Taşınmaz Geliştirmede CBS Uygulamaları TDGZ 5025

Transkript

1 Taşınmaz Değerleme ve Geliştirme Anabilim Dalı Taşınmaz Geliştirmede CBS Uygulamaları TDGZ 5025 Doç. Dr. Volkan YILDIRIM Karadeniz Teknik Üniversitesi, GISLab Trabzon «CBS de Sistem Tasarımı»

2 COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİNDE SİSTEM TASARIMI Coğrafi bilgi sistemleri, başlangıç aşamasında pahalı bir yatırımı gerektiren ve bu yatırımı da ancak uzun vadede yatırımcıya geri dönüştürebilen bir anlayışa sahiptir. Yatırım, profesyonel planlama anlayışından yoksun olduğu her durumda risk içerir. CBS için de bu ilke geçerlidir. Bu nedenle coğrafi bilgi sistemleri, sadece içinde bulunduğu zamanın şartlarına göre değil, aynı zamanda geleceğe yönelik tahminlerin de isabetli yapılarak ortaya konulmasını gerektirir. Dolayısıyla CBS de tasarım; sistemin kurulması, işlemesi ve en önemlisi de yaşatılması açısından büyük önem taşır.

3 COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİNDE SİSTEM TASARIMI CBS, potansiyel bir konumsal veri yönetim sistemi olarak düşünüldüğünde, bir kurum için, değişik uygulama senaryoları üretmek çok kolaydır. İlk heyecanla, akla gelen sanki tüm kullanıcı ihtiyaçlarını karşılayan bir ütopyanın kurulması, hayallerin gerçekleşmesidir. Gerçekte böyle bir sistem mevcut değildir. Bu yüzden benzer bir girişimin sonucu, hem bilgi teknolojisinin sınırlamaları sayesinde bahsedilen ütopyanın gerçekleşemeyeceğinin bilinmesi hem de mevcut kaynakların plansızca harcanıp tüketilmesi olacağı önceden kabullenmelidir. CBS stratejisinin dikkatli bir şekilde planlanması, kurumların olası felaket senaryolarını önceden önleme açısından son derece önemlidir.

4 COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİNDE SİSTEM TASARIMI Herhangi bir coğrafi bilgi sisteminin oluşturulması hiçbir zaman tek başına yazılım ve donanımın satın alınması anlamına gelmez. Ancak, halihazırdaki klasik sistemin daha hızlı ve sağlıklı işleyebilmesi için bilgi teknolojinin mevcut sisteme adaptasyonu elbette hayal edilmelidir. CBS tabanlı bilgi sitemlerinin bir kurumda başarılı olarak uygulanmasında; idari sistem, mevcut teknoloji, bilgi kaynakları, örgütsel yapılanma ve personel, bütçe kaynakları, iş uyumu gerektirdiğinden, sistem stratejisinde dikkatli bir planlamaya ihtiyaç duyulur. CBS için sistem seçimi, uygulama ve bir program dahilinde sıra ile yapılması gereken işlem adımları aşağıda izah edilmiştir.

5 1- CBS STRATEJİSİNİN TANIMLANMASI CBS bir idare tarafından benimsenir ve uygulanması düşünülürse, satın alınacak yazılım ve donanım, mevcut örgütsel yapı ve bütçesi, mevcut teknoloji, ihtiyaç duyulan çalışmalar ve uygulama alanı gibi kriterlerle bütün halde değerlendirilmelidir. İyi planlanmış bir strateji geliştirilmeden ve uygulanmadan CBS kurmaya kalkışmak, personel yönetiminde, finanssal harcamalarda, zaman ve güvenilirlikte bir felakete neden olabilir.

6 1- CBS STRATEJİSİNİN TANIMLANMASI Bir CBS nin netlik kazanabilmesi için potansiyel kullanıcılarla ilgili bazı soruların yanıtlanması gerekir. Örneğin; kimlerin sistemi kullanacağı ve bunların kullanım gerekçeleri, yapılması düşünülen uygulamanın faaliyet alanları ve ölçeği, hangi yeni ek malzemelere ihtiyaç duyulduğu, bu faaliyetlere yönelik gerekli ilave finansal kaynakların neler olduğu, ne tür personele ihtiyaç duyulduğu ve bu personelin nereden sağlanacağı, ayrıca bir CBS stratejisinin uygulanması halinde kurum yapısının bundan nasıl etkileneceği türünden çeşitli soruların irdelenmesi gerekmektedir. Bu soruların yanıtlanmasından sonra coğrafi bilgi sistemi kurma stratejisi daha netleşecek ve gerekli bileşenlerin maliyeti daha iyi anlaşılacaktır. Yapılacak ön değerlendirme çalışmalardan sonra ancak proje kavramsal aşamadan uygulama aşamasına geçirilerek, yapısal bir zamana bağlı olarak, iş tanımları netleştirip gelişme programları hazırlanabilecektir

7 2- KULLANICILARIN İHTİYAÇLARI Coğrafi bilgi sistem kullanıcıları, sistemden beklenen amaçların durumuna göre temelde üç guruba ayrılır. Bunlar, i) Amaçları net olarak tanımlanmış kullanıcılar, ii) Amaçları kısmen tanımlanmış kullanıcılar, iii) Amaçları tanımlanmamış kullanıcılar. Bu sınıflandırma pratiğe uyarlandığında karşılaşılan sorun, potansiyel CBS kullanıcılarının bir çoğunun ikinci guruba isabet etmesidir. Burada en uygun çözüm; CBS den beklentiler doğrultusunda, sistemin muhtemel kullanıcı listesinin hazırlanmasıdır. Bu yaklaşımdaki önemli bir ayrıntı; kullanıcıların sistemin kabiliyetlerinden haberdar olduklarının peşinen kabul edilmesidir. Doğal olarak sistem konusunda yeterli bilgisi olmayan bir kullanıcı sistemin kendisinin hangi ihtiyaçlarını karşılayıp hangisini karşılayamayacağını tam olarak bilemez. Bu yüzden çalışmaların ilk safhalarında bile muhtemel kullanıcıların sistemin kabiliyetlerinden haberdar olmaları bir zorunluluktur.

8 3- UYGULAMANIN KONUSU CBS için bir gelişme planının hayata geçirilmesine ilişkin ön karar alındığında mutlaka uygulamaya yönelik bir ya da daha fazla sayıda faaliyet tanımlanmış demektir. Ancak CBS stratejisi geliştikçe; faaliyet alanları dolayısıyla işin boyutu değişebilmektedir. Bu bakımdan başlangıçta bazı uygulama parametrelerinin öncelikli olarak tanımlanması gerekmektedir. Aşağıda bu anlamda uygulamaya yönelik önemli parametreler açıklanmaktadır. A- Veri gereksinimi B- Veri kalitesi C- Verilerin elde edilebilirliği D- Veri hacmi E- Gizlilik ve telif hakkı F- Veriye ilave yapılması G- Veri standartları H- Veri paylaşımı I- Veri maliyetinin saptanması

9 4- ÇALIŞMA ALANI Bir CBS sisteminin tercih edilmesinde dikkate alınması gereken önemli unsurlardan biri de, kurulacak sisteme ilgi duyması beklenen uygulayıcılar ve kullanıcıların sayısıdır. Bu bağlamda, çalışma alanının diğer bir ifadeyle hizmet boyutunun belirlenmesi alternatif sistemler arasında seçim yapmayı kolaylaştıracaktır. Öncelikle CBS nin bir kurum içi birimde mi?, kurum düzeyinde mi?, yoksa kurumlar arası çok kullanıcılı bir seviyede mi? oluşturulacağına karar verilmelidir.

10 5- TEKNİK TERCİHLER Bir CBS sisteminin teknik parçaları, bilgi teknolojisine dayalı olarak çok hızlı bir şekilde değişen ve gelişen donanım ve yazılımlardan oluşmaktadır. Kurumların sahip oldukları sayısal verilerinin saklanması, her türlü işlem için devamlı olarak gerekli olacağından, mevcut donanımyazılım uyumunun sağlanması çok önemlidir. Bu bakımdan, bilhassa günümüz CBS yazılımlarının birçoğu değişik platformlarda yani donanım sistemlerinde çalışabilecek şekilde piyasaya sürülmektedir.

11 5- TEKNİK TERCİHLER Donanım-yazılım ilişkisinde dikkatler özellikle yazılım üzerine toplanmalıdır. CBS yazılımları iki farklı şekilde sınıflandırılabilirler: Off the Shelf ve Generic. Birinci gruba giren yazılımlar, ucuz olduklarından, kolayca satın alınabilmelerinden ve çok hızlı bir şekilde uygulanabilmelerinden dolayı daha caziptirler. Ancak bu yazılımlar belirli bir kullanıcı kitlesinin sınırlı ihtiyaçlarına göre tasarlanmışlardır ve tüm CBS uygulamalarına yanıt veremezler. Generic sistemler daha pahalıdırlar, anlaşılması ve uygulamaya geçirilmesi belki uzun bir zaman ve uzmanlık gerektirir. Ayrıca her platformda çalışmayabilirler, ancak bu yazılımlar genel CBS ihtiyaçlarını karşılayabildikleri gibi çok özel amaçlı uygulamaları da gerçekleştirebilirler.

12 5- TEKNİK TERCİHLER A- Platformlar Platform ya da diğer bir ifadeyle yazılımın üzerinde çalışabildiği donanım, teknolojideki hızlı gelişmelere bağlı olarak çok çeşitlidir. Özellikle bilgisayar piyasasında bu amaçla üretilmiş ve de sürekli gelişen donanımlar CBS için fiyat ve özellikleri açısından değerlendirilmelidir B- Yardımcı Cihazlar Bu cihazlar genelde; çizici (plotter), yazıcı (printer), tarayıcı (scanner), haberleşme bağlantıları, tape/disk yedekleme üniteleri şeklindedir. Bu tür cihazların seçimi, uygulamanın konusuna bağlıdır. C- İşletim Sistemi Örneğin; PC uyumlu donanımların kullanıldığı bir kurumda, Unix yerine Windows tabanlı bir işletim sisteminin standart olarak kabul edilmesi daha uygundur. D- Yazılım Örneğin; PC uyumlu donanımların kullanıldığı bir kurumda, Unix yerine Windows tabanlı bir işletim sisteminin standart olarak kabul edilmesi daha uygundur.

13 6- VERİ YAPILARI VE STANDARTLARI Veri yapısının seçimi çok karmaşık ve önemli bir husustur. Genel olarak yazılım paketlerince desteklenen veri yapıları; vektör, raster şeklindedir. CBS de uygulama öncesi, kullanılacak veri yapılarının tanımlanmasının gereği aşağıda verilen örneklerle anlaşılabilir. Yerel idarelerin karşılaştığı önemli konulardan biri de yol güzergahlarıyla ilgili çalışmalardır (örneğin; yolların bakım-onarımı, yeni yol gereksinimleri gibi). Bu işlem için en önemli veri katmanı bölgesel yol ağıdır. Düzenli ve birbiriyle komşulukkesişim ilişkisinden dolayı, bu verilerin çizgiler serisi şeklindeki bir sayısal formda temsil edilmesi son derece uygundur. En verimli sayısal gösterim, bilgilerin, kesişen çizgiler ve kesişim noktalarını ifade eden düğümler şeklindeki bir ağ olarak depolandığı ve öznitelik bilgilerinin eklenebildiği vektör tabanlı veri yapısıdır. Buna karşılık bir raster sistemde, bu özellikler sınırlıdır ve topoloji komşuluk üzerine kurulur. Eğer bir yerel idare, uzaktan algılama verilerine dayalı arazi kullanımı üzerine bir uygulama yapıyorsa bu durumda, vektörel veri yapısının kullanılması uygun olmaz. Raster veri yapısı, böyle bir uygulamada en uygun seçenektir. Günümüzde her iki veri yapısını da paralel olarak destekleyen yazılımlar mevcuttur.

14 6- VERİ YAPILARI VE STANDARTLARI A- Topoloji B- Veri giriş-çıkış esnekliği C- Kullanım kolaylığı D- Yazılımın analitik kapasiteleri E- Makro dil desteği F- Dokümantasyon - help H- Destek

15 7- FİNANSAL KAYNAK Yazılım-donanım maliyeti, verilerin toplanması ve personelin yetiştirilmesi mevcut kaynakları çok hızlı tüketeceğinden, CBS sağlam finansal destek gerektirir. Bu yüzden başarılı bir CBS stratejisinde, finansal destekler çok iyi hesaplanır ve sistem uygulamaya başladıktan sonra ileriye dönük elde edilmesi umulan tahmini gelirlere güvenilmez. Öncelikle mevcut kaynaklar net bir şekilde tanımlanır. Bütçe ne kadar dikkatli hesaplanırsa, CBS stratejisi de o kadar doğru olur.

16 8- KURUMSAL ETKİLER Şüphesiz ki; bir CBS programının uygulamaya konulması herhangi bir kurumun tüm iç birimlerinde başlangıçta büyük bir etki yapacaktır. CBS, bilgiyi herkes için saklayarak, birimler ve kurumlar arası iletişim olanaklarını mümkün kılarak, karar verme hiyerarşisini ve protokolünü yeniden düzenleyerek geleneksel iş yapım yöntemlerine meydan okur. Buna ilave olarak CBS, bazı yeni işlevler ortaya çıkaracak, bazılarını yeniden tanımlayacak ve bazılarını da ortadan kaldıracaktır. Bu bakımdan, başarılı bir CBS stratejisinin uygulanması, doğru yazılım-donanımın satın alınmasından çok, dikkatli personel yönetimine dayanır. Geçmişte, CBS stratejisinin ortaya çıkaracağı kurumsal etkiler, sistem seçimi basamağında gerektiği şekilde ele alınmamıştır. Ancak, günümüzde, CBS nin çalışma çevresine entegrasyonunun sağlanması konusunda daha yoğun çalışmalar yapılmaktadır

17 9- PERSONEL CBS de başarının anahtarı, uygulamanın gelişimine, işlemlerin yoğunluğuna ve kullanımın dinamikliğine bağlıdır. İyi eğitilmiş ve sisteme motive edilmiş, sadece geleneksel bilgi teknolojisi konusunda değil, konumsal uygulamalar konusunda da becerileri bulunan personel, kaçınılmaz bir gerekliliktir. Personel konusunda bazı beceri, yetenek, bilgi düzeyleri vardır. Bunlar; düşük düzey (veri girişi, teknik destek, sonuç ürün tasarımı), orta düzey (son kullanıcılar, bilgi sağlayıcılar), yüksek düzey (uygulama uzmanları, sistem yöneticileri ve sistem analizcileri) şeklindedir. Menajer, Analizci, Sistem operatörü, Programcı, İşlemci, Veri-tabanı operatörü, Kartoğraf, Sayısallaştırıcı..

18 10- CBS'NİN MALİYETİ Dünya da hızla artan sayıda CBS uygulamaları olmasına rağmen, projeyle ortaya çıkacak maliyet/fayda (cost/benefit) çalışmaları çok az yapılmaktadır. Bir CBS stratejisinin benimsenmesiyle ortaya çıkacak maliyetlerin bir özeti Tablo verilmiştir. Burada veriler tamamen, yetkililerin tecrübesi ve sistemle ilgili olan diğer kişilerle yapılan görüşmelerden toplanmıştır ve değişik kuruluşlar /uygulayıcılar tabloda belirtilenlerden farklı konulara önem verebilirler. Bu bakımdan tablodaki maddeler CBS nin genel işlem adımlarını göstermekle birlikte bir rehber olması açısından sunulmuştur İş adımları Başlangıçta Sürerken Güncelleme Veri toplama Pahalı Ucuz Ucuz Veri girişi Ucuz Ucuz Ucuz Veri işleme Pahalı Ucuz Pahalı Veri çıkışı Pahalı Ucuz Pahalı Eğitim Pahalı Ucuz Ucuz Malzeme Pahalı Ucuz Pahalı

19 11- İŞLEM ADIMLARI VE İŞ PERİYODU Eğer kabul edilebilir bir zaman periyodu içinde başarılı bir uygulama yapılmak isteniyorsa, CBS deki işlem adımları ve periyodlarının iyi saptanması çok önemlidir. Faaliyetin toplam zamanının kestirilmesi çok zordur. Sadece sistemin tasarlanıp faaliyete geçilmesi için önerilen zaman ölçekleri, 9-12 aydan 18 aya kadar değişmektedir. Tablo da, sadece rehber çizgiler gösterilmiş, hem uygulamaya hem de kuruma göre değişebileceğinden, gerçek zaman periyotları eklenmemiştir. Aşama Konu 1 Sistem hakkında ilk eğitim çalışmaları (kurum dışında) 2 Mevcut işlerin envanteri (kurumda) 3 Yeni ihtiyaçların tanımlanması (kurumda/danışmanlar) 4 Orta düzey sistem tanıtım/eğitim (kurum dışında) çalışmaları 5 Gerekli yazılım-donanımın tanımlanması (danışmanlar) 6 Performans testi yapılması (danışmanlar/satıcılar) 7 Kurum içi gereksinimlerin tanımlanması (kurumda/satıcılar/danışmanlar ) 8 Yüksek seviyeli donanım çalışmaları (satıcılar/kurum dışı) 9 Orta seviyeli donanım çalışmaları (satıcılar/kurum dışı/kurum içi) 10 Düşük seviyeli donanım çalışmaları (satıcılar/kurum dışı/kurum içi)

20 12- VERİTABANI TASARIMI Bir veri tabanı tasarımı, veri tabanı için karmaşık bir mimariyi gerektirir. Tasarım, veri tabanının bir bütün halinde görünüp, kullanıcının daha etkin bir değerlendirme yapmasına olanak sağlar. Gelişen zaman içerisinde mevcut bütçe ve yönetim kaynakları da dikkate alınarak problemlere çözüm aranır. Tasarım sonunda iyi sonuçlar alabilmek için, fonksiyonel ve işlemsel olarak iyi bir ön yapılanma gerekir. Bu amaçla en azından aşağıdaki hususlar dikkate alınmalıdır Kurumsal gereksinimlerin desteklenmesi ve amaçların başarılması, Aşırı verilerden arındırılmış sadece ihtiyaç duyulan verilerin tespit edilmesi, Farklı kullanıcıların erişimini sağlayacak şekilde verinin organizasyonu, Değişik bakış açılarındaki verilerin bağdaştırılması, Verilerin korunmasına yönelik uygulamaların ayrıştırılması, Coğrafik detayların anlaşılır biçimde gösterilmesi, kodlanması ve organizasyonu.

21 12- VERİTABANI TASARIMI Veri tabanı tasarımında temel ilkeler Kullanıcıların işe karıştırılması İş adımlarının zamanlanması Çalışma ekibinin kurulması Yaratıcı olmak Kurumsal hedeflere odaklanmak Detayların zamanlaması Dikkatli dokümantasyon Modelin planlanması

22 12- VERİTABANI TASARIMI Tasarım Aşamaları Kullanıcı görüşlerinin modellenmesi Varlıklar ve aralarındaki ilişkilerin tanımlanması Varlıkların gösterilmesi Coğrafik veri setlerinin organizasyonu