Genel Dilbilime Giriş

Transkript

1 Kufim ve Uygulanulirto Dilbilim, Gostçfgcfc ım vc Tuftotoj* Genel Dilbilime Giriş Cancr K'crimo^lu

2 Kuram v e U yg u lam alarla D ilb ilim G ö ste rg e b ilim ve Tü rkoloji Genel Dilbilime Caner Kerim oğlu PEGEM AKADEMİ

3

4 DİL İNCELEMELERİ TARİHÇESİ 1. DİL İNCELEMELERİ TARİHÇESİ Dü insanlığın m eraklarından biri olm uştur ve dilbilim de bilimsel bir disiplin olarak doğuşunda insanlığın dille ilgili önceki birikim lerinden yararlanmıştır. Farklı kültürler tarihte dille ilgili sorulara cevap aramış, bu arayışların bazıları mitoloji düzeyinde kalırken, bazıları geçerliliğini bugün bile koruyan bakış açılarına dönüşm üştür. Başkan (2003:21-22) de siınulan şu inanışlar kültürlerin dile olan ilgisini gös-. term ektedir: Çinlilerde, bir su kaplumbağası, sırtındaki çizgili şekillerde yazının sırrım taşıyarak imparatorun önüne gelip yazıyı öğretmiştir,: Babillilerde, yarı balık yarı insan bir deniz canavarı, sudan karaya çıkarak kendilerine yazıyı öğretmiştir... Hintlilerde, baş-tanrı Brahma, kendi görünüşlerinden birisi olan ve insan dilinin tanrısı sayılan Vâk aracılığı ile dünyayı ve içindeki varlıkları yaratmıştır,: Mısırlılarda, baş-tanrı Ra, isteklerini, kendi dili ve habercisi saydığı tann Tôt aracıhğı ile yerine getirmiştir...ibranilerde, tanrı yarattığı canlılara isim vermesi için Adem i görevlendirir. Adem in bütün canlıları çağırış şekillerine göre her birisinin ayrı bir ismi olur...tufan dan sonra, dünyada tek bir dil vardı, tnsanlar, Tanrı katma erişmek için Babil de göğe doğru bir kule yapmaya başladılar. Tanrı o zaman insanların dilini karıştırıp hepsini dünyânın dört bucağına dağıttı. M odem dilbilim Saussure ile başlatılır ancak bu disiplinin gelişimi açıklanırken m utlaka geleneksel dilbilgisine (traditional gram m ar) atıf yapıldığı görülür (Robins 1967:9; Lyons 1983:13; Strazny 2005:395). Dilbilgisinin doğuşu ve gelişm esinde öteki dillerle tam şıîm ası ve öteki dillerin Öğrenilmeye çalışılması, güzel konuşma ve yazma ilkelerinin belirlenm esi, edebî ve. Özellikle de dinî m etinlerin

5 6 Genel Dilbilime Giriş "Âyorumlanması gibi değişik etkenler rol oynam ıştır (Perde 1961; 1-3). Yukarıda anılan inanışlar b ir tarafa bırakılacak olursa, dil incelem elerinin daha ciddi bir hal alm ası Eski Yunana dayanır ve dilbilgisi de bu dönem in ürünüdür denebilir. İkinci önem li dönüm noktası AvrupalIların diğer kıtalardaki keşiflerinin arttığı ve m atbaanın bulunduğu 15. yüzyıldır. Seyyahların, m isyonerlerin öteki kültürleri tanım ak için yazdıkları gramerler, sözlükler ve bunlarm kolaylıkla basılıp yayılması dil incelem deri için yeni bir dönem in başlam ası anlamana gelir. Burada dil incelemelerini bu iki dönüm noktasına göre ele alacağız yy. öncesi dil incelemeleri Yunan geleneği Eski Yunan pek çok bilim gibi dilbilim için de ilk duraklardan biridir. Felsefe tartışm alarında dil ile ilgili görüşlere de yer verildiği görülm ektedir. Retorik, gram er gibi dilin kullanım ı ve sınıflandırılm asıyla ilgili yaklaşım ların tem elleri Eski Yunan a dayanmaktadır. Ayrıca bugün kullanılan pek çok dilbilim terim i de Eski Yunan kökenlidir (D inneen 1995: 113). G ram er kelim esi (Bk biçim leri: grammatikös harflerin kullanım ını bilen kişi, grâmmata okuyup yazabilen kişi, téchnë grammatiké okuma ve yazma becerisi ) Eski Yunancadır (Robins 1967: 13). D ilin güzel ve etkili kullanılm asıyla ilgili olan retorik, Eski Yunan geleneğinde önem li b ir tartışm a alanı olm uştur. Retorikçİler içinde dilin etkili kullanım ıyla İlgili görüşleriyle öne çıkanlar vardır. Pericles (MÖ ) doğaçlam a konuşm ada önem li b ir isim dir. Socrates (MÖ ) ise ilk kez retoriğin tekniklerin i (ses seçim i, ritm ik periyodik cümleler vb.) sıralam ıştır. R etorik konusunun asıl uzm anları Socrates (MÖ ) Sofistlerdi. Gram er yazm akla ilgilenmem işlerse de dili iyi kullanmak için kurallarını iyi bilm ek düşüncesinden hareket etm işlerdir. Bunun sonucunda da gram erin doğuşuna katkıda bulunacak birtakım çalışm alar yapm ışlardır. Ö rneğin ilk Sofist A bdera- Iı P rotogoras (MÖ ) çeşitli cümle tiplerinin ayrılm asıyla ilgilenm iştir (D inneen 1995:11-114). Bu okulun eğilim i dili belli bir ölçüye göre ele alm aktı. Kural odaklı yaklaşım ları önem lidir.

6 Dil İncelemeleri Tarihçesi 7 Eski Yunaıûn dile dair iki büyük tartışm ası olduğunu belirtm ek gerekir. Bunlardan iïïri dilin doğal mı yoksa uzlaşımsaî m ı olduğu, İkincisi ise dilin düzenliliğiyle ilgili olan ömekseme ve aykırılık tartışm asıdır (Lyons 1983:13-15). Poğa-ıızlaşım tartışm ası P latonun (MÖ ) Kratüos (Heraklitos) ve Hermogenes (DemokritosVin karşılıklı konuşm alarına dayanan ünlü eseri Kratilos Diyalogu*hda özetlenir. Buna göre, doğacılar (Kratilos) varlıklar ile adlan arasında doğal Platon (MÖ ) bir uyuşma olduğu düşüncesindeydiler. Bugünkü yansıma sözcüklerde görülen bu uyuşma (miyavla- fiili kedi gerçek hayatta ona benzer bir ses çıkardığı için bu biçimdedir.) onlara göre tüm dil için geçerliydi U zlaşm alar (Hermogenes) ise sözcükler ve anlam lan arasında bağ olmadığım, insanlar arasındaki uzlaşım sonucu sözcüklerin kullanıldığım savunuyordu (Perek 1961:4-5; Lyons 1983:14-15). Ömekseme i analogia) -aykırılık fan om alia) tartışması ise dilin düzenli olup olmadığı tartışmasıydı. Ömeksemeciler dilin düzenli olduğunu, belli kuralları olduğunu ve buna göre örneksemell akıl yürütmeyle olası biçim ve kuralların belirlenebileceğini (kitap+lar örneğinde +lar çokluk yapıyorsa başka bir sözcükte de çokluk yapar: kalem+ler vb.) savunuyordu. Aykınlıkçıîar ise dilde pek çok düzensizlik olduğunu, Ömeksemeyle ancak belli yapıların betimlenebileceğim ifade ediyorlardı (Lyons 1983: 16-18; Dinneen 1995: ). İskenderiye O kulu (MÖ. 2. yy) örneksemeciyken, Bergama Olculu aykınlıkcıydı. İskenderiye Okulu kuralcılığa o kadar inanmıştı İri Hom er metinlerindeki dil gelişmesiyle doğal olarak ortaya çıkan bazı ifadeleri kurallara uymadığı gerekçesiyle atmaya çalışmıştı (Başkan 2003:27). Zeno tarafından MÖ. 300 civarında kurulan Stoa Okulu bu tartışm ada genellikle aykmîıkçılardan yana görülür. Aykırılıkçı olarak değerlendirilseler de köken (etymon) ile ilgili çalışmalarıyla bugünkü köken bilgisinin (etymology) temelini atarak gramerin yanı dilin kurallarının belirlenmesinin öncüsü olmuşlardır. Ayrıca bu okul dilde anlam ve biçim karşıtlığını koymuş, modern dilbilimin kurucusu Saussure nin gösteren ve gösterilen arasında kurduğu karşıtlığı andıran bir bakış açısıyla dile bakmıştır (Robins 1967:16). Doğauzlaşım tartışmasında ise İki görüşün de bazı yönlerini kabullenmişlerdir. Bu okulun mensuplan sözcükler ve anlamlan arasında doğrudan bir ilişki olduğunu düşünmeseler de sözcüklerin kökenleri araştırıldığında böyle bir ilişirinin bulunabileceğini savunmuşlardır. Düzenîüik-aykırılık tartışm ası -Phiiadelphos (MÖ ) ile başladığı kabul edilirse- dil incelemelerinde tarihi en eski tartışm alardan biridir ve bugün hâlâ geçerliliğini çeşitli biçimlerde korumaktadır. Düzenciler kurallara odaklandıklan için yapı ve sistemi merkeze alan bugünkü yapısalcılığa yakın görünürler ancak düzen dışı gördükleri her türlü doğal değişmeyi yadsırlar. Bu değişimlerin de ele alınmasını savunan aykınlıkçıîar modern dilbilime daha yakındır.

7 8 Genel Dilbilime Giriş "A* Bugünkü dilbilgisi ve dilbilim çalışm alarının Önemli bir alanı olan sözcük türleri ve kategorileriyle ilgili tartışm alar da Eski Yunan geleneğine önem li yer tutar. Yukarıda da değinildiği üzere gram er Eski Yunanda yazıyla İlgili b ir disiplindir ve yazılı Yunancanın bilgisi üzerine tartışm alar sürdürülm üştür. Gerçek anlamda gram er incelem elerinin retorik tem elinde Sofistlerle başladığı bilinm ektedir (Perek 1961: 5). Sofistlerden Protogoras cinsiyet ayrım ını ilk yapan kişidir, ayrıca cümleleri emir, dilek, soru, Aristo (MÖ ) cevap olarak yapısal özelliklerine göre sınıflandırm ıştır (Robins 1967:25). Kesin olmamakla birlikte fiillerin zamanlarıyla ilgili sınıflamayı da onun yaptığı çeşitli kaynaklarda belirtilir (Perek 1961: 7). İsim (önoma) ve fiil (rhèma) olarak iki sözcük türü belirleyen Platon ise dünya dilbilgisi tarihinde bu ayrımı yapan ilk kişi olarak gösterilir. Platonun isim ve fiil ile kastettiği bugünkü gram erin isim ve fiil dediklerinden farklıdır ve felsefi çıkarım lara dayalıdır (Lyons 1983: 19). U zlaşım cılann güçlü tem silcilerinden olan A risto (MÖ ) Platonun ikili sınıflamasına isim ve fiil sınıfına girmeyen sözcükler için de terim ler Önermiştir. Sekizli ayrım ı şu şekildedir: harf, hece, bağlaç (sundesmos), tammhk (arthron- bugünkü ing. article), isim (onoma), fiil (rhëma), durum (ptosis-sözcüklerin çekimli biçimleri), söz Gogos) (Harris-Taylor 2002:28). Bu ayrım da kullanılan bazı türler bugünkü sözcük tü rü anlayışına uymaz, öte yandan Aristo nun isim, fiil ve diğer görevli Öğeler* biçim inde Özetleyebileceğimiz bir ayrım ı söz konusudur. Aristo nun b ir diğer katkısı zaman kategorisinin fiillerin biçim leriyle beurlenebileceği görüşüydü. Zam an kategorisi açıklaması açık değilse de ilk olması bakım ından önemlidir. Sözcüklerin çekimle kazandığı ve saf biçimlerini kaybettiği yan biçim lerine A risto ptosis "düşme dem iştir ki bu, bugün Batı dillerinde kullanılan durum (case) terim inin de atasıdır. Stoa O kulu, Sofistler- Platon-A risto çizgisinin birikim lerini de kullanarak gram er yazımı için önem li ilerlemeler kaydetmiştir. Hatta bazı araştırm acılar bugünkü anlamda m odem gram erin onlarla başladığını savunurlar (Robins 1967:27). Bu okul sözcük türlerinin sayısım artırm ıştır. Tammhk ve zam irler için ayrı bir sözcük türü (arthra) belirlem iş, isim leri de özel isim (onoma) ve cins ism i (prosëgoriâ) olarak ikiye ayırm ıştır. Bu şekilde beş sözcük tü rü üzerine çalışm alarını yürütm üştür (Robins 1967: 28, Dinneen 1995: ). Stoa Okulu bugünkü gram erin durum, çatı (etken, edilgen vb.) gibi tem el kategorilerini de ilk belirleyen okuldur (Strazny 2005: 308). Ancak geleneksel gram erin kesin biçim i İskenderiye O kulu nda verilm iştir. Bu okula mensup Trakyah (Thraks) D ionysios (MÖ ?) dilin kurallarını belir-

8 DH Incelemèleri Tarihçesi 9 lerne arayışında bugünkü gram erin atası sayılan eseriyle öne çıkm ıştır: Téchnè Grammatiké Gram er Sanatı Bu eser ilk geleneksel gram er kabul edilir. Eserde Stoa Okulu nun belirlediği dört sözcük türüne zarf, ortaç, zam ir ve ilged de eklem iştir. BÖylece sekizli sözcük tü rü sınıflaması ortaya çakar: isim (önoma), fiil (rhêmo), ortaç (metochè), tammhk (arthron), zamir (antonymiâ), edat (pröthesis), zarf (epirrhëma), bağlaç (syndesmos) (Dionysios Thraks 2006: 31-63). Dionysios fiilleri durum, cinsiyet, çatı, kip vb. kategorilere göre sınıflar ve zam anı şimdi, geçm iş ve gelecek olarak üçe ayırır {Dionysios Thraks 2006:47). Bu sınıflam alarında da fiilleri biçim lerine göre değerlendirir ki bu yaklaşım m odem yapısalcılığın da ana ilkelerindendir. G ram er tarihinin Eski Yunandaki bir sonraki önem li ism i A pollonius D yscolus (MS. 2. yy), Dionysios un ilgilenmediği cümle konusuna da eğilmiştir. Ayrıca biçim (schéma) ve anlam (énnoia) arasında kesin bir çizgi koymuş, gram er yapılarım daha çok anlam a göre ele alm ıştır. Bu yönüyle günümüz üretici gram er (generative gram m ar) anlayışına yakın b ir anlayışa sahiptir (Robins 1967:37). Eski Yunan gram erçiliği büyük oranda anlam bilim ölçütünü ktıflamr. Felsefe kökenli isim ler -m antık ve dö arasında tam b ir uyuşm anın varlığına inandıkları için- anlamı ön planda tutar (Bayrav 1998a: 111), Eski Yunan geleneğinin önem li eksiklerinden b iri olarak diğer dillerden uzak durm ası gösterilir. Gerçekten de Eski Yunan filozofları Öteki halkların konuştuğu dilleri barbarca olarak nitelem iş ve öğrenmeye değer bulm am ışlardır. Aynca konuşma Yunancasmı çoğunlukla göz ardı etm iş, doğal değişm eleri de bozulm a olarak değerlendirerek dönem in dil kullanım larının bazılarım İncelememişlerdir Roma (Latin) geleneği Roma geleneği Eski Yunandaki birikim lerden yararlanm ıştır, ancak Eski Yunan geleneği kadar büyük izler bırakam am ıştır. Bu geleneğin en önem li temsilcisi V arro (MÖ ) dur. Varro örnekseme (düzenlilik)-aykırıhk (düzensizlik) tartışm asında, sözcüklerin türem esinde ve çekimde düzen vardır ancak kullanılışta bu sözcükler değişir, düzenden uzaklaşır görüşünü savunur (Perek 1961:68). Dilin kuram ığa eğilimli olduğunu, düzesizîflder olsa da insanların sözcüklerdeki kurallılığa uyması gerektiğini ifade eder (Harris-Taylor 2002:52). Aristo nun durum için kullandığı ptosis terim ini casus olarak Latinceye çeviren ve terim in bugünkü Batı dillerindeki biçim lerini bu şekilde belirlemiş olan Varro, yapım ve çekim olarak adlandırılan ayrım ın ilk belirleyicilerindendir: yaratm a (im positio) ve çekim (declinato). Eski Yunanda yapılmayan bu ayrımı yapan Varro, Latince ve Grekçe arasında b ir ilişki olabileceğini fark eden de ilk dilci olm uştur (Başkan 2003: 30; Strazny 2005:308). Varro nun Eski Yunan gram ercilerinin fiille ilgili yaptığı kate

9 10 Genel Dilbilime Giriş A gori sınıflam alarına bugünkü görünüş (aspect) kategorisini de eklediği'görülür. Fiilin bitm işlik ve bitm em işlik özelliklerine dayanan bu ayrım Varro nun önem li katkılarından biridir (Robins 1967:51). Roma geleneğinin sözcük tülleri sınıflamaları Trakyaîı Dionysios unki gibidir. Rem m ius Paleam on (MS. 1. yy) tammlığı zarflardan ayırıp farklı bir sözcük türü olarak değerlendiren ilk Roma dilcilerindendir. Paîaemon un öğrencisi Q uintilian (MS. 1. yy) ise ünlem i (interiectio) yeni b ir tü r olarak kabul eder Q uintilian Latincede bulunan ayrılma durum unun araç-birliktelik anlamını ayn bir başlıkta d e almış ve ayrılma durum u yedinci bir durum olarak geleneksel gram erlerde işlenmeye başlamıştır. Dilde ömekse- Donatus - Ars Grammaticddan m enin de aykmhğm da bulunduğunu örneklerle sıralayan Quintilian dû eğitimine özel önem vermesiyle de tanınır. O na göre dil eğitiminde şu aşamalar vardı: Konuşma sanatı > dilbilgisi, doğru ifade / şairlerin yorumu > yazma ile okuma (Harris-Taylor 2002: 62). D onatus (MS. 4. yy.) un Ars Grammatica Dilbilgisine Giriş ve Priscianus (MS. 5. yy.) un înstitutionesrerum Grammaticarum Dilbilgisi İncelemeleri adlı eserleri Latince gramer yazma gdeneğinin diğer önemli dönüm noktalarıdır. Ancak bu yazarların gram erleri kendi dönem lerinin dilini değil, daha önceki dönemlerin eserlerini esas aldıkları için bazı konulana aktarılm asında yanılm ışlardır (Robins 1967: 53; Lyons 1983:22) Hint geleneği Bilimin pek çok dalında başlangıç olarak Eski Yunan alınır ancak dil incelem elerinde en eski geleneğe H indistan sahiptir (Robins 1967:136). Yunan geleneği felsefeye dayanırken H int geleneği doğrudan dil üzerine kurulm uştur. Bunda din m etinlerinin (Vedalar) doğru okunup anlaşılması düşüncesi de etkili olmuştur. Î&!M H int geleneğinde Tföska (MÖ 6-7.yy?) ilk önem li isim dir. Yaşamı hakkında çok veri yoktur. Panini öncesi dönemin en Önemli ism i olarak öne çıkar. Özellikle sözcük türlerini Nirukta adlı eserinde dört grupta ele alm ası dikkate değerdir: İsim (nâm a), fiil (âkhyâta), önek (upasarga), edat (nipâta). G eleneksel dilbilgisi yazım ı tarihinde P a n in in in Sanskrit gram eri önem li bir yere sahiptir. P anininin

10 "$ Dil İncelem eleri Tarihçesi 11 yaşam ı kesin olarak bilinm em ektedir. MÖ. 6 ve 3. yy. arasında H indistan'da yaşadığı ve Astädhyäyi "Ö ğretiler" (MÖ ?) adlı gram erin sahibi olduğu tahm in edilm ektedir. P anininin 8 ana bölüm den oluşan gram erin yazan mı, yoksa bu bölüm leri bir araya getiren kişi m i olduğu bilinm em ektedir (Robins 1967:137). P aninfnin gram eri özellikle sesbilgisi bakım ından büyük b ir başarı gösterir. Neredeyse m odern dilbilim in ortaya çıkışına kadar el değmem iş olan sesbilğisinin teknik ayrıntılarım ele alm ıştır. İncelem elerinde sem bol kullanan Panini ünlü ve ünsüzlerin sınıflandırılm asında tek bir sistem i esas alm ıştır. G ram erindeki bazı yaklaşım lar nedeniyle hem yapısalcılığın hem de üretici dilbilim in atası olarak Paninfyi görenler vardır (Strazny 2005:509,806). Kâtyâyana (MÖ. 3. yy.) Sanskritçenin dilbilgisini yazan diğer H int dilcidir. Patanjali (MÖ. 2.yy) de bir diğer H int gramercidir. Mahäbhäsya Büyük Yorum (MÖ. 150) adlı Sanskrit gram erini yazm ıştır ve bu eserinde P anininin m etni hakkında yorumlarda bulunur. Bu eser Panini nin karm aşık bulunan eserinin açıklanmasında önemli bir kaynak olmuştur. H int dilciliğinin özellikle kökleri listelemeye dayanan yaklaşım ı Avrupa dilbilim inin biçim birim (m orphem e) kavramım oluşturm asında etkili olm uştur (Strazny 2ÖQ5: 808). 12 değişik dilbilgisi okuluna sahip bu geleneğin 1000 civarında dilbilgisi eseri verdiği bilinm ektedir (Lyons 1983:27). 1.1A Arap geleneği Aristo geleneğinin etkisindeki Basra Okulu dili düzenlilikler ve kurallar üzerinden açıklamaya çalışırken, aykınlıkçılara daha yakın olan KMe Okulu dil kullanımlarındaki lehçe farklılıklarını olduğu gibi ele alma yanlısıdır (Robins 1967:97). Arap geleneği isim, fiil ve edat olarak sözcükleri üç başlıkta ele alır (Strazny 2005:78). Arap dil incelem eleri K uranın yorumlanması, açıklanması çalışmalarıyla ivme kazanmıştır. El H alil (Ö ) bu geleneğin kurucusu sayılır. Özellikle ünsüzleri çıkış yerlerine göre sınıflandırm ası onu önem li kılan özelliklerdendir. El Halilj-Arapçanm ilk sözlüğü olan eseri Kitab-ül- Aynâz seslere dair hiyerarşik bir sınıflama yapar. Çıkış yerine göre ayın ( ) boğazın en derininden çıktığı için en başta gelir ve eser de bu nedenle ayın ile başlar. Arap dilbilgisi yazıcılığının başlangıcı kabul edilen Sibeveyhinin de hocasıdır (Versteegh 1997:17-18). Basra geleneğinden gelen Sibeveyhi (750?-809) İranda doğmuştur. El~Kitab adlı eseriyle Arap gram ercilerinin imamı (im âm -ün-nuhât) unvanıyla anılan büyük bir dilcidir. Dildeki öğeleri m odem dilbilim indeki yönetm e (government- Sibeveyhide amel ) kavramına göre ele alır. İsim cümleleriyle, fiil cümlelerini

11 12 G enel Dilbilime Giriş birbirinden ayırır. Biçimbilgisinde isim leri hafif fulleri ağır öğeler olarak ele alır ve buradaki ölçüsü sözcük türlerinin cüm le içindeki esneklikleri ve önemleridir. Sesbİlgisinde ünlüler hafifken, ünsüzler ağırdır. Çünkü sözcüğü taşıyan ünsüzlerdir. Kitapta fiil kavramı, isim -füller, yükleme durum unun çeşidi kullanım ları, olumsuzluk, zamirler, soru, edatlar, sıfatların yapımı gibi pek çok başlıkta Arapçanm kuralları ayrıntılı olarak verilir (Versteegh 1997:32-34). Arap geleneğinde daha sonra da pek çok dilci yetişmiş ve çoğu Sibeveyhfyi takip etm iştir. İb n M adâ ( ) İspanyadaki Arap geleneğinin tem silcisi olarak dikkat çekicidir. Gramer yazarlarına b ir karşı duruş sergileyen M adâ, önceki gram ercilerin teorilerini yanlış bulur ve özellikle yönetme kavram ına eleştirel b ir tavır takınır. 1.1 S. Türk geleneği Kâşgarlı M ahm ud ( ) Turk geleneğinin İlk önemli ismidir. Ünlü eseri Divanü Lugati t- Türk sözlük niteliğindedir ancak dönem in Türkçesinin edebi ürünlerinden örnekler vermesi bakım ından önemlidir. Ayrıca lurkçenin koflara ayrılmasıyla ilgili çok değerli bilgiler vermektedir. Turkçenin o dönemdeki lehçeleşme sürecini yansıtan veriler bugünkü lehçebilim araştırm aları için paha biçilmez değerdedir. Eserde türlü Türk boylar mm dili hakkında hem sesbilgisi hem de biçimbiîgisini kapsayan pek çok bilgi yer almaktadır. Kâşgarlihm asıl dilbilgisi kitabının adı Kitâbu Divanü Lugati t- Türk Cevâhirü n- Nahvî fi Lügatti Türkt dir. Böyle bir dilbilgisi eseri yazdığı bilinse de eser henüz bulunamamıştır. Türk dil geleneği büyük oranda sözlük çalışm alarına dayanmıştır. Özellikle M ısırda 13. yüzyıldan sonra gelişen M emluk Kıpçak Iıirkçesi bu yönde zengin bir malzemeye sahiptir. Arapça-Türkçe iki dilli olarak hazırlanan pek çok çalışma yapılmıştır.

12 Dil İncelemeleri Tarihçesi yüzyılda yaşamış olan Bergam âlı K adri ise Anadolu da başlayan Türkçe dilbilgisi yazıcılığının ilk ism idir. 1530da tam am ladığı Müyessîretü l- Ulûm adlı eseri A rap gram erciliğinden etkilense de Türkçenin bugün yeni yeni anlaşılan bazı konularıyla ilgili çok Önemli değerlendirm eler içermektedir. Örneğin, zam ir çekim inde ortaya çıkan n seslerinin zam irlerin yapısının b ir parçası olduğunu ve çekime girince yeniden belirdiğini ifade etm iştir ki bu görüş, bugünkü Altayistik çalışmaları sonucumda doğrulanm ıştır (bun+da > bunda, şun+da > şunda vb.) yy. sonrası dil İncelemeleri Avrupa geleneğine toplu bir bakış Avrupa, Rönesans ( yy) öncesi skolastik b ir yaklaşım a gömülm üştür ve bu hem en bütü n alanlarda olduğu gibi dil incelem elerinde de kendisini gösterm iştir. Rönesans dönem ine kadar Latince dilbilgisi üzerine pek çok çalışma yapılm ıştır. Latince gram erlerin hem en hepsi didaktik bir havada D onatus ve Priscianus un gram erlerine dayanarak yazılm ıştır. Alexander de Villa D efnin Latince gram eri (H 99) Rönesans öncesi dönem in Avrapadaki en kayda değer eserlerindendir. Priscianus un Latin gram erine bağlı M odistea Dante ( ) O kulu ( yy) (Kipçiler veya Spekülatif gramerciler) skolastik dönemde kilisenin istediği Latince gram er yazımı konusunda anılm ası gereken bir okuldur. E rfurtlu Thomas (MS, 14. yy.) Avrupa gram erciliğinin önem li duraklarından biridir. Avrupa nın çeşitli ülkelerinde prtaya çıkan ve yukarıda anılan tartışm alarda uzlaşma ve düzenlilik taraftarı olan M odistea Okulu mensubu Erfurtlu Thomas, Latince gramerinde farklı yaklaşım ları benim ser. Öncelikle sesbilgisini gram erin dışında tutar. Felsefî olarak Aristo ya bağlıdır, dilbilgisini m antıktan Önce gelen bir alan olarak görür (H arris Taylor 2002:77). Bu dönem de öğretim, Latince dilbilgisi ağırlıldıdır ve okullarda okutulan bu gram erler Latincenin eğitim, din ve yönetim de ortak anlaşm a dili ( lingua franca ) olm asının önemli etkenlerinden biri olmuştur. Bu dönemde Yunanca ve îbranice ilgi gösterilen diğer dillerdir. Yerel dillerin araştırılm ası İse Rönesans sonrasında yoğunlaşır. Rönesans Öncesinde, 7. yüzyılda C. Faelad m yazdığı M andaca dilbilgisi, 12. yüzyıla ait yazan bilinmeyen ibir İzlandaca dilbilgisi, Aelfric in L atin ve Anglo-Sakson dillerim karşılaştırdığı eserleri, 14. yüzyılda yazılan P roven «dilbilgisi, Baskçayla

13 14 Genel Dilbilime Giriş "Âr ilgili birkaç küçük yaym dışında yerel dillerle ilgili pek bir çalışma yoktur (Lyons 1983: 25, Bayrav 1998a: 112). Latince öyle bir baskı oluşturm uştur ki 16. yüzyılın sonlarında bile İngilizce yazdığı için özür dileyen yazarlar vardır (H arris-taylor 2002:80). D ante nin ( ) De vulgari eloquentia "Ana Dilin Belagatı adlı eseri yerdi dillere olan ilgiyi artırm ıştır. RÖnesansın ve m atbaanın yerel dillerin araştırılm a sındaki rolü büyüktür. Örneğin İngiliz m atbaacı Caxton ( ) yerel dillerin (Fransızca, İngilizce vb.) standart bir konuşma ve yazma sisteminin olmadığım belirlem iş ve bunun aşılması gerektiği üzerinde durm uştur. Dönemin İngiltere'sinde egemen dil olan Fransızca yazılmış pek çok eseri İngilizceye çevirten ve lehçeler arası farkları kitapları Londra İngilizcesine göre basarak çözmeyi deneyen Caxton ileriye yönelik önemli bir adım atm ıştır (Harris-Taylor 2002:82-83). Latince ve Yunanca baskısına b ir başka karşı çıkış du B ella/ın Deffence et Illustration de la Langue Francoyse (1549) adlı eseridir. Bu eserde Fransızcanm uygar bir dil olmadığını Heri sürer. Bunda suçun Fransızcada olmadığım belirtir ve dili insanların geliştirdiğinde ısrar eder. Bu şekilde inşam merkeze alarak dilin bir "araç olduğunu vurgulaması dine dayalı skolastik dü anlayışının reddi demektir. Benzer bir karşı duruşu İtalyanca için Speroni, Dialogo dele Lingue (1542) adh eserinde sergiler. Yerel dillerle ilgili gram erlerden önce misyonerlerin öncülüğünde derleme faaliyetleri hız kazanmıştır. H ristiyanlığı yayma düşüncesiyle yerel dillerle ilgili bilgiler toplanm ıştır. P ostel (16. yy), G esner (16.yy), A delung (19. yy) gibi ilahiyatçılar dini m etinleri (Özellikle Rabbin Duası adh m etnin söylenişleri) çeşitli dillerden derlem işlerdir. Pigafetta (lö.yy), M eglser (16. yy), Palas (18. yy), Hervas (19. yy) gibi gezginler ise gittikleri yerlerin halklarından pek çok m etin derlemişlerdir. Asya, Amerika ve Avrupa dillerinin 200 kadarı bu derlem elerde Megiser (16. yy)*e ait bir eser yer almıştır.yerel dillerle ilgili gram erler arasında A. N ebrijanm İspanyolca dilbilgisi (1492), P. Bem bo nun İtalyanca nesir diliyle ilgili eseri ( ), J. Palsgrave nin Fransızca gram eri (1530), J. Erdösfnin Macarca gram eri (1539), M. V lctorius un Habeşçe gram eri (1540), sömürgeciliğin yaygınlaşmasıyla yerli dilleri gram erleri [Nahuatl (Meksika) gram eri (1547), Quechua (Peru) gram eri (1560), G uarani (Brezilya) gram eri (1539)), E Ram ee (P. Rasmus) n in Fransızca gram eri (1562), W. Bulfokarm İngilizce gram eri (1586), Baskça gramer (1587), H. M egiser in Türkçe gram eri (1612), E Rivoîa'm n Ermenice gram eri, A. P atraeus un Fince gram eri (1649), Japonca ve Farsça gram erleri

14 D// İncelemeleri Tarihçesi 1S (17. yy.), M. Assumpçam m Bengalee grameri (1743), P. Eğede h in Eskimoca gram eri (1760), M. G arzoni nin Kürtçe gram eri sayılabilir (Robins 1967:103, Bayrav 1998a: 112, Başkan 2003:43). Avrupa dilciliğinde yerel dillerin keşfiyle karşılaştırm alı dil incelem elerinin başlaması ve bugünkü dilbilim kuram larının dayandığı bazı tem el görüşlerin ileri sürülmesiyle geleneksel dilbilgisi yazımında farklı bir yola girilir Port Royal Okulu (1660) Harris-Chomsky çizgisinin geliştirdiği ve bugünkü dilbilim in en yaygın kuram ı olan Üretken D ilbilgisinin (Generative Gram m ar) kökenleri çoklukla Port Royal M anastırından doğan bu okulda aranır. Tıpkı Üretken Dilbilgisi gibi, Port Royal da D escartes ( ) çizgisindedir ÇRAMMAiaE (Dekartçı, Kartezyen). Descartes in Öğrencisi olan A. A m auld ( ) un C. Lancelot DE PORT-ROYÀD, i ( ) ile birlikte yazdığı Grammaire PA & A fik À C L n & T U N C C L O T l * - 4 e 1«* s m i ««I««^--Ä générale et raisonné Genel ve Akılcı Dilbilgisi (1660) adlı eser bu okulun manifestosu kabul S Ê C t» K i> z r o m ««. edilebilir. Bu m anastırda verilen eğitim yenilikçi özellikler taşıyordu, öncelikle fitim in yerel dilleri dışlayarak yapılmasına karşıydılar. Latince kuralları öğretirken bile bunu Latince C Lancelot ( ) yapmaya kalkmanın hem işi zorlaştırdığım Grammaire générale et raisonné (1660) hem de ezberci bir yaklaşım olduğunu düşünüyorlardı. O nedenle eserleri yerel dillerde de (özellikle Fransızca) yazmışlardır. O nlara göre dil öğretilirken kuralların nedenleri mutlaka açıklanmak, öğrencinin konuyu kavraması sağlanmalıdır. Kuralîan belirlemek ve kuralların nedenlerini, dayanaklarım açıklamak biçiminde özetlenecek bir yaklaşıma sahiptirler. Gramer anlayışlan zihne, akılcılığa dayanmaktadır. Bu bakımdan M odistae O kuluna benzer b ir çizgidedirler. Ancak sözlü ifadenin yapışım belirleyenin düşüncenin yapısı olduğunu savunmaları Avrupa dilbilim ini derinden etkilemiştir. Dilbilgisi esas olarak konuşma sanatım ele alır, onlara göre dilbilgisi bir sistem, kuralhlıklar bütünü değil bir etkinliktir. İnsan hangi dili konuşursa konuşsun (Latince, Yunanca, Fransızca vb.) ilkeler aynıdır. Asıl olan zihindir, düşüncedir. Bu bakımdan dilbilgisi evrenseldir (Harris-Taylor 2002:89-90). îki tür sözcüğün varlığına inanm ışlardır: fikirlerin yerine geçenler (düşüncenin hedefleri: isim, tanım lık, zamir, ortaç, edat, zarf), işlem lerin yerine geçenler (düşüncelerin biçimi ya da tarzı: fiil, sıfat).

15 16 Genel Dilbilime Giriş Port Royal Olculunun m odem dilbilim in dönüşüm kavramına yakın görüşleri de vardır. Yapıların akılcı biçimde yorumunu yaparlar: Ünlü Görünmeyen Tann görünen dünyayı yarattı. {İngilizcesi: The invisible God has created the visible world) cümlesinin içeriğinde Tann görünmez. Dünyayı Tann yarattı. Dünya görünür. biçiminde üç yargı bulunduğunu ileri sürerler (Robins 1967:125). Dilin evrenselliğini kanıtlamak için farklı dillerden Örnekler sunmaları da bugünkü evrensellik çalışmalarında sık rastladığımız bir eğilimin ilk görünümü olarak değerlendirilebilir. I. 2*3. Tarihsel ve karşılaştırmalı dil incelemeleri 19. yüzyılda iki büyük gram er yazma yaklaşım ının yaygın olduğu görülür. Bunlardan ilki, farklı dilleri karşılaştırarak kökenlerini bulm a, dü ailelerini ortaya çıkarmaya dayanan karşılaştırm alı gramer. Bir diğeri de belli bir dili ele alarak onun tarihini ortaya çıkarmayı amaçlayan tarihsel gramer. Bu İki yaklaşım da esasen art zamanlılık ilkesini ön planda tutar ve bu bakım dan benzerdir. Farklı dillerden verilerin toplanmasıyla Avrupada dil üzerine düşünenler diller arasındaki çeşitli benzerliklere odaklanmışlardır. Bunun sonucu olarak da birbirine benzeyen dillerin aynı kökten gelebilecekleri düşüncesi doğmuş ve dil ailesi çalışmaları büyük bir ilgi görmüştür. 19. yüzyıl biyolojideki evrim düşüncesinin dillere uygulandığı bir yüzyıl olarak da öne çıkar. Dil biyolojik bir organizma olarak doğan, gelişen ve ölen bir canlı gibi ele alınır. Bu görüş daha sonra yerini Saussure ile başlayan C. Darwin ( ) dilbiiim Ç eneğinde dilin organizma değil, bir yapı olduğu düşüncesine bırakacaktır. Sam pson (1980: 15) 19. yüzyıl dü incelem elerine etki eden iki büyük bilim sel olay olduğunu ifade eder. Bunlardan ilki tü m dünya olgularının güç ve hareket yasaları çerçevesinde neden-sonuç ilişkisiyle (determ inist) açıklanabileceğini savunan fizikçi Laplace n in görüşüdür [Théorie analytique des probabilités (1820)]. Bu görüşün dil incelem elerindeki yansım ası özellikle ses değişim lerinin belli b ir yasayla düzenlilik gösterip gösterm ediği yönünde olm uştur. İkinci büyük bilim sel olay, C. D arvin in evrim teorisidir [Origin o f Species Türlerin Kökeni (1859)]. Darvin in teorisi dillerin kökenlerinin belirlenm esinde b ir ortak ata dü in (proto-language) varsaydm asm da etkili olm uştur. J. J. Scallger ( ) dilleri benzerliklerine göre sınıflayan öncü isimlerden biridir. Ayrıca ünlü dinî anlatı Babil Kulesi hikâyesinde geçen tbranice ain ilk dü. olduğu görüşünü reddeder ve düleri ana diller ve yardım a diller olarak iki büyük bölümde sınıflandırır. Ö lçü olarak T ann sözcüğünü kullanır. Ana diller şunlardır: Latin dilleri (Deus), Yunan (Theos), Cermen dilleri (Godt), Slav dilleri (Boge) (Robins 1967: , Başkan 2003:44).

16 Dil İncelemeleri Tarihçesi 17 K arşılaştırm aları sonucunda akraba dillerin olabileceği sonucuna varan iki İsveçli bilgini de anm ak gerekir. A. Stiem înelm ( ) Latin ve Gotik dillerinin sahip olmak (to have) ani anımdaki yardımcı fiille kurulan çekim lerini karşılaştırm ış ve ilişkili olabilecekleri sonucuna ulaşm ıştır. A. Jager ( ) de bugünkü Fars, Yunan, Lâtin, Slav vb. dillerinin göçler sonucu Asya ve Avrupa ya yayılan bir dilden ortaya çıkabileceklerim ileri sürm üştür (Röbins 1967:167). Leibniz ( ) H ristiyanlığın İbranicenin ilk d il olduğu görüşünü reddeden düşünürlerden biri olarak dil akrabalığı konusuna önem li katkılarda bulunm uştur. Fince ve Mjacarcamn ilişkisinden ilk söz eden kişilerdendir (Robins 1967:168). İki büyük dil grubu belirlem iştir: Yafetik diller ve Aramaik diller. Leibniz bu dillerin de te k b ir dilden türediğini ifade eder. K arşılaştırm alı incelem elerin dönüm noktası olarak Sanskritçenın bulunm ası gösterilir. 19. yüzyıldan önce Sanskritçeden bahseden ve Avrupa dilleriyle olan ilişkisine dikkat çeken isim ler de olm uştur. İtalyan m isyoneri S assetti 16. yüzyılda H indistan da kalmış ve bu dil ile İtalyanca arasında bazı sayı sözcükleri ve isim lerin benzer olduğunu tespit etm iştir. 18. yüzyılda Alman m isyoneri Schnitze, Fransız m isyoneri Co er doux benzer sonuçlara ulaşm ışlardır. İngiliz Jones ise 18. yüzyılın sonunda Sanskritçe çalışm alarına farklı b ir katkı sunm uştur. Buna göre, ar alarm da benzerlik bulunan diller birbirlerinden çıkmamış, bunların ataları bir olm uştur. O güne kadar daha çok dillerin o gün yaşayan başka b ir düden çıktığı yönünde bir görüş egemendi. Ancak Jones ortak ve bugün yaşamayan b ir ata dfl tasarlaması bakmamdan farklı bir yer edinir. Karşılaştırmalı dil incelem elerinin bilimsel tem ellerini atan ilk nesü araştırm acı Sanskrit uzm anıdır: A.W. ScMegel ( ) ve E Schlegel ( ) kardeşler, F. B opp ( ), A. F. P o tt ( ). Tarihsel ve karşılaştırm alı Hint-Avrupa dilciliğinin başlangıcı olarak ise şu üç isim gösterdir: D. R. Rask ( ), J. G rim m ( ), F. Bopp. 19. yüzyılın ilk dönem inde dil incelem elerinin diğer önem li ism i toplum -dil üişkisiyle ilgili görüşleriyle çalışmalara farklı boyutlar getiren H. von H um bolt ( ) tıır. (Robins 1967:170). E Schlegel ( ) F. Schlegel, 1808 de yayım ilgili eserinde karşılaştırm ak gram er (vergleichende Grammatik) terim ini ilk kez kullanarak term inoloji konusunda ük önem li adım ı atm ıştır. Schlegel İn dil anlayışı biyolojik b ir bakışa dayanmaktadır. Avrupa ve H int dillerinin köken ortaklığının hayvan evrim ine benzer bir biçim de açıklanabüeceğini savunur. Gram erler karşılaştırılırken m evcut dillerin birbirinden geldiği görüşüyle hareket edilm em esi gerektiğini düşünür. Evrimde bugün yaşayan insan ve maymun

17 18 Genel Dilbilime Giriş türlerinin birbirinden geldiği görüşü yer almaz. Bu iki türün de atası olaü başka, bir türden geldiği savunulur. Dillerde de İngilizce H intçeden geliyor, ya da Hintçe İngilizceden geliyor gibi bir türeyiş anlayışının doğru olmadığını, bu iki dilin birbirinden değil; daha farklı bir ata dilden geldiğini ifade eder. Bu görüşü ileri sürse de kendisi böyle bir karşılaştırm alı çalışmayı hayata geçirememiş, daha sonraki araştırm acılar bunu başarm ıştır (Robins 1967:170; Başkan 2003:49-50). DanimarkalI D. R. Rask ses denklikleri konusunda değerli katkılarda bulunm uştur. Rask Eski İskandinavcanm (Old Norse) ve Eski İngilizcenin (O ld English) ilk sistematik dilbilgisini yazmıştır. Çalışmalarım Cermen dilleri (İskandinav, Alman, İngiliz vb.) üzerine yoğunlaştırır. Rask iki dil arasındaki ses değişmeleri (Rask yanlış olarak h a rf değişmesi der.) sistem li olarak belirlenebiliyorsa o iki dilin birbiriyle ilişkili olabileceğini savunur, örneğ in Cerm en dilleri arasm da p:f denkliği bunu sağlar: Latince pater baba : îngûizce father baba / Yunanca pente "beş : İn g ilizcece beş (Başkan 2003:50-51). Franz B opp Farsça ve Hintçe ile Avrupa dillerini karşılaştırarak Hint-Avrupa dilleri için tam b ir tarihsel-karşılaştırm ah dilbilgisi yayım lam ıştır (1816). Bu yayınında bu dillerdeki çeşitli sözcükler ve çekimleri karşılaştırarak bunların köken biçim lerini belirlemeye, m odern dilbilimdeki adıyla yeniden kurmaya (reconstruction) çalıştı. O na göre diller arasındaki benzerliğin iki nedeni olabilirdi. Ya bu iki dilden biri diğerinden doğm uştu ya da her ikisi bir başka dilden doğmuştu (Strazny 2005:148). İlk kez (1824) ses yasası (Lautge- E Bopp ( ) setz) terim ini kullanan kişi de F. Bopp tu r (Sampson 1980: 16). önerdiği ses değişim leri eğilim düzeyindedir fakat daha sonra belirlenecek ses yasaları konusunda ilk adım ı onun attığı söylenebilir. Bopp biçimbilgisi öğelerinin oluşmasında özellikle fiillerin ekleşmesinin büyük rolü olduğunu düşünüyordu. Saussure (1998:28) Bopp tan önce de H int-a vrupa dillerinin Sanskritçeyle akraba olduğunu İfade edenler olm uştur, der (örn. İngiliz W. Jones 18. yy); ancak Bopp un önem inin akraba diller arasındaki bağıntıların bağım sız b ir bilim e konu olabileceğini ilk anlayan kişi olmasma dayandığım belirtir. Jacob Grim m kardeşi W ilhelm ile derledikleri m asallarla tüm Avrupa'da tanınan bir Alman dili uzmanıydı. Ancak karşılaştırm alı Hint-Avrupa dil incelemelerinde de çok önem li bir yere sahiptir. Kendi adıyla anılan ses yasaları vardır. Ayrıca bugün dil incelemelerinde yaygın olarak kullanılan pek çok terim in (umlaut, ablaut, strong, weak vb.) de sahibidir. Alman Grameri adk eseri 4 cilt olarak ( ) yayım lanır Grim m ses değişim leri için genel bir eğilim deyip yasa sözcüğünü kullanmaz fakat daha sonra "Grimm yasası olarak adlandı-

18 DU İncelemeleri Tarihçesi 19 rılan, çeşidi tespitlerin de sahibidir. Hint-Avrupa dilleri arasındaki karşılaştırm aları onda belirli seslerden belirli seslere doğru b ir değişim yönü olduğu izlenimi uyandırm ış ve bunu da tek tek sesler ve örnek sözcüklerle göstermeye çalışmıştır. Grimm» Hint-Avrupa dilleri karşılaştırm aları sonucunda ana dil olan Hint-Avrupa köken diline (Daha sonraları bu dile Aryama denilecek) ait sesi de yeniden kuruyordu. Sanskritçenin koken dildeki şekilleri büyük oranda koruduğunu, ancak Avrupa dillerinde daha büyük değişimler olduğunu savunuyordu: Grimm kardeşler 1- *!îlk H int-avrupa dili bh > Sanskritçe bh : Germ en d d leıib *bhrater erkek kardeş > Sanskritçe bhratr : İngilizce brother 2- *İIk Hint-Avrupa dili dh > Sanskritçe dh : Germ en dilleri d *roudhos kırmızı > Sanskritçe ruâhiras : İngilizce red 3- *îlk Hint-Avrupa dili gh > Sanskritçe h : Germ en dilleri g *ghans kaz > Sanskritçe hansas > İngilizce gnose 4~*Ilk Hint-Avrupa dili b,d,g > Germen dilleri p,t,k (sırasıyla) *werb- atmak > Latince reverberate : İngilizce warp *âent- "diş > Latince dem : İngilizce tooth *agr- tarla ve ölçüsü > Latince ager : İngilizce acre 5-*İlk Hint-Avrupa dili p,t,k > Germen dilleri f,s,h (sırasıyla) *pıter baba > Latince pater : İngilizce father *treyes üç > Latince très : İngilizce three *kentom yüz > Latince centum : İngilizce hundred (Başkan 2003:52-53). Grimm bu değişimlerin kesin olduğunu savunmaz, bu nedenle yasa demem de gerekir. Zaten farklı örnekler yani istisnalar da vardır. Bu ses değişim leri daha sonra DanimarkalI K. A. V em er tarafından istisnalar dikkate alınarak 1875 te yeniden değerlendirilm iştir (Strazny 2005:222). A. E Pott ise ses benzerüklerinin yeterli olmayabileceğini, farklı dillerden sözcüklerin karşılaştırmalı olarak geri götürülürken anlamın da uyması gerektiğini, ayrıca eski biçimleri arasında da ses ve anlam ilişkisinin bulunması gerektiğini ifade 1 1 * işareti îlk Hint-Avrupa dili varsayansa! olduğu için kullanılır.

19 20 G enel D ilbilim e Giriş eder. Örneğin bugün İngilizce bad kötü, fena ile Farsça bed kötü, fena sözcükleri Grimm yasalarına göre aym kökten geliyor olamazlar. Çünkü Farsçadaki b karşılığında İngilizcede p olması gerekir (Başkan 2003:54-55). H. von Humbolt karşılaştırm alı incelemelerin ses ve biçim yapılarıyla çok fazla ilgilendiğini düşünüyordu. O nun incelem elerinin tem elinde dil ve zihin ilişkisi vardır. Alman romantizmi, diller arasında hiyerarşik bir sıralam a düşüncesi, antropoloji vb. pek çok etten H umbolt un düşüncelerini yönlendirm iştir. Port Royal Okulu gibi tüm dillerin evrensel özellikleri paylaştığına inanmış, dilin yapısının kullananın düşüncesini belirlediğini ileri sürm üştün H umboîtün dilbilim tarihindeki en büyük katkısı belki de dünya dilleri için yaptığı sınıflandırmadır. Üç temel tip belirler: yalınlayım (tek heceli), bükümlü ve eklemeli. Ona H. von Humbolt ( ) göre bir dilin konuşurlarının yapısı bu dil tiplerini seçmelerinde belirleyici olmuştur. Bütün dillerin evrensel özellikleri evrensel dilbilgisi diyebileceğimiz bir kavramı oluştursa da her dil, konuşurlarının zihinlerine göre bu evrensel dilbilgisini iyi veya kötü olarak yansıtır. Yani ona göre, bir dilin kapasitesi o dilin konuşurlarının zihin kapasitesiyle yakından ilgilidir (Robins 1967:175). Humbolt, bazı dillerin daha üstün olduğunu da ifade eder. Ona göre en yetkin diller bükümlü dillerdir. O dönemdeki yaygın görüşe katılır ve Sanskritçeyi mevcut diller içinde en mükemmel dil olarak gösterir. Ona göre yalmlayan (tek heceli) dil Çince ise gelişimini tamamlamamış bir dildir (Barris-Taylor 2002: ). M-, J l s 3- */* ^ ^ a ^ * ^ 1^ j'-t-tı. -n. > 4, Darwin in not defterinde bulunan ve türlerin gelişimiyle ilgili 1 think 'Samrırn başlıklı ağaç çizimi (1837) D arvin'in evrim teorisi, yukarıda değindiğim iz bazı dilcilerde de görüleceği üzere, özellikle arasındaki karşılaştırm alı dil in celem elerinde etkili olm uştur. D illerin bugünkü çeşitliliği ile türlerin çeşitliliği arasında koşutluk kuran dilciler D arvin'in teorisinden faydalanarak d il ailesi çalışm alarına önem li katkılar yapm ışlardır. B unlardan b iri de A. S chleicher ( )'dir. Schleicher'in başarısı kendinden önce yapılan karşılaştırm aları da kullanarak H int-a vrupa dillerinin kökeni olan İlk H int- Avrupa dilini yeniden kurm asıdır. H atta bu dilde b ir m etin bile yazm ıştır (Başkan 2003: 55). Botanik ve felsefeye de ilgili olan Schleicher dil-

20 Dii İncelem eleri Tarihçesi 21 lerin birden ayrılm adığım, Önce lehçeleşm e süreçlerinin incelenm esi gerektiğini ifade eder. D ili D arvinist b ir yaklaşım la canlı b ir organizm a olarak değerlendirir. Bir bireyin am ıe, baba, dede vb. akrabalarım şem atik olarak gösteren aile ağacı çizim lerini düe uygular. D iller için yapılan SchleicherHn Hint-Avrupa dilleri için yaptığı aile ağacı çiziminin orijinali (1861) aile ağacı (Stammbaum) çizim lerinin ilk örneklerinin sahibidir (1861). Tarihi dillerin düşmanı olarak; gören Schleicher İlk Hint-A vrupa dilini mükemmel dil olarak görür. Sanskritçeyi İlk Hint-A vrupa dilini en iyi koruyan dû olduğu için mükemmele en yakın dil sayar. Diğer diller bu dilden uzaklaştıkları ölçüde bozulmuştur. Dil gelişiminin nasıl olduğu konusunda da Raskın savunduğu basitlik yönündeki gelişime katılm az. Rask dillerin daha kolaya doğru evrildiğini (eklemeli > tek heceli) savunurken, Schleicher tek heceîiîikten eklemeliüğe doğru bir gelişim olduğunu ileri sürer (Sampson 1980:23). f. Schm idt ( ) aile ağacı m odelini eleştirerek farklı b ir şem atikm o- del sunar. Dalga teorisi çlarak anılan teorinin sahibidir. O na göre değişim ler kesin bir biçimde olmaz. M erkezden yayılarak genişler. Tıpkı suya atılan bir taş gibi, değişimler çevreye durm aksızın dalga dalga yayılır. Lehçebilim (diyalektoloji) çalışm alarına bakıldığında merkeze yakın lehçelerde merkeze ait özelliklerin daha yoğun olduğu görülür. Ona göre, bu da değişim lerin dalgalar halinde merkezden yayıldığım gösterir. ;

21 22 Genel Dilbilime Giriş jk- Hİnt-Avrupa dillerinin dalga teorisiyle gösterimi 19. yüzyılın ikinci yansında Yeni (Genç) G ram erciler (Junggrammatiker) adıyla anılan bir grup dilci H. O sthoff ( ), A. Leskien ( ), B. D elbrück ( ) ve K. B rugm ann ( ) m öncülüğünde radikal bir görüşle ortaya çıktılar (1875). K endilerinden önceki dili canlı b ir organizmaya benzeten görüşlere karşı çıktılar. Onlara göre dil b îr canlı organizm a değildir; ne aile ağacı ile, ne de dalga teorisiyle açıklanabilir. Dil daha m ekanik bir olgudur. Yeni Gram ercilere göre dillerdeki ses değişm eleri düzenlidir. Yani her değişim, mekanik bîr biçim de istisnasız b ir kesinlikle gerçekleşir ve bunun belli yasaları vardır, b > p ses değişim i b ir dilde gerçekleşmişse bu tüm sözcüklerde gerçekleşmelidir. Bir sözcükte gerçekleşmemişse açıklanabilme! idir. b > p olur ama bu sözcük istisnadır denip geçilemez. Neden istisna olduğu da açddanabilm elidir biçim inde kabaca özetleyebileceğimiz bu görüşün sahibi olan Yeni Gramerciler, kökeni Eski Yunana uzanan düzeıılilik-düzensizlik tartışm asında düzenlilik tarafının tem silcilerinden olarak da görülebilir Dilbilimin doğuş» Dilbilim, tarihsel ve karşılaştırm alı çalışm aların yoğunlaştığı bir dönem olan 19. yüzyılın sonu, 20. yüzyılın başında ilk çalışmaları tarihsel karşılaştırm alı dilbilgisine ilişkin olan Ferdinand de Saussure tarafından biçim lendirilen bir çalışma alanıdır. O güne kadar dil İncelem elerinde kullanılan yöntem ler dilbilim in doğuşuyla değişmeye başladı. D il İncelemelerine yeni boyutlar eklendi ve uzun yıllar sorgulanmadan kabul edilen bazı yaklaşım biçim leri tartışılır hâle geldi. Dilbilim doğrudan insan düinin özelliklerini merkeze aldı. Dilin her kullanım ım önemsedi. H er toplumu, her dili araştırm aya çalıştı. D ilbilim in görevleri Saussure (1998: 34) tarafından şöyle belirtilm işti:

22 Dil İncelemeleri Tarihçesi 23 a) Ulaşabildiği bütün dilleri betimlemek, bu dillerin tarihini incelemek, bir başka deyişle dil ailelerinin evrimini göstermek, her ailedeki ana dillerin İlk biçimlerini olanaklar çerçevesinde ortaya koymak; b) Bütün dillerde sürekli ve evrensel olarak kendini gösteren güçleri araştırmak, tarihin bütün özel olaylarım açıklayabilecek genel yasaları bulmak; c) Kendi sınırlarım çizmek ve kendi kendisini tanımlamaktır Ancak bugün bu sınırlan" çizm enin 1916 ya göre çok daha zor olduğunu belirtm ek gerekir. Dilbilim daha sonra kendi sınırlarım da aşmıştır. Bugün dilbilim den doğan ve başlı başına disiplinler hâline gelen pek çok alan vardır. Belki de o yüzden dilbilim e giriş m ahiyetindeki kitaplar her baskısında yeni bölümler eklemek zorunda kalırlar. Bu kadar hızla ve bu kadar geniş b ir alana yayılan başka bir bilim dalına çok ender rastlanır. Aşağıda F. de Saussure den başlayarak dilbilim in gelişiminde Önemli yeri olan kuram ve kuram cıları ana hatîarıyla tanıyacağız. Bu kadar farklı boyutu olan b ir alanı her yönüyle aktarabilm ek kolay değil. Ancak dilbilim in gelişiminin ve bugünkü yaygınlığının ana çizgileri aktarılan veriler ışığında izlenebilir.

23

24 DİLBİLİM KURAMLARI 2. DİLBİLİM KURAMLARI Kuramlara ana hatlarıyla bakıldığında üç büyük akım olduğu görülür. Bunlardan ilki Yapısalcılıktır; Yapısalcılık içinden çıkarak gelişen diğer akımlar ise îşlevselcilik ve Üretken D ilbilgisidir. Bu üç ana akım ın içinde de pek çok yönelim vardır. Bu bölümde Yapısalcılıktan başlayarak dilbilim in gelişiminde pay sahibi olan önem li kuram ve kuram cıları tanıyacağız. 20. yüzyıl dilbilim inin gelişim inde üç dönem vardır: ortaya çıkış ( ), geçiş dönem i ( ), genişleme ve çeşitlenme (1960 sonrası) (Malmkjaer 2010: V II). Saussure ve Chomsky nin dilbilim tarihinin en önemli iki ismi olduğunu söyleyebiliriz.; Bu İki ism in gerek kendi kuram ları gerekse de ortaya attıkları görüşleri eleştirerek ortaya çıkan diğer kuram lar dilbilim in gelişmesini sağlamıştır. i îîk olarak Saussure ve görüşleri etrafında şekillenen Yapısalcılık üzerinde duracağız.

25 26 G enel D ilbilim e Giriş Dilbilim Kronolojisi*1 1. aşama: M odem dilbilim in doğuşa ( ): 1911 Saussurenin Cenevre deki üçüncü ders serisi Boas- Introduction to Handbook o f American Indian Languages 1912 Daniel Jones in Londra Üniversitesinde fonetik bölümü başkam olması 1913 Saussure ( )'nîn ölümü 1914 Bloomfield-Introduction to the Study of Language 1916 Saussurenin derslerinin yayınlanması -Cours de linguistique générale 1921 Sapir-Language 1924 Amerika Dilbilim Topluluğunun kuruluşu (Linguistic Society of America) 1925 Language (Dil) dergisinin ilk cildinin çıkması 1928 Ilk Uluslararası Dilbilim Kongresinin yapılması (The Hague) 1932 İlk Uluslararası Fonetik Bilimleri Kongresinin yapılması (Amsterdam) 1933 Bloomfield-Lcmguage 2. aşama: Geçiş dönemi ( ) 1923 Malinowski-The problem of meaning in primitive languages 1926 Prag Dilbilim Okulunun kurulması 1938 Trubetzkoy un Ölümü 1939 Trubetzkoy-Grundzüge der Phonologie Sapir İn ölümü 1941 W horf'un ölümü 1942 Boas ın ölümü 1944 J.R. Firth in Londra Üniversitesi genel dilbilim profesörü olması 1949 Bloomfıeld'm ölümü 1951 Harris-Methods in Structural Linguistics 1953 'Weinreich-Languages in Contact 1956 Jakobson ve Halle-Fundamentals of Language 1957 Chomsky-Syntacf ic Structures 3. aşama: Dilbilim in genişlemesi ve çeşitlenmesi (1960 sonrası) 1961 Haliiday- Ca tegories of the theory of grammar 1963 Greenberg- Umversals of Language 1965 Chomsky-Aspects of the Theory of Syntax 1966 Labov-ILe Social Stratification of English in New York City 1973 HaRiday-Explorations in the Functions of Language 1978 HaUidey-Language as Social Semiotic, Dik-Functional Grammar 1981 Chomsky-Lectures on Government and Binding 1985 HaUidsy-Introduction to Functional Grammar 1986 Chomsky-Knowledge of Language 1989 Dİk-TJie Theory of Functional Grammar 1995 Chomsky- The Minimalist Program 1 Kronoloji ve şemada Malmkjær (2010) esas alınmış, ba2i eklemeler yapılmıştır.

26 Dilbilim Kuramları 27 D ilbilim Kuramları 2.1. Yapısalcılık Yapısalcılığın (Structuralism ) bazı anahtar kavram ları Leibniz, Humbolt, Herder, Marks ve Engels gibi düşünürlere dayanır ancak Yapısalcılık modern dilbilim in babası sayılan Ferdinand de Saussure nin görüşleriyle başlatılan bir kuram dır (Strazny 2005:1041).

27 28 Genel Dilbilime Giriş ir t Bugünkü dilbilim kuram larının hem en hepsi yapısalcı dilbilim in içinden çıkmış, bir biçim de Yapısalcılık ile ilişkilendirilebilecek kuram lardır. İşlevselcilik (Functionalism ) ve Üretken Dilbilgisi (Generative Gram m ar) gibi Yapısalcılık içinden çıkan ancak farklı bakış açılan getiren kuram larla dilbilim daha da zenginleşmiştir. Çıkış noktası olarak Saussure nin dersleri gösterilen Yapısalcılık 20. yüzyılın ortalarından itibaren dilbilim, edebî eleştiri, antropoloji, film ve medya eleştirisi, psikoloji, felsefe ve ekonomi gibi pek çok alanı sarsan bir yöntem veya düşünce okuludur (Sanders 2004: 2). Bu okulun İçerisinde de dallanmalar olur ama hepsinin çıkış noktasını yapı kavramı oluşturur sonrasında Chomsky nin öncülüğünde gelişen Üretken Dilbilim anlayışı dünya dil incelem elerinde yaygmlaşana kadar Yapısalcılık dilbilim in en etkin kuram ıdır. Bugün bazı çalışm alarda artık "ölü bir akım olduğu ifade edilse de (Matthews 2001: 142), dilbilim in bir bilim dalı olarak ortaya çıkışı ve gelişmesinde bu akım çok büyük pay sahibidir. Yapısalcılık adıyla anılan iki büyük model vardır: Saussure m odeli ve Amerikan modeli (Malmkjaer 2010: XXXIII). İlk olarak m odern dilbilim in ana ilkelerinin de belirleyicisi olan F. de Saussurehhı yaklaşımlarını görelim Ferdinand de Saussure ( ) ve temel kavramlar Cenevre doğumlu Ferdinand-M ongin de Saussure henüz 15 yaşında dil üzerine denem eler (Essai sur les langues) yazacak kadar dile ve özellikle etimolojiye düşkün bir çocuktu. 15 yaşma kadar ana dili Fransızca yanında Almanca, İngilizce, Latince ve Yunancayı öğrendi. Yazdığı denem eleri Hmt-Avrupalılarm kökeniyle ilgili çalışmasıyla tanınan A. Pictete gönderm işti (H arris 1996:130) te Cenevre Üniversitesi1nde fizik ve kimya okumaya başladı, daha sonra 1876 da Berlin ve Leipzig e giderek Sanskritçe, Eski Slavca ve Litvanca üzerine araştırm alar yaptı. Ses değişimlerinin yasalarını belirlemeye çalışan Yeni Gramerciler araşma kısa bir süre katıldıktan sonra ilk dikkat çeken yayını olan Mémoire stir le système primitif des voyalles dans les langues indo-européennes (Hint-Avrupa D illerinde Ü nlülerin Ok Dizgesi Üstüne İnceleme) adlı incelem esini 1879 da Leipzigde yayımladı (Rıfat 2005: 22). Bir yıl sonra da yine tarihsel ve karşılaştırm alı dil çalışm aları içerisinde değerlendirilebilecek doktora tezini savundu: De l emploi du génitif. absolu en Sanskrit [Sanskritçe de Salt Tamlayan Ferdinand de Saussure (İ8ST-1913) D urum unun Kullanımı Üzerine (1880)]. Daha