YEREL ÜRÜN TÜKETİMİNİ ARTIRMAYA DÖNÜK EN İYİ ALTERNATİF MODELLERİN BELİRLENMESİ

Transkript

1 YEREL ÜRÜN TÜKETİMİNİ ARTIRMAYA DÖNÜK EN İYİ ALTERNATİF MODELLERİN BELİRLENMESİ Ayça Nur ŞAHİN 1 Bülent MİRAN 1 Kenan ÇİFTÇİ 2 ayça.nur.sahin@hotmail.com bulent.miran@ege.edu.tr kenan.ciftci@ege.edu.tr 1 Ege Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, C Blok, Zemin Kat, İzmir 2 Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, Van ÖZET Yerel tarımsal ürün; yaşadığımız il, ülke ya da bölgeye yakın yerlerde üretilmiş gıda anlamına gelmektedir. Tüketicilerin yerel ürünleri tercih etmesi, özellikle tarımsal potansiyeli yüksek olan yörelerin çiftçilerine önemli ölçüde refah katkısı sağlayacaktır. Çalışma kapsamında, yerel ürünlere dönük tüketici eğilimlerinin, hangi koşullar oluşturulduğunda, yerel ürünleri daha fazla tercih etme davranışına dönüşeceği analiz edilmiştir. Çalışmanın verileri, İzmir ili, Bornova ilçesinin hanelerinde yaşayan tarımsal ürün tüketicileriyle yüz yüze yapılan anketler vasıtasıyla elde edilmiştir. İlk olarak AAS (Analitik ağ süreci) yardımıyla modellenen yerel ürün tercih modelinden, tüketicilerin çeşitli kriter ve seçeneklere verdiği ağırlıklar belirlenmiştir. Bu ağırlıklardan yola çıkarak, tüketicilerin tercih edeceği en uygun koşulların bileşimleri belirlenmiştir. Tüketicilerin yerel ürün tüketme ihtimali en yüksek 3 koşul bileşimi (tasarım) dikkate alınarak, tüketici profilleri irdelenmiştir. En iyi tasarımların belirlenmesinde seçeneklerin en iyi bileşimi (BeCA) yönteminden yararlanılmıştır. BeCA, 0-1 programlama yardımıyla optimum homojen tercih bileşimlerini vermektedir. Elde edilen en iyi bileşimler, istatistik analizlerle derinlemesine irdelenmiştir. Tüketicilerin daha fazla yerel ürün tercih etmeleri için; İzmir içinde üretilmiş yerel ürün olmalı, yerel iş gücü kullanılmalı, geleneksel yöntemlerle üretilmiş olmalı, yerli tohumdan üretilmeli, yerel ürün pazarda bulunmalı, reklamı Tv de yapılmalı, kalite standartlarına dikkat edilmeli, sağlığa faydalı ürün olmalı, ürün çeşitlerinden özellikle meyve türleri olmalıdır. Anahtar Kelimeler: Yerel ürün, analitik ağ süreci, seçeneklerin en iyi bileşimi, tüketici DETERMINING THE BEST ALTERNATIVE MODELS AS TO INCREASING LOCAL PRODUCT CONSUMPTION ABSTRACT A local agricultural product means food grown in places close to the province, country or region that we live in. Comsumers preference of local products will contribute significantly to the farmers welfare of the areas with high agricultural potential. Within the scope of the study, it has been analyzed under which conditions made consumer tendencies towards local products will turn into behavior of preferring the local products more. The data of the study have been obtained through face to face interviews with agricultural product consumers living in the 653

2 households of province of İzmir, district of Bornova. Firstly through local product preference model with the aid of AAS (Analytical Network Process) the weights that consumers give to the various criteria and choices have been determined. Based on these weights the combinations of most suitable conditions that consumers will prefer were determined. By taking into consideration the combination of consumers three conditions with highest probability were examined. In determining the best designs the method of the best combinations of choices (BeCA) was employed. BeCA gives optimum homogeneous preference combinations with the aid of 0-1 programming. The best combinations that were obtained were studied thoroughly with statistical analyses. For consumers to prefer local products more it should be a product produced in İzmir, local workforce should be employed, it should be grown with traditional methods, it should be produced from local seeds, the local product should be found in the market, the commercial should appear on TV, quality standards should be paid attention, it should be a product beneficial to the health, from product types especially fruit species should be found. Keywords: Local product, analytical network process, the best combination of choices, consumer 1. GİRİŞ Yerel tarımsal ürün; yaşadığınız il, ülke ya da bölgeye yakın yerlerde yetiştirilmiş yiyecek anlamına gelmektedir. Tüm dünyada gelişmeye başlayan yerel gıda hareketi hem lokal ekonomiyi desteklemekte hem de çevresel sürdürebilirlik anlamında önemlidir. Bu noktada yerel tarım ürünleri ve bu ürünlerin özellikle üretildiği ilde yoğun olarak tercih edilmesi, çiftçinin kalkınmasından başlamak üzere, taşıma masraflarının azalmasına, istihdam olanaklarının yerel olarak artmasına, çiftçi gelirlerinin artmasına bağlı olarak yere bazda üretilen tarım ürünleri çeşidini artmasına ve hatta ülke kalkınmasına yol açmaktadır. Bu araştırmanın temel amacı İzmir ili tüketicilerinin yerel ürün tüketme ihtimali en yüksek üç koşul bileşiminin ortaya konulması ve bu bileşim dikkate alınarak tüketici profillerinin belirlenmesidir. Yerel tarımsal ürün alımı tercihini yapan ve yapmayan tüketicilerin profillerinin, kişisel, sosyokültürel, ekonomik vb. özellikleri göz önünde bulundurularak belirlenmesi çalışmanın amaçları arasındadır. Çalışma kapsamında, yerel ürünlere dönük tüketici eğilimlerinin, hangi koşullar oluşturulduğunda, yerel ürünleri daha fazla tercih etme davranışına dönüşeceği analiz edilecektir. Çalışmanın verileri, İzmir ili, Bornova ilçesinin hanelerinde yaşayan tarımsal ürün tüketicileriyle yüz yüze yapılan anketler vasıtasıyla elde edilmiştir. İlk olarak AAS (Analitik ağ süreci) yardımıyla modellenen yerel ürün tercih modelinden, tüketicilerin çeşitli kriter ve seçeneklere verdiği ağırlıklar belirlenmiştir. Bu ağırlıklardan yola çıkarak, tüketicilerin tercih edeceği en uygun koşulların bileşimleri belirlenmiştir. Tüketicilerin yerel ürün tüketme ihtimali en yüksek 3 koşul bileşimi (tasarım) dikkate alınarak, tüketici profilleri irdelenmiştir. Yerel ürünleri tercih eden tüketici profillerinin yanı sıra üretilecek olan ürün çeşitleri, nerede, nasıl, ne şekilde üretilmesi gerektiği, nerelerde satışa sunulması gerektiği ortaya konulacaktır. İzmir, gerek tarımsal ürün çeşit sayısı ve üretim potansiyeli ve gerekse nüfus açısından Türkiye nin önemli tarım alanlarını kapsamaktadır. Türkiye nin en yüksek gelire sahip ilk üç ilinden biri olması İzmir in önemini daha da artırmaktadır. Yerel ürünleri tercih eden tüketici profillerinin belirlenmesi, yerel ürün tercihinin önündeki engellerin kaldırılması açısından önemli ipuçlarını beraberinde getirecektir. Böylece İzmir çiftçisinin refah düzeyine katkı sağlanması beklenmektedir. 2. MATERYAL VE METOD Araştırmanın bu bölümünde, çalışmada kullanılan birincil ve ikincil verilerin analizinde yararlanılan yöntemlere yer verilmiştir. 654

3 2.1 Materyal Araştırmanın ana materyalini oluşturan birincil veriler, İzmir İli Bornova ilçesindeki hane halklarından anket yoluyla toplanan verilerden elde edilmiştir. Hane halkları rassal hane seçimi yöntemiyle belirlenmiştir. İkincil veri kaynağı olarak, konu ile ilgili kamu ve özel kuruluşların çalışmalarından, Türkiye İstatistik Kurumu ve uluslararası düzeyde çalışmalar yapan kuruluşların verilerinden yararlanılmıştır. Ayrıca yerel tarımsal ürünler ile ilgili teorik ve uygulamalı araştırmalar derlenmiş, konu ile ilgili yapılmış yerli ve yabancı yayınlardan yararlanılmıştır. 2.2 Metod Verilerin toplanmasında kullanılan yöntemler Bu çalışma İzmir i temsilen Bornova İlçesinde yürütülmüştür. Ana materyal, tüketicilerden elde edilmiş verilerdir. Tüketicilerden çalışma örneğine gireceklerin sayısını belirlemek üzere, oransal örnek hacmi formülü kullanılmıştır (Miran, 2002). n= Np(1 p) (N 1)σ 2 px + p(1 p) n: örnek hacmi N: Bornova daki hane halkı sayısı p: Yerel ürün tercih oranı (maksimum örnek hacmine ulaşmak için 0.50 alınacaktır) σ px2 : Varyans Bornova ilçesindeki hanehalkı sayısı olarak alınmıştır. En büyük örnek hacmine ulaşmak için p=0.50 alınmıştır. Hata payı %10 ve güven aralığı %95 kabul edilmiş ve örnek hacmi 96 olarak hesaplanmıştır. Anket uygulaması Bornova ilçesi nüfus profili dikkate alınmak suretiyle kota örneklemesine uygun olarak yürütülmüştür. Bu amaçla, hanelerdeki tüketicilerle cinsiyet, gelir ve yaş kotasına göre yüz yüze anket yapılmıştır Verilerin analizinde izlenen yöntemler Yerel ürünlerle ilgili bilgi düzeyi ve tutum verilerinin analizinde gerek parametrik gerekse parametrik olmayan istatistik analiz tekniklerinin yanısıra ve çok değişkenli istatistiksel analiz yöntemleri kullanılmıştır. Tüketicilerin yerel tarımsal ürünleri tüketmede dikkate aldıkları kriterlerin/seçeneklerin ağırlıkları analitik ağ süreci yöntemiyle analiz edilmiştir. Çalışmada, Bornova daki tüketicilerin yerel ürünlere gösterdikleri yaklaşımı ortaya koymak amacıyla Analitik Ağ Süreci (AAS) yöntemi uygulanmıştır. AAS sonuçları, Friedman, Kendall s W ile yorumlanmıştır. AAS ağırlıklarından yola çıkarak, tüketicilerin tercih edeceği en uygun modellerin belirlenmesinde 0-1 tamsayılı programlamadan yararlanılmıştır Analitik ağ süreci Gerçek hayatta sorunlar bağlılık ve geri dönüş ihtiva eder. Bu tarz olayların hepsi bir çerçevede irdelenemez ama biz olayları öncelik sıralaması ile bir ağda inceleyebiliyoruz. Geri bildirimler ile alternatifler bir hiyerarşi ile kritiklere/konulara bağlı olabilir ayrıca birbirlerine de bağlı olabilir. Konular da kendi aralarında kendilerine bağlı olabilir. Analitik Ağ Süreci (AAS), Analitik Hiyerarşi Süreci (AHS) tekniğinin uzantısı olarak Saaty tarafından 1996 yılında ortaya atılmıştır. AAS, AHS den farklı olarak, bir olaya etki eden faktörler arasındaki etkileşimleri dikkate almaktadır. Bu sebeple AAS de, etkin faktörler arasında var olan ilişkiler ve bu ilişkilerin göreli derecesi, AHS tekniğine göre daha tutarlı ve gerçekçi kabul edilmiştir. AHS de hiyerarşik ilişkiler tek yönlü bir iskelet ile gösterilirken, AAS, karar seviyeleri ve özellikler arasında daha kompleks ilişkilerin dikkate alınmasını sağlar. AAS geribildirim 655

4 yaklaşımında ağ yapıları hiyerarşilerin yerine geçer, ancak ağ yapılarında seviyeler arasındaki ilişkilerin; daha yüksek-daha düşük, baskın-baskın değil, direkt-endirekt şeklinde gösterilmesi kolay değildir (Şahin, 2013). Geribildirim içeren bir sistemin bileşenleri ya da seviyeleri düğümlere uyan bir ağ ile gösterilir (Saaty, 1996). Bir hiyerarşi ve bir ağ arasındaki yapısal farklılık Şekil 1 de gösterilmiştir. ( ( Şekil 1. Bir ağ ile bir hiyerarşi arasındaki yapısal fark: (a) hiyerarşi (b) ağ AHS bir karar problemini elemanlarına ayrıştırıp hiyerarşik bir şekilde modellediği için komşu düzeyler arasındaki etkileşime izin vermemekte ve dolayısıyla bu etkileşim tek yönlü olmak zorunda kalmaktadır. ANP ise yapısındaki ağ nedeniyle çift yönlü olabilmekte böylelikle, en karmaşık karar verme problemlerini bile kolaylıkla çözümleyebilmektedir. Problemin Tanımlanması ve Modelin Kurulması Bu aşamada karar verme problemi açık bir şekilde tanımlanmalı ve ağ şeklinde rasyonel bir biçimde ayrıştırılmalıdır. Bu yapı beyin fırtınası ya da diğer ayırma metotları vasıtasıyla karar vericilerin fikirlerinden yararlanılarak elde edilebilir. Bir problemi ağ modellerle yapılandırmak için parçalara ayırma yolu izlenir. Problemin parçalara ayrılması anlaşılabilirliğini kolaylaştırır. Bu parçalardan her birine grup denir ve izleyen aşamada bu gruplar eğer varsa alt parçalarına ayrılır. Bunlara da element denir. Grupların her biri modelin grafik gösteriminde düğüm noktalarını oluşturur. Ağ yapılarında geri bildirim sisteminin düzenlenmesinde değişik terminolojiler kullanılır (Saaty, 1996). İlk iki aşamasında geri bildirim olan yapı hiyerarşiye benzerdir. Hiyerarşiden farkı tepe noktasında hedef olmaması fakat üstteki iki seviye arasında geri bildirim olmasıdır. AAS modelinde kullanılan derecelendirme ve kriterlerin kıyaslanmasında ise; AAS de ölçütlerin ve seçeneklerin birbirine göre önemlerini belirleyebilmek için ikili karşılaştırmalar yapılır. Seçeneklerin karşılaştırılması, her bir ölçüt için ayrı ayrı yapılır. Sayısal olarak ifade edilebilen ölçütler için seçenekleri karşılaştırmada bir sorun yoktur. Ama sayısal olarak ifade edilemeyen ölçütler için bir seçeneğin diğerinden ne kadar önemli olduğunu belirlemek kolay değildir. Sayısal olarak ifade edilemeyen ölçütlerin karşılaştırılmasında AHS deki derecelendirmeler kullanılır. Buna göre belli bir ölçüte göre seçeneğin biri diğerinden çok daha önemli ise 9 değeriyle, seçenekler arasında eşitlik varsa veya önem derecesi açısından bir fark olmadığı düşünülüyorsa 1 değerini kullanmak gerekir. Çizelgeda karşılaştırmalar için kullanılan değerlerin 1 den 9 a kadar olmasının sebebi; insan beyninin iki öğe arasındaki farkı ancak dokuz kata kadar duyarlı bir şekilde fark edebilmesindendir (Şahin ve Miran, 2014). Analitik ağ sürecinde, parametrik olmayan testlerin, amaç sıralamada tüketicilerin tercihleri arasındaki uyuşmanın kontrolü açısından yerinde olacağı belirtilmektedir. Bunun için ise, Friedman ve Kendall s W testi kullanılmaktadır (Başarır, 2002). Friedman Testini kullanılarak, bir bloktaki amaçların eşit önemli olup olmadıkları belirlenmektedir. Burada her blok, bir tüketicinin tercihlerine göre amaç sıralamasıdır. Bu çalışmada beş amaç dikkate alınmıştır. Her satır dokuz değer içermektedir ve bunlar bir tüketiciden alınan bilgilerle belirlenen dokuz amacın ağırlıklarıdır. Friedman testinin hipotezleri; H0: Tüketicilerin amaçlar üzerindeki tercihlerinde fark yoktur H1: Tüketiciler en az bir amacı diğerlerine tercih etmektedirler 656

5 Kendall s W istatistiği, genellikle Kendall s uyum katsayısı yerine kullanılmaktadır. Friedman testinin uygulandığı durumlarda kullanılabilir. Kendall s W testinin temel amacı, blok içerisinde sıralamadaki uyumu ölçmektir. Bu test, Friedman testinin basit bir değişikliğe uğramış halidir. Kendall s W testinin aldığı 0.1, 0.3, 0.5, 0.7, 0.9 değerlerine bakılarak uyumun sırasıyla, çok zayıf, zayıf, orta düzeyde, güçlü ve kesinlikle güçlü olduğunu söylemek mümkündür (Şahin, 2013). AAS ile elde edilen seçeneklere ilişkin ağırlıkları dikkate almak suretiyle, her bir tüketicinin faydasını en büyük kılacak seçenek bileşimini belirlemek üzere, seçeneklerin en iyi bileşimi (BECA=Best combinations of alternatives) tekniğinden yararlanılmıştır. Bu teknik 0-1 doğrusal programlama altyapısını kullanmaktadır. 3. ARAŞTIRMA BULGULARI 3.1 Tüketicilerin Demografik Özellikleri Çalışmanın bu bölümünde, ankete katılan tüketicilerin yerel tarımsal ürünler konusundaki tutum ve davranışlarına ilişkin genel bir incelemeye geçmeden önce, örneklemin demografik özelliklerine yer verilmektedir. Anket katılımcılarının en büyük bölümü %36.5 ile yaş grubunda yer almaktadır. Bu yaş grubunu %35.4 ile yaş arası grup takip ederken, yaş arası grup toplam içerisindeki payın %19.8 ini oluşturmaktadır. 50 ve üstü yaş grubundakiler ise %8.3 lük oran ile en az katılımcının olduğu yaş grubunu göstermektedir. Cinsiyet ayrımına bakıldığında, katılımcıların %61.5 i erkek, % 38.5 i kadın tüketicilerden oluşmaktadır. Tüketicilerin eğitim seviyesi incelendiğinde toplam %45.8 inin üniversite, %20.8 inin lise, %18.8 inin ortaöğretim, %9.4 ünün lisansüstü, %5.2 sinin ise ilkokul eğitimi aldığı ortaya çıkmaktadır. Bu oranlar araştırmada katılımcıların eğitim düzeyinin yüksek olduğunu ortaya koymaktadır. Hanenin toplam geliri incelendiğinde katılımcıların %70.9 u TL arasında, %15.6 sı da TL arasında gelirleri olduğunu beyan etmişlerdir (Çizelge 1). Çizelge 1. Tüketicilere ilişkin demografik özellikler Demografik Özellikler Görüşülen Kişinin Yaşı Aralıklar Genel Sayı % ve üstü Yaş N= 96 En Küçük= 19 En Büyük= 65 Ortalama= 34.9 St. Sapma= Cinsiyet Erkek Kadın Görüşülen Kişinin İlkokul Eğitim Seviyesi Ortaöğretim Lise Üniversite Lisansüstü Eğitim Seviyesi N= 96 En Küçük= 5 En Büyük=20 Ortalama= St. Sapma= 3.9 Hanenin Geliri (Aylık) 500 TL/Ay dan az TL/Ay arasında TL/Ay arasında TL/Ay arasında TL/Ay arasında 5000 TL/Ay dan fazla

6 3.2 Analitik Ağ Süreci İle Farklı Tarımsal Ürün Seçeneklerinin Öncelikleri A. ALTERNATİFLER AAS modelinin tarımsal ürün alternatifleri: A.1. İzmir de üretilmiş yerel tarımsal ürün: İzmir ili sınırları içerisinde üretilmiş taze sebze, meyve ve kurutulmuş bitkisel ürünleri kapsamaktadır. A.2. Ege bölgesi içinde İzmir dışında üretilmiş tarımsal ürün: Ege bölgesi içinde İzmir ili dışındaki illerde üretilmiş taze sebze, taze meyve ve kurutulmuş bitkisel ürünleri kapsamaktadır. A.3. Ege bölgesi dışında başka bir bölgede üretilmiş tarımsal ürün: Ege bölgesi dışında başka bir bölge sınırları içerisindeki ilde üretilmiş taze sebze, taze meyve ve kurutulmuş bitkisel ürünleri kapsamaktadır. Friedman testinin sonucuna göre tüm tarımsal ürünler birbirinden anlamlı olarak ayrılarak birer seçenek olarak değerlendirilirken, Kendall katsayısına göre, tüketicilerin birbirleri arasında %30,1 düzeyinde orta dereceye yakın bir uyum olduğunu göstermektedir (Çizelge 2). B. TOHUM AAS modelinin üretimdeki tohum kriterleri: B.1. İthal tohum, B.2. Ülke içinde üretilmiş tohum Friedman testinin sonucuna göre tohumun ithal ya da ülke içinde yetiştirilmiş olması alternatifleri birbirinden anlamlı olarak ayrılarak birer seçenek olarak değerlendirilirken, Kendall katsayısına göre %87 tüketicilerin birbirleri arasında yüksek derecede bir uyum olduğunu göstermektedir (Çizelge 2). C. ÜRÜN DAĞITIM KANALI AAS modelinin ürün dağıtım kanalları: C.1. Pazar, C.2. Manav, C.3. Süpermarket / Hipermarket Friedman testinin sonucuna göre ürün dağıtım kanalları birbirinden anlamlı olarak ayrılarak birer seçenek olarak değerlendirilirken, Kendall katsayısına göre, tüketicilerin birbirleri arasında %7,5 düzeyinde bir uyum olduğu sonucuna ulaşılmaktadır (Çizelge 2). D. İLETİŞİM KANALI AAS modelinin iletişim kanalları: D.1. TV, D.2. Gazete, D.3. İnternet Friedman testinin sonucuna göre iletişim kanalı tercihleri birbirinden anlamlı olarak ayrılarak birer seçenek olarak değerlendirilirken, Kendall katsayısına göre %21,6 oranında tüketicilerin birbirleri arasında orta derecede bir uyum olduğunu göstermektedir (Çizelge 2). E. İŞ GÜCÜ AAS modelinin üretimde kullanılan işgücü: E.1. Yerel iş gücü, E.2. Bölge dışı iş gücü şeklinde ele alınmıştır. Friedman testinin sonucuna göre; işgücü tercihleri birbirinden anlamlı olarak ayrılarak birer seçenek olarak değerlendirilirken, Kendall katsayısına göre %14,1 oranında tüketicilerin birbirleri arasında az derecede bir uyum olduğunu göstermektedir (Çizelge 2). F. ÜRETİM ŞEKLİ AAS modelinin üretim şekilleri: F.1. Geleneksel, F.2. Organik, F.3. İyi tarım uygulamasıyla üretilmiş ürün Friedman testinin sonucuna göre üretim şekli tercihleri birbirinden anlamlı olarak ayrılarak birer seçenek olarak değerlendirilirken, Kendall katsayısına göre %5,3 oranında tüketicilerin birbirleri arasında az derecede bir uyum olduğu ortaya çıkmaktadır (Çizelge 2). G. İZMİR TÜKETİCİSİ AÇISINDAN SATIN ALMAYA İLİŞKİN TERCİHLER AAS modelinin satın almaya ilişkin tercihleri: G.1. Daha çok ürün tüketmek, G.2. Daha kaliteli ürün tüketmek, G.3. Daha ucuz ürün tüketmek 658

7 Friedman testinin sonucuna göre; İzmir tüketicisi açısından satın almaya ilişkin tercihler birbirinden anlamlı olarak ayrılarak birer seçenek olarak değerlendirilirken, Kendall katsayısına göre %11,7 oranında tüketicilerin birbirleri arasında bir uyum olduğu ortaya çıkmaktadır (Çizelge 2). H. ÜRÜN ÖZELLİĞİ AAS modelinin ürün özellikleri: H.1. Fiyat, H.2. Lezzet, H.3. Sağlık Friedman testinin sonucuna göre ürün özelliği tercihleri birbirinden anlamlı olarak ayrılarak birer seçenek olarak değerlendirilirken, Kendall katsayısına göre %13,2 oranında tüketicilerin birbirleri arasında bir uyum olduğu ortaya çıkmaktadır (Çizelge 2). I. ÜRÜN GRUBU AAS modelinin ürün grubu: B.1. Taze sebze, B.2. Taze meyve, B.3. Kurutulmuş bitkisel ürünler Friedman testinin sonucuna göre ürün grupları birbirinden anlamlı olarak ayrılarak birer seçenek olarak değerlendirilirken, Kendall katsayısına göre %23,5 oranında tüketicilerin birbirleri arasında bir uyum olduğu ortaya çıkmaktadır (Çizelge 2). Çizelge 2. Tarımsal ürün alternatiflerinin AAS değerleri ortalaması Ortalama Standard Sapma Median En Küçük En Büyük Friedman/Kendall s Testi sonuçları İzmir ilinde üretilmiş tarımsal ,301*** ürün Ege bölgesi içinde İzmir haricindeki bir ilde üretilmiş ürün Ege bölgesi dışında başka bir bölgede üretilmiş ürün İthal tohum ,869*** Ülke içinde üretilmiş tohum Pazar ,075*** Manav Süpermarket/Hipermarket TV ,216*** Gazete İnternet Yerel iş gücü , 141*** Bölge dışı iş gücü Geleneksel , 053*** Organik İyi tarım uygulamasıyla üretilmiş ürün Daha çok ürün tüketmek , 117*** Daha kaliteli ürün tüketmek Daha ucuz ürün tüketmek Fiyat , 132*** Lezzet Sağlık Taze sebze , 235*** Taze meyve Kurutulmuş bitkisel ürünler *0.1, **0.05, ***0.01 anlamlılık düzeylerini göstermektedir. Çalışmanın bu bölümünde, analitik ağ süreci ile tüketicilerin satın alma karar modeli ağı oluşturulmuş ve ortaya çıkan sorular tüketicilere sorulmuştur (Şekil 2). Sonuçlar uygun istatistik paket programlarıyla analiz edilip, yorumlanmıştır (Çizelge 2). 659

8 Şekil 2. Analitik ağ süreci modeli 3.2. Tüketiciler Açısından Benimsenmesi En Yüksek Olasılığa Sahip Modeller AAS yardımıyla oluşturulan yerel ürün tercih modelinden, tüketicilerin çeşitli kriter ve seçeneklere verdiği ağırlıklar ölçülmüştür. Bu ağırlıklardan yola çıkarak, tüketicilerin tercih edeceği en uygun modeller 0-1 tamsayılı programlama ile belirlenmiştir. Buradaki 0-1 tamsayılı modelin özünde, tüketicilerin seçenek ve/veya kriterlere vermiş oldukları ağırlıklara göre en fazla hangi seçenekler dikkate alınırsa maksimum faydanın elde edilebileceğini belirlemeye çalışmak yatmaktadır. y i : i nci tüketici (0-1), x ve z: olası seçim kriterleri veya alternatifleri; n: tüketici sayısı, m: kriter sayısı, t=seçenek sayısı, a: kriter ağırlığı, b: seçenek ağırlığı Çizelge 3. Tüketicilerin yerel ürün tercih ihtimali en yüksek 3 model Kriterler Model No En iyi 1 En iyi 2 En iyi 3 Alternatif İzmir içinde İzmir içinde Ege dışında üretilmiş ürün üretilmiş ürün üretilmiş ürün Tohum Yerli Yerli Yerli Ürün Dağıtım Kanalı Pazar Süpermarket Süpermarket İletişim Kanalı TV İnternet İnternet İş Gücü Yerel Yerel Bölge dışı Üretim Şekli Geleneksel Organik İyi tarim İzmir Tüketicisi Açısından Satın Almaya İlişkin Tercihler Kaliteli tüket Kaliteli tüket Ucuz tüket Ürün Özelliği Sağlık Sağlık Sağlık Ürün Grubu Meyve Meyve Kurutulmuş Tercih eden tüketici sayısı Toplam içindeki yüzdesi 6,25 5,21 4,17 Çizelge 3 de yerel ürün tüketimini artırmaya dönük olarak önerilen 3 en iyi model sunulmuştur. Bu modellerden ilkinde belirtilen koşulların sağlanması durumunda 6 tüketicinin, ikinci modelde 5 ve son modelde 4 tüketicinin faydası en büyüklenecektir. Modellere dahil olan tüketici sayılarının düşük olması, genel olarak tüketiciler arasında fikir birliği olmadığını göstermektedir. Bunun temel nedeni olarak, yerel ürün bilincinin henüz oluşmaması düşünülebilir. Ayrıca tüketicilerin daha fazla yerel ürün tercih etmeleri için; Model 1 de İzmir içinde üretilmiş yerel ürün olmalı, yerel iş gücü kullanılmalı, geleneksel yöntemlerle üretilmiş 660

9 olmalı, yerli tohumdan üretilmeli, yerel ürün pazarda bulunmalı, reklamı Tv de yapılmalı, kalite standartlarına dikkat edilmeli, sağlığa faydalı ürün olmalı, ürün çeşitlerinden özellikle meyve türleri olmalıdır, Model 2 de yine İzmir içinde üretilmiş yerel ürün olmalı, yerel işgücü kullanılmalı, organik olmalı, yerli tohumdan üretilmeli, yerel ürün süpermarketlerde bulunmalı, reklamı internette yapılmalı, kalite standartlarına dikkat edilmeli, sağlığa faydalı ürün olmalı, ürün çeşitlerinden özellikle meyve türleri olmalıdır. Model 3 de ise Ege bölgesi dışında herhangi bir ilde üretilmiş olmalı, bölge dışı işgücü olmalı, iyi tarım yöntemleriyle üretilmiş olmalı, yerli tohumdan üretilmeli, yerel ürün süpermarketlerde bulunmalı, reklamı internette yapılmalı, sağlıklı ve ucuz olmalı, ürün çeşitlerinden özellikle kurutulmuş ürünler olmalıdır. Çizelge 4. Tüketici profillerine göre yerel ürün tercih ihtimali en yüksek üç model En İyi Modeller En İyi 1 En İyi 2 En İyi 3 Sayı % Sayı % Sayı % Cinsiyet Erkek 4 66,7 4 80,0 3 75,0 Medeni Durumu En Fazla Yaşadığı Yer Çalışma Durumu Eğitim Aralığı Gelir Aralığı Kadın 2 33,3 1 20,0 1 25,0 Evli 4 66,7 2 40,0 1 25,0 Bekar 2 33,3 3 60,0 3 75,0 Büyük şehir 4 66,7 4 80, ,0 İl merkezi 1 16,7 0 0,0 0 0,0 İlçe merkezi 1 16,7 1 20,0 0 0,0 Çalışıyor 4 66,7 2 40,0 1 25,0 Çalışmıyor 2 33,3 3 60,0 3 75,0 Ortaöğretim 1 16,7 0 0,0 1 25,0 Lise 2 33,3 1 20,0 0 0,0 Üniversite 2 33,3 1 20,0 2 50,0 Lisansüstü 1 16,7 3 60,0 1 25,0 Düşük Gelir 0 0,0 1 20,0 0 0,0 Orta Gelir 6 100,0 3 60,0 3 75,0 Yüksek Gelir 0 0,0 1 20,0 1 25,0 Yaş Aralığı Genç 4 66,7 3 60,0 3 75,0 Orta Yaş 2 33,3 2 40,0 1 25,0 Çizelge 4 e göre Model 1 genel olarak erkekler (%66.7), evliler, hayatlarının büyük bir bölümünü büyük şehirde geçirmiş olanlar, çalışanlar, lise ve üniversite mezunları (%33.3), tamamı orta gelir seviyesindekiler ve gençler (%66.7) olmak üzere kişiler tarafından yerel ürünü en fazla tercih edecek tüketici profilini göstermektedir. Model 2 genel olarak yine erkeler (%80), bekarlar (%60), hayatlarının büyük bir bölümünü büyük şehirde geçirmiş olanlar (%80), çalışanlar (%60), lisansüstü (%60) eğitim seviyesinde olanlar, orta düzeyde gelire (%60) sahip olanlar ve gençlerden (%60) oluşan kişiler tarafından yerel ürünü en fazla tercih edecek olan 2. profili göstermektedir. Model 3 ise genel olarak erkekler (%75), bekarlar (%75), hayatının büyük bir bölümünü büyük şehirde(%100) geçirmiş olanlar, çalışmayanlar (%75), üniversite (%50) mezunu olanlar, orta düzeyde gelire (%75) sahip olanlar ve gençlerden (%75) oluşmakta olan kişiler tarafından yerel ürünü en fazla tercih edecek olan 3. Profili göstermektedir. 4. SONUÇ Bu çalışmada, yerel ürünler konusunda tüketicilerin en fazla tercih edebilecekleri 3 farklı model ortaya konulmuştur. Tüketicilerin daha fazla yerel ürün tercih etmeleri için; ilk modelde İzmir içinde üretilmiş yerel ürün olmalı, yerel iş gücü kullanılmalı, geleneksel yöntemlerle üretilmiş olmalı, yerli tohumdan üretilmeli, yerel ürün pazarda bulunmalı, reklamı Tv de yapılmalı, kalite standartlarına dikkat edilmeli, sağlığa faydalı ürün olmalı, ürün çeşitlerinden özellikle meyve türleri olmalıdır, ikinci modelde; yine İzmir içinde üretilmiş yerel ürün olmalı, 661

10 yerel işgücü kullanılmalı, organik olmalı, yerli tohumdan üretilmeli, yerel ürün süpermarketlerde bulunmalı, reklamı internette yapılmalı, kalite standartlarına dikkat edilmeli, sağlığa faydalı ürün olmalı, ürün çeşitlerinden özellikle meyve türleri olmalıdır. Üçüncü modelde ise Ege bölgesi dışında herhangi bir ilde üretilmiş olmalı, bölge dışı işgücü olmalı, iyi tarım yöntemleriyle üretilmiş olmalı, yerli tohumdan üretilmeli, yerel ürün süpermarketlerde bulunmalı, reklamı internette yapılmalı, sağlıklı ve ucuz olmalı, ürün çeşitlerinden özellikle kurutulmuş ürünler olmalıdır. Ülkedeki ve gıda sektöründeki karar alıcılar ve yetkililer tarafından tüketicilerin daha fazla yerel ürün tüketmelerini sağlamak amacıyla Model 1 ile ortaya konulan yaklaşımın uygulanabilmesi için bu konuda özendirici ve teşvik edici tedbirlerin alınması önerilmektedir. Bu amaçla, çeşitli medya araçları kullanılarak yerel ürünlerin önemini vurgulayan kamu spotları, sloganlar veya kısa tanıtıcı filmlerden yararlanılabilir. Tüketicilerin bu ürünlere ulaşımının kolaylaştırılması için ürünler pazardaki tezgahlarda yer almalıdır. KAYNAKÇA Başarır, A., Multidimensional Goals of Farmers in the Beef Cattle and Diary Industries. PhD Dissertation, Louisiana State University, Department of Agricultural Economics and Agribusiness, Louisiana. Miran, B., Temel İstatistik, Ege Üniversitesi Basımevi, Bornova-İzmir Saaty T.L. and Vargas L.G., Dellmann K., 1996, The Allocation of Intangible Şahin, A.N., İzmir İlinde Yerel Tarımsal Ürünlere İlişkin Tüketici Davranışlarının Analizi, Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, s.71. Şahin, A.N., Miran B., İzmir İlinde Yerel Tarımsal Ürünlere İlişkin Tüketici Tercihlerinin Analizi: Bir Analitik Ağ Süreci Uygulaması, 11. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi, Samsun, 3-5 Eylül 2014, s