulunmuştur. Genelde iki katlı ve bahçeli bir yapı tarzına sahip olan konutlar, mahalle halkının gündelik hayatının en önemli kısmını bir diğer deyişle barınma kısmını oluşturmaktadır. Bazı evler, şahısların zenginliği ve saygınlığı ölçüsünde, büyük konaklar biçimindedir.

29 Osmanlı Şehrinin Diğer Unsurları Bedesten 16. yüzyılda kale altı denilen yerdeki yerleşik olmayan ticaret faaliyetlerinin sona erdiğini ve bedestenler içinde geliştiğini görülür. Bedesten, 16. yüzyıl şehrinin odağını oluşturan iç kalenin karşısına, şehir yaşantısının yeri duruma uyum yapması gereğini doğurdu. Bedestenlerin çevresinde belirli üretim dallarında ve ticaret ile hizmet faaliyetlerinde uzmanla- şan sokaklar oluştu.

30 Araştırma-Okuma Parçası 7 Osmanlı şehrinde Mahalle Erişim: mutlu/verdigi-dersler Kısaca: google-verdiği dersler ahmet mutluderlser-kent tarihi- okumalar