Üretici Dilbilgisi I

Transkript

1 Üretici Dilbilgisi I «sınırlı imkanların sınırsız kullanımı» 2012 Cem Keskin

2 Dilbilim Ses bilgisi ve sesbilim Biçimbilim SÖZDİZİM Anlambilim

3 Bilişsel bilimler DİLBİLİM Psikoloji Düşünce Felsefe Bilgisayar

4 Üretici Dilbilgisi Noam Chomsky, vs. (1956 Bugün) Sonsuz sayıda cümle nasıl ortaya çıkar? Sınırlı sayıda gramer kuralı var, Ama bu kuralların tabiatı öyle ki Sonsuz sayıda cümle üretiyor.

5 Üretici Dilbilgisi Pāṇini (M.Ö. 4. yy), Patañjali (M.Ö. 2. yy), vs. Dilin nasıl işlediği nasıl anlaşılabilir? Teker teker her cümleyi mi açıklamak gerek? Genel ve özel kurallar bütünüyle sonsuz sayıdaki cümle az bir çabayla açıklanabilir. Cürcânî (ölm. 1078) Sınırlı sayıda lafız ve bilinen sayılı kelimenin peş peşe getirilmesiyle sayılamayacak kadar çok incelik ve güzellik nasıl ortaya çıkabilmektedir? (Dalâ il al- i jâz) von Humboldt ( ) Dil, sınırlı imkanları sınırsız bir şekilde kullanan bir sistemdir.

6 Üretici Dilbilgisi Dönüşümsel Üretici Dilbilgisi Standart Kuram Genişletilmiş Standart Kuram Yönetim ve Bağlama Kuramı İlkeler ve Değiştirgenler Kuramı Minimalist Program Baş Yönetimli Öbek Yapısı Dilbilgisi Sözlüksel İşlevsel Dilbilgisi Ulamsal Dilbilgisi

7 Bilimsel yöntem Gözlem yap, veri topla Hipotez geliştir Genelleme yap

8 Bilimsel yöntem Cemreler Gündelik hayattan bir örnek Veri: Hava sıcaklığı artar. Genelleme: Her Şubat ve Mart ta hava sıcaklığı pik yapar. Hipotez: Cemreler düşer. Şubat Mart

9 Bilimsel yöntem Sözcük öbeklerinde öğelerin sırası i. edat nesnesi (ör. adama doğru) ii. fiil nesnesi (ör. Kedi eti yedi.) iii. tamlayan ad (ilgi ekli) tamlanan ad (ör. Cem in kitabı) iv. niteleme sıfatı tamlanan ad (ör. büyük bir adam) v. ilgi cümleciği tamlanan ad (ör. gördüğüm kadın)

10 Bilimsel yöntem Gözlem yap, veri topla (1) Gürcüce NE NF GenA SA İcA Türk dilleri NE NF GenA SA İcA Japonca NE NF GenA SA İcA Moğolca NE NF GenA SA İcA Genelleme yap Eğer bir dilde edatlar nesnelerinden sonra geliyorsa, tamlanan adlar onları tamlayan öğelerden, fiiller de nesnelerinden sonra gelir. Hipotez geliştir Sözcükler öbekler oluşturur. Her öbeğin bir başı vardır. Başlar hep öbeğin sonundadır.

11 Bilimsel yöntem Genellemeler ve hipotezler, 1. «Öngörüler»de bulunmalı; 2. Bunlar yanlışlanabilmeli. Sözcük öbekleri ile ilgili hipotezimiz, Edat Nesne sırasının bozuk olmasını öngörüyor; Edat Nesne sırasının düzgün olmasını öngörmüyor; Nesne Edat sırasının bozuk olmasını öngörmüyor. Genellemeyi ve hipotezi test edelim.

12 Bilimsel yöntem Gözlem yap, veri topla (2) Bantu dilleri EN FN AGen AS Aİc Arnavutça EN FN AGen AS Aİc Arapça EN FN AGen AS Aİc Genelleme yap i. Eğer bir dilde edatlar nesnelerinden önce geliyorsa, tamlanan adlar onları tamlayan öğelerden, fiiller de nesnelerinden önce gelir. Bunu tam tersi de geçerlidir; yani, ii. Eğer bir dilde edatlar nesnelerinden sonra geliyorsa, tamlanan adlar onları tamlayan öğelerden, fiiller de nesnelerinden sonra gelir. Hipotez geliştir Bir dilde öbeklerin başları istikrarlı bir şekilde ya öbeğin başında ya da öbeğin sonunda yer alır.

13 Bilimsel yöntem Gözlem yap, veri topla (3) Gürcüce NE NF GenA SA İcA Türk dilleri NE NF GenA SA İcA Japonca NE NF GenA SA İcA Moğolca NE NF GenA SA İcA Bantu dilleri EN FN AGen AS Aİc Arnavutça EN FN AGen AS Aİc Arapça EN FN AGen AS Aİc İrani diller EN NF AGen AS Aİc Makedonca EN FN İkisi de SA Aİc Şimdi ne olacak?

14 Veri kaynakları? Metin derlemesi = bütünce 1. Gramer sonsuz sayıda cümle üretme gücüne sahip. Derlemenin temsil gücü nasıl? Tüm yapılar var mı? 2. Bozuk cümleler nasıl? Bu bilgi bütüncelerde bulunmaz. (1) a. Haydutlar size saldırdı. b. Size saldırıldı. c. *Siz saldırıldınız. (2) a. Haydutlar sizi soydu. b. *Sizi soyuldu. c. Siz soyuldunuz. Anadili konuşucularının dile ilişkin «zımni» bilgisi Dilbilgisellik yargısı testleri, ör. «yoğunluk tahmini»

15 Üretici Dilbilgisi II Kurallar nereden geliyor? 2012 Cem Keskin

16 Dil tümelleri Karşılaştırmalı çalışmalar Dil edinimi Dil edinim sürecinin tekbiçimliliği agulama, tek sözcük, iki sözcük, telgraf konuşması Dil edinim sürecinin otomatikliği Tabula rasa mı? Doğuştancılık mı? Evrensel Dilbilgisi

17 Dil tümelleri Batı geleneği Roger Bacon (13. yy.) Modistae («düşünsel dilbilgisi», yy.) Port-Royal Grammar (17. yy.) İskoç evrensel dilbilgisi ekolü (18. yy.) Roman Jakobson ( )? Hint geleneği Pāṇini (M.Ö. 4. yy.) Arap geleneği

18 Kurallar nereden geliyor? Dil ediniminden iki argüman: i. «Mantıksal dil edinimi sorunu» (1) Sözdizim üretken, yinelemeli ve sonsuz bir sistemdir. (2) Kurallı sonsuz sistemler öğrenilemez. Sözdizim öğrenilemez bir sistemdir. Bizde bu yeti olduğuna göre en azından bazı kısımları doğuştan olmalı. (1) Cem gelmiş. Duydum ki [ Cem gelmiş ]. Deniz [ duydum ki [ Cem gelmiş ] ] dedi.

19 Kurallar nereden geliyor? (2) x y ? 126 ((x 5) (x 4) (x 3) (x 2) (x 1)) + x = y! Bütün veriyi alıp almadığından hiçbir zaman emin olamazsın.! Sonsuz bir sistemde verinin hepsini zaten alamazsın. Doğuştan getirdiğimiz Evrensel Gramer olası fonksiyonların sayısını kısıtlar.

20 Kurallar nereden geliyor? ii. «Uyaranın fakirliği argümanı» Çocuklar bolca düzgün cümle (müspet delil) duyar: Size saldırıldı. Siz saldırıldınız.? Siz soyuldunuz. Sizi soyuldu.? Aşağıdaki bozuk cümleleri (menfi delil) hiç duymaz kaldı ki duyduklarının üstünde de «bozuk» yazmaz: *Siz saldırıldınız. *Sizi soyuldu.? O zaman neyin dilbilgisel olmadığını nasıl öğreniyoruz?! Bu cümleler hiç duyulmadığı için bozuk kabul ediliyor olamaz, çünkü dil sonsuz sayıda düzgün cümle üretebilir ve bunların da hepsi duyulmuş olamaz. Doğuştan getirdiğimiz bilgi

21 Kurallar nereden geliyor?? Çocuklar acaba olasılık hesabı mı yapıyor? Kısıtlı veriye maruz kalıyorlar ama belki de düzgün olması en olası yapının ne olduğunu tahmin etmeye yetecek kadar çok alıyorlardır? Hayır! Ana dili konuşucuları çocukken bazı yapılara çok az maruz kalır (ya da neredeyse hiç kalmaz) ama yine de bunların düzgün/bozuk oldukları sezgisine sahiptir. ör. Türklerin İstanbul u fethi Türkler İstanbul u fethetti. Göçmenlerin altına hücumu Göçmenler altına hücum etti. *Sekreterin mektubu kopyası Sekreter mektubu kopya etti. Altına hücum *İstanbul u fetih Yetişkinlerin konuşması gramer hataları ile dolu ama çocuklar bu hataları dikkate alıp bunlardan kural geliştirmeye çalışmıyor. Bunları ayıklatan bir şey var.

22 Kurallar nereden geliyor? o Dil edinim sürecinin evrenselliği, tek biçimliliği ve otomatikliği Ana baba mı öğretiyor? Hayır, çocuklar dinlemez. Anne lunaparka gidecekiz mi? «Gidecekiz mi» denmez yavrum, «gidecek miyiz» denir. Peki gidecekiz mi? Cık, söyle bakayım, gidecek. Gidecek Miyiz Miyiz Gidecek miyiz Gidecek miyiz. Ya söylesene gidecekiz mi?! Ana baba mı öğretiyor? Hayır, içerikle ilgilenirler, gramerle değil. Anne, anneanne hasta? Evet Barancığım, bak ateşi çıkmış.