İzmir İlinde Yerel Tarımsal Ürünlere İlişkin Tüketici Tercihlerinin Analizi: Bir Analitik Ağ Süreci Uygulaması A.Nur Şahin 1, B.

Transkript

1 İzmir İlinde Yerel Tarımsal Ürünlere İlişkin Tüketici Tercihlerinin Analizi: Bir Analitik Ağ Süreci Uygulaması A.Nur Şahin 1, B. Miran 1 Doktora Öğrencisi, Ege Üniversitesi, Ziraat Fakültesi,Tarım Ekonomisi Bölümü, C Blok, Zemin Kat, İzmir E-posta: ayca.nur.sahin@hotmail.com ÖZET Bu çalışma kapsamında, İzmir ili Bornova ilçesinde tüketicilerin yerel tarımsal ürünleri hangi koşullarda tercih edeceği ve bu tercihlerin ağırlıkları analiz edilmiştir. Çalışmanın verileri Bornova ilçesinde hane halklarıyla yüz yüze yapılan anketler vasıtasıyla oluşturulmuştur. Tüketicilerin yerel tarımsal ürünlere olan güven düzeyleri ve satın alma tercihleri analiz edilmiş, yerel tarımsal ürünleri satın alırken dikkat ettikleri unsurların öncelikleri irdelenmiş, diğer tarımsal ürünler arasında neden yerel ürünlerin tercih edildiği araştırılmıştır. Tüketicilerin yerel tarımsal ürünlere gösterdikleri yaklaşımı ortaya koymak üzere, Analitik Ağ Süreci (ANP), Analitik Hiyerarşi Süreci (AHP) ve Bulanık Eşli Karşılaştırma (BEK) yöntemlerinden yararlanılmıştır. Elde edilen sonuçlar parametrik olmayan istatistik yöntemlerle analiz edilmiştir. Analitik Ağ Süreci sonuçları, tüketicilerin İzmir de üretilecek yerel ürünleri tercih etmeleri için; taze, sağlıklı, organik; yerel iş gücü ve ülke içinde üretilmiş tohum ile; daha kaliteli; taze meyve ağırlıklı üretilmesi beklenmektedir. Sözü edilen yerel ürünlerin int ernet aracılığıy la satılması daha fazla tercih görmelerini sağlayacaktır. Anahtar Sözcükler: Tüketici Davranışları, Yerel tarımsal ürünler, Analitik Ağ Süreci, Bulanık Eşli Karşılaştırma An Analysıs Of Consumer Choıces Of Local Agrıcultural Products In The Cıty Of Izmır: An Implementatıon Of Analytıc Network Process ABS TRACT In this paper the consumer behavior in concerning local agricultural products analysed. For that consumers from Izmir's Bornova district choices are examined. What attributes makes these consumers choose local agricultural products and those attributes' weights are analysed. In order to do that surveys are given to households in Bornova. Consumers' trust in local agricultural products are t ested. Consumers willingness to buy local agricultural products is analysed. T he aspects which these consumers look for in local products are laid out. Lastly the reasons why they choose local agricultural products among other agricultural products are questioned. In order to examine consumer behavior concerning local agricultural products analytical web process, analytical hierarchy process and fuzzy dual comparison methods are used. The results found are further analysed by non-parametric statistical methods. Analytical web process results, for consumers t o prefer local p roducts produced in Izmir, it is expected that those products to be; fresh, healthy, organic; produced in the country and with the local labour; a better quality; and mostly fresh fruit. Sale of the aforementioned local product on the Internet would make them to be at a premium. Keywords: Consumer Behaviour, regional agricultural products, Analytic Network Process(ANP), Fuzzy Paired Comparison(FPC) 1.GİRİŞ Coğrafi konumu ve geniş yüz ölçümü ile bir tarım ülkesi olma koşullarına sahip olan ülkemizde tarıma dayalı sanayi yadsınamayacak bir yere sahiptir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde tarımsal ürünlerin ülke ekonomisinde önemli bir işlevi olduğu belirtilmektedir. Aynı şekilde tarıma destek, tarımda çalışanlara ve ailelerine de dolaylı destek sağlamaktadır. Bu destek, özellikle bütünden parçaya doğru yani, ülkeden illere doğru inildikçe artış göstermeli, böylece tümevarımda olağan bir gelişme gözlenebilmelidir. Bu noktada yerel tarım ürünleri ve bu ürünlerin özellikle üretildiği ilde yoğun olarak tercih edilmesi, çiftçinin kalkınmasından başlamak üzere, taşıma masraflarının azalmasına, istihdam olanaklarının yerel olarak artmasına, çiftçi gelirlerinin artmasına bağlı olarak yerel bazda üretilen tarım ürünleri çeşidini artmasına ve hatta ülke kalkınmasına yol açmaktadır. Yerel tarımsal ürün; yaşadığınız il, ülke ya da bölgeye yakın yerlerde yetiştirilmiş yiyecek anlamına gelmektedir. Tüm dünyada gelişmeye başlayan yerel gıda hareketi hem lokal ekonomiyi desteklemekte hem de çevresel sürdürebilirlik anlamında önemlidir. Yerel tarımsal ürün alımı tercihini yapan ve yapmayan tüketicilerin profillerinin, kişisel, sosyokültürel, ekonomik, psikolojik vb. özellikleri göz önünde bulundurularak belirlenmesi araştırmanın amaçları arasındadır. Bu araştırmanın temel amacı, İzmir ili tüketicilerinin yerel tarımsal ürünleri tercih etme eğilimlerin i belirlemektir. Bu çerçevede: 1 Yerel tarımsal ürünleri tercih eden ve etmeyen tüketici profillerinin ortaya konulması 2 Yerel tarımsal ürün tüketimini artırmayı sağlayabilecek tüketici karar mekanizmasını harekete geçirecek modelin geliştirilmesi 3 Tüketicilerin yerel ürün tercihini etkileyen faktörlerin belirlenmesi amaç edinilmiştir. Çalışma kapsamında, İzmir ili Bornova ilçesinde, yerel olarak yetiştirilen taze sebze, taze meyve ve kurutulmuş tarımsal ürünler ile ilgili tüketici davranışları analiz edilmiştir. Yerel tarımsal ürünler başlığı altında öncelikle tarımsal ürünler ile ilişkili temel tüketici davranışları ve tüketicilerin karar verme aşamasında onları en çok etkileyen kriterler incelenmiştir. 1369

2 Tarımsal Pazarlama İzmir İli nde yapılacak olan bu araştırma yerel ürün tüketimini etkileyen faktörleri ve tüketicilerin yerel ürünlere olan yaklaşımlarını ortaya koyması, yerel ürün sisteminin geliştirilmesi için bazı öneriler sunacak olmas ı nedeniyle önem taşımaktadır. Tüketicilerin yerel ürünleri tercih etmesi, özellikle tarımsal potansiyeli yüksek olan yörelerin çiftçilerine önemli ölçüde refah katkısı sağlayacaktır. Nüfus ve gelir düzeyi açısından daha ileri düzeyde olan yörelerde, bu katkı daha da fazla olacaktır. İzmir, gerek tarımsal ürün çeşit sayısı ve üretim potansiyel ve gerekse nüfus açısından Türkiye nin önemli tarım alanlarını kapsamaktadır. Türkiye nin en yüksek gelire sahip ilk üç ilinden bir olması İzmir in önemini daha da artırmaktadır. Tüketicilerin yerel ürünlere olan eğilimlerin in belirlenmesi, yerel ürün tercihinin önündeki engellerin kaldırılması açısından önemli ipuçlarını beraberinde getirecektir. Böylece İzmir çiftçisinin refah düzeyine katkı sağlanması beklenmektedir. 2. MATERYAL VE METOD Araştırmanın bu bölümünde, çalışmada kullanılan birincil ve ikincil verilerin analizinde yararlanılan yöntemlere yer verilmiştir. 2.1.Materyal Araştırmanın ana materyalini oluşturan birincil veriler, İzmir İli Bornova ilçesindeki hane halklarından anket yoluyla toplanan verilerden elde edilmiştir. Hane halkları rassal hane seçimi yöntemiyle belirlenmiştir. İkincil veri kaynağı olarak, konu ile ilgili kamu ve özel kuruluşların çalışmalarından, Türkiye İstatistik Kurumu ve uluslararası düzeyde çalışmalar yapan kuruluşların verilerinden yararlanılmıştır. Ayrıca yerel tarımsal ürünler ile ilgili teorik ve uygulamalı araştırmalar derlenmiş, konu ile ilgili yapılmış yerli ve yabancı yayınlardan yararlanılmıştır. 2.2.Metod Verilerin toplanmasında kullanılan yöntemler Bu çalışma İzmir i temsilen Bornova İlçesinde yürütülmüştür. Ana materyal, tüketicilerden elde edilmiş verilerdir. Tüketicilerden çalışma örneğine gireceklerin sayısını belirlemek üzere, oransal örnek hacmi formülü kullanılmıştır (Miran, 2002). n= Np(1 p) (N 1)σ 2 px + p(1 p) n: örnek hacmi N: Bornova daki hane halkı sayısı p: Yerel ürün tercih oranı (maksimum örnek hacmine ulaşmak için 0.50 alınacaktır) σpx 2 : Varyans Bornova ilçesindeki hanehalkı sayısı olarak alınmıştır. En büyük örnek hacmine ulaşmak için p=0.50 alınmıştır. Hata payı %10 ve güven aralığı %95 kabul edilmiş ve örnek hacmi 96 olarak hesaplanmıştır. Anket uygulaması Bornova ilçesi nüfus profili dikkate alınmak suretiyle kota örneklemesine uygun olarak yürütülmüştür. Bu amaçla, hanelerdeki tüketicilerle cinsiyet, gelir ve yaş kotasına göre yüz yüze anket yapılmıştır Verilerin analizinde izlenen yöntemler Yerel ürünlerle ilgili bilgi düzeyi ve tutum verilerinin analizinde gerek parametrik gerekse parametrik olmayan istatistik analiz tekniklerine ve çok değişkenli istatistiksel analiz yöntemleri kullanılmıştır. Tüketicilerin yere l tarımsal ürünleri tüketmede dikkate aldıkları kriterlerin/seçeneklerin ağırlıkları analitik ağ süreci ve/veya analitik hiyerarşi süreci ve/veya bulanık eşli karşılaştırma yöntemleriyle analiz edilmiştir. Elde edilen öncelik değerlerinin analizlerinde Tobit modelden yararlanılmıştır. Tüketicilerin yerel ürünlerle ilgili görüşlerinin alınmasında beşli likert ölçeğinden yararlanılmıştır. Çalışmada, Bornova daki tüketicilerin yerel ürünlere gösterdikleri yaklaşımı ortaya koymak amacıyla Analitik Ağ Süreci(ANP) ve bulanık eşli karşılaştırma (BEK) yöntemleri uygulanmıştır. AAS sonuçları, Friedman, Kendall s W testleri ve tobit model analizleri ile yorumlanmıştır Analitik ağ süreci Analitik Ağ Süreci (AAS), Analitik Hiyerarşi Süreci (AHS) tekniğinin uzantısı olarak Saaty tarafından 1996 yılında ortaya atılmıştır. AAS, AHS den farklı olarak, bir olaya etki eden faktörler arasındaki etkileşimleri dikkate almaktadır. Bu sebeple AAS de, etkin faktörler arasında var olan ilişkiler ve bu ilişkilerin göreli derecesi, AHS tekniğine göre daha tutarlı ve gerçekçi kabul edilmiştir. Gerçek hayatta sorunlar bağlılık ve geri dönüş ihtiva eder. Bu tarz olayların hepsi bir çerçevede irdelenemez ama biz olayları öncelik sıralaması ile bir ağda inceleyebiliyoruz. Geri bildirimler ile alternatifler bir hiyerarşi ile 1370

3 kritiklere/konulara bağlı olabilir ayrıca birbirlerine de bağlı olabilir. Konularda kendi aralarında kendilerine bağlı olabilir (Saaty, 1996). AHS de hiyerarşik ilişkiler tek yönlü bir iskelet ile gös terilirken, AAS, karar seviyeleri ve özellikler arasında daha kompleks ilişkilerin dikkate alınmasını sağlar. AAS geribildirim yaklaşımında ağ yapıları hiyerarşilerin yerine geçer, ancak ağ yapılarında seviyeler arasındaki ilişkilerin; daha yüksek-daha düşük, baskın-baskın değil, direkt-endirekt şeklinde gösterilmesi kolay değildir (Meade ve Sarkis,2002). Örneğin, hiyerarşik yapıda olduğu gibi sadece kriter önemleri alternatif önemlerini belirlemez, bununla birlikte alternatiflerin önemleri kriter önemlerini de etkileyebilir (Saaty, 1996). Bu nedenle doğrusal bir yapısı olan tepeden alta hiyerarşik yapılar kompleks problemlerde uygulanamaz. Geribildirim içeren bir sistemin bileşenleri ya da seviyeleri düğümlere uyan bir ağ ile gösterilir (Saaty, 1996). Bir hiyerarşi ve bir ağ arasındaki yapısal farklılık Şekil 2 de gösterilmiştir. Bir düğümdeki elementler, herhangi bir başka düğümdeki elementlerin bir kısmını yada tamamını etkileyebilir. Bir ağda kaynak, orta ve havuz olmak üzere üç tip düğüm vardır. Ağ yapısında ilişkiler oklarla gösterilir ve okların yönü bağımlılığı ifade eder (Saaty, 1996). İki düğüm arasındaki bağımlılık dış bağımlılık olarak isimlendirilir ve iki yönlü ok ile gösterilir, bir düğüm içindeki elementler arasındaki bağımlılıklar ise iç bağımlılık olarak isimlendirilir ve ilmik şeklinde bir ok ile gösterilir (Sarkis, 2002). AAP yöntemi dört ana adımdan oluşmaktadır. ( ( Şekil 2.1 Bir ağ ile bir hiyerarşi arasındaki yapısal fark: (a) hiyerarşi (b) ağ AHS bir karar problemini elemanlarına ayrıştırıp hiyerarşik bir şekilde modellediği için komşu düzeyler arasındaki etkileşime izin vermemekte ve dolayısıyla bu etkileşim tek yönlü olmak zorunda kalmaktadır. Oysaki pek çok karar problemi, üst düzeydeki elemanların alt düzeydeki elemanlara bağlılığını ya da karşılıklı etkileşimlerini içerdiğinden hiyerarşik bir şekilde modellenemez. Ayrıca hiyerarşi düzeninde olduğu gibi yalnızca ölçütün önemliliği seçeneğin önemliliğini belirlemez, aynı zamanda seçeneklerin önemliliği de ölçütlerin önemliliğini belirler AAS İle İlgili Temel Kavramlar Geri bildirim (feedback): Geri bildirim, AAS nin AHS den en büyük farkıdır. AHS de alternatifler üzerinde kriterlerin tek yönlü etkisine bakılırken, AAS de hem alternatifler hem kriterler hem de alt kriterlerin (düğümler) birbirleri ile olan etkileşimlerine yer verilmektedir. Dışsal bağımlılık (outer dependence): Bir kriterin kendisinden farklı bir kümede bulunana kriterle veya alternatiflerin bulunduğu küme ile var olan etkileşimini gösteren bağımlılıktır. İçsel bağımlılık (innear dependence): Aynı küme içinde yer alan kriterlerin birbirleriyle olan etkileşimin i gösteren bağımlılıktır. Şekil 2.2 a) AAS de dışsal bağımlılık b) AAS de içsel bağımlılık Problemin tanımlanması ve modelin kurulması Bu aşamada karar verme problemi açık bir şekilde tanımlanmalı ve ağ şeklinde rasyonel bir biçimde ayrıştırılmalıdır. Bu yapı beyin fırtınası ya da diğer ayırma metotları vasıtasıyla karar vericilerin fikirlerin d en yararlanılarak elde edilebilir. Bir problemi ağ modellerle yapılandırmak için parçalara ayırma yolu izlenir. Problemin parçalara ayrılması anlaşılabilirliğini kolaylaştırır. Bu parçalardan her birine grup denir ve izleyen aşamada bu gruplar eğer varsa alt parçalarına ayrılır. Bunlara da element denir. Grupların her biri modelin grafik 1371

4 Tarımsal Pazarlama gösteriminde düğüm noktalarını oluşturur. Ağ yapılarında geri bildirim sisteminin düzenlenmesinde değişik terminolojiler kullanılır (Saaty, 1996). İlk iki aşamasında geri bildirim olan yapı hiyerarşiye benzerdir. Hiyerarşiden farkı tepe noktasında hedef olmaması fakat üstteki iki seviye arasında geri bildirim olmasıdır. AAS modelinde kullanilan derecelendirme ve kriterlerin kiyaslanmasinda ise; AAS de ölçütlerin ve seçeneklerin birbirine göre önemlerini belirleyebilmek için ikili karsılaştırmalar yapılır. Seçeneklerin karsılaştırılması, her bir ölçüt için ayrı ayrı yapılır. Sayısal olarak ifade edilebilen ölçütler için seçenekleri karsılaştırmada bir sorun yoktur. Ama sayısal olarak ifade edilemeyen ölçütler için bir s eçeneğin diğerinden ne kadar önemli olduğunu belirlemek kolay değildir. Sayısal olarak ifade edilemeyen ölçütlerin karsılaştırılmasın d a AHS deki derecelendirmeler kullanılır. Buna göre belli bir ölçüte göre seçeneğin biri diğerinden çok daha önemli ise 9 değeriyle, seçenekler arasında eşitlik varsa veya önem derecesi açısından bir fark olmadığı düşünülüyorsa 1 değerini kullanmak gerekir. Kararsız kalınan durumlarda 2, 4, 6, 8 gibi ara değerleri kullanmak gerekir. Örneğin karsılaştırılan iki öğe arasından biri diğerinden 5 kattan daha fazla ama 7 kat da önemli değilse, bu durumda ortalama değer olan 6 kullanılması uygundur. Çizelgede karsılaştırmalar için kullanılan değerlerin 1 den 9 a kadar olmasının sebebi; insan beyninin iki öğe arasındaki farkı ancak dokuz kata kadar duyarlı bir şekilde fark edebildiğindendir. Analitik ağ sürecinde, parametrik olmayan testlerin, amaç sıralamada tüketicilerin tercihleri arasındaki uyuşmanın kontrolü açısından yerinde olacağı belirtilmektedir. Bunun için ise, Friedman ve Kendall s W testi kullanılmaktadır (Başarır, 2002). Friedman Testini kullanılarak, bir bloktaki amaçların eşit önemli olup olmadıkları belirlenmektedir. Burada her blok, bir tüketicinin tercihlerine göre amaç sıralamasıdır. Bu çalışmada beş amaç dikkate alınmıştır. Her satır dokuz değer içermektedir ve bunlar bir tüketiciden alınan bilgilerle belirlenen dokuz amacın ağırlıklarıdır. Friedman testinin hipotezleri; H0: Tüketicilerin amaçlar üzerindeki tercihlerinde fark yoktur H1: Tüketiciler en az bir amacı diğerlerine tercih etmektedirler Kendall s W istatistiği, genellikle Kendall s uyum katsayısı yerine kullanılmaktadır. Friedman testinin uygulandığı durumlarda kullanılabilir. Kendall s W testinin temel amacı, blok içerisinde sıralamadaki uyumu ölçmektir. Bu test, Friedman testinin basit bir değişikliğe uğramış halidir. Kendall s W testinin aldığı 0.1, 0.3, 0.5, 0.7, 0.9 değerlerine bakılarak uyumun sırasıyla, çok zayıf, zayıf, orta düzeyde, güçlü ve kesinlikle güçlü olduğunu söylemek mümkündür Bulanık eşli karşılaştırma yöntemi (BEK) Bulanık eşli karşılaştırma (BEK) yönteminde sayısal büyüklük tahmin yönteminden farklı olarak, her amacın sayısal değeri karşılaştırılan amaçlar kümesine dayalıdır. Bulanık küme teorisinin merkezinde kısmi üyelik kavramı yer almaktadır. Standart üyelik teorisinde bir küme, evrensel kümenin her bir elemanı söz konusu kümenin elemanı olması (yani 1) veya olmaması (yani 0) durumu ortaya konulduğunda iyi tanımlanmış olarak kabul edilmektedir. Kısmi üyelikte ise, bulanık küme [0,1] kapalı aralığında yer almaktadır. Bu yüzden kümenin bir elemanına 0 ve 1 arasında bir değer verilmektedir. Bulanık küme teorisi, belirsiz tercihlere dayanmaktadır (Günden, 2005). Yöntemde birinci aşama, veri toplamadır. Veri toplama aşamasında aşağıdaki diyagram kullanılmaktadır. A B 0.5 Şekil 2.3 A ve B arasında karşılaştırma yapmak amacıyla kullanılan bulanık eşleme yaklaşımı Çizginin zıt taraftaki uçlarına A ve B alternatifleri yerleştirilmektedir. tüketicilerden tercihini belirtmek üzere çizginin üzerine X işareti koyması istenmektedir. Alternatifler karşılaştırılırken; hangisi x işaretine daha y akın mesafede ise, onun, diğerine tercih edildiği söylenebilir. İkinci aşama, bulanık tercih matrisinin oluşturulmasıdır. Veriler toplanıp, yukarıda anlatılanlar doğrultusunda işlendikten sonra tüketicileri bulanık tercih matrisi oluşturulabilir. Yöntemin üçüncü aşaması, bulanık ağırlıkların ölçülmesidir. Son aşama ise alternatiflerin sıralanmasıdır. Ij değerleri 0 ile 1 arasında değişmektedir. Değer 1 e ne kadar yakınsa, söz konusu alternatifin tercih yoğunluğu o kadar büyük olmaktadır. Ij ler elde edildikten sonra alternatifler en etkili olandan en az etkili olana doğru sıralanır (Günden, 2005). BEK yönteminde her bir amacın ağırlığı 0 ve 1 arasındadır. 3.ARAŞTIRMA BULGULARI 3.1.Tüketicilerin Demografik Özellikleri Çalışmanın bu bölümünde, ankete katılan tüketicilerin yerel tarımsal ürünler konusundaki tutum ve davranışlarına ilişkin genel bir incelemeye geçmeden önce, örneklemin demografik özelliklerine yer verilmektedir. 1372

5 Anket katılımcılarının en büyük bölümü %36.5 ile yaş grubunda yer almaktadır. Bu yaş grubunu %35.4 ile arası grup takip ederken, arası grup toplam içerisindeki payın %19.8 ini oluşturmaktadır. 50 ve üstü yaş grubundakiler ise %8.3 lük oran ile en az katılımcının olduğu yaş grubunu göstermektedir. Cinsiyet ayrımına bakıldığında, katılımcıların %61.5 i erkek, % 38.5 i kadın tüketicilerden oluşmaktadır. Tüketicilerin eğitim seviyesi incelendiğinde toplam %45.8 inin üniversite, %20.8 inin lise, %18.8 inin ortaöğretim, %9.4 ününlisansüstü, %5.2 sinin ise ilkokul eğitimi aldığı ortaya çıkmaktadır. Bu araştırmada katılımcıların eğitim düzeyinin yüksek olduğunu ortaya koymaktadır. Hanenin toplam geliri incelendiğinde katılımcıların %70.9 u TL arasında, %15.6 sı da TL arasında gelirleri olduğunu beyan etmişlerdir. Çizelge 3.1 Tüketicilere İlişkin Demografik Özellikler Demografik Özellikler Aralıklar Genel Sayı % Görüşülen Kişinin Yaşı ve üstü Yaş N=96 En Küçük=19 En Büyük=65 Ortalama=34.9 St. Sapma=11.9 Cinsiyet Erkek Kadın Görüşülen Kişinin Eğitim Seviyesi İlkokul Ortaöğretim Lise Üniversite Lisansüstü Eğitim Seviyesi N=96 En Küçük=5 En Büyük=20 Ortalama=12.88 St. Sapma=3.9 Hanenin Geliri (Aylık) 500 TL/Ay dan az TL/Ay arasında TL/Ay arasında TL/Ay arasında TL/Ay arasında TL/Ay dan fazla BEK ile Yerel Tarımsal Ürünler Açısından Bazı Kriterlerin Öncelikleri Araştırmanın bu bölümünde tüketicilerden, İzmir de üretilmiş tarımsal ürünlerin iyileştirilmesine yönelik seçenekler arasında eşli karşılaştırmalar yapmaları istenmiştir. Sonuçlar bulanık eşli karşılaştırma yöntemiyle ile değerlendirilmiştir. Bu konuda tüketicilere dört seçenek sunulmuştur: 1. Ürün özelliklerinin tanıtılması (ÜÖT) 2. Yerel ürün tercih edilmesiyle ortaya çıkacak refah artışının bölgeye yapacağı katkının anlatılmas ı (YÜBYK) 3. Tüketicilerin yerel ürünleri daha kolay tanıyabilmesi ve ulaşımının sağlanması (TYÜKTUS) 4. Yerel girdi üretim imkanlarının genişletilmesi(ygüig) Bulanık eşli karşılaştırma yöntemini sonuçlarına ilişkin tanımlayıcı istatistikler çizelge 3.2 de yer verilmişt ir. Elde edilen ağırlıklara göre; yerel tarımsal ürünlerdeki iyileştirmelerde öncelikle tercih edilen yerel girdi üretim imkanlarının genişletilmesi olmuştur. Tüketicilerin yerel ürünleri daha kolay tanıyabilmesi ve ulaşımının sağlanması, girdi imkânlarından sonra tercih edilirken ürün özelliklerin in tanıtılması en az tercih edilen seçenekler arasında yer almıştır. Çizelge 3.2 Bulanık Eşli Karşılaştırma Yöntemini Kullanarak Yerel Tarımsal Ürünlerdeki İyileştirmeler En az En çok Ortalama Std. Hata Medyan ÜÖT YÜBYK TYÜKTUS YGÜİG

6 Tarımsal Pazarlama 3.3. Analitik Ağ Süreci İle Farklı Tarımsal Ürün Seçeneklerinin Öncelikleri Çalışmanın bu bölümünde, analitik ağ süreci ile tüketicilerin satın alma karar modeli ağı oluşturulmuş ve ortaya çıkan sorular tüketicilere sorulmuştur. Sonuçlar spss yardımıyla yorumlanmıştır (Şekil 3.1). Şekil 3.1.Analitik Ağ Süreci Modeli A. ALTERNATİFLER AAS modelinin tarımsal ürün alternatifleri: A.1. İzmir de üretilmiş yerel tarımsal ürün: İzmir ili sınırları içerisinde üretilmiş taze sebze, meyve ve kurutulmuş bitkisel ürünleri kapsamaktadır. A.2. Ege bölgesi içinde İzmir dışında üretilmiş tarımsal ürün: Ege bölgesi içinde İzmir ili dışındaki illerd e üretilmiş taze sebze, taze meyve ve kurutulmuş bitkisel ürünleri kapsamaktadır. A.3. Ege bölgesi dışında başka bir bölgede üretilmiş tarımsal ürün: Ege bölgesi dışında başka bir bölge sınırları içerisindeki ilde üretilmiş taze sebze, taze meyve ve kurutulmuş bitkisel ürünleri kapsamaktadır. Analitik ağ modelindeki alternatiflerin ortalamalarına göre, ankete katılan tüketiciler alternatifler arasında en çok İzmir ilinde üretilmiş tarımsal ürünleri tercih ettikleri ortaya konulmuştur. Tüketiciler ikinci olarak Ege bölgesi içinde İzmir haricindeki bir ilde üretilmiş tarımsal ürünü, son olarak da Ege bölgesi dışında başka bir bölgede üretilmiş tarımsal ürünleri tercih ettiklerini vurgulamışlardır. Friedman testinin sonucuna göre tüm tarımsal ürünler birbirinden anlamlı olarak ayrılarak birer seçenek olarak değerlendirilirken, Kendall katsayısına göre, tüketicilerin birbirleri arasında %30,1 düzeyinde orta dereceye yakın bir uyum olduğunu göstermektedir(çizelge 3.3). B. TOHUM AAS modelinin üretimdeki tohum kriterleri: B.1. İthal tohum B.2. Ülke içinde üretilmiş tohum Analitik ağ modelindeki alt kriterlerden tohum tercihlerinin ortalamaları sonucu, ankete katılan tüketiciler tohum çeşitleri arasında en çok ülke içinde üretilmiş tohumu tercih ettiklerini ortaya koymuşlardır. Bunu ithal tohum takip etmektedir. Friedman testinin sonucuna göre tohumun ithal ya da ülke içinde yetiştirilmiş olması alternatifleri birbirinden anlamlı olarak ayrılarak birer seçenek olarak değerlendirilirken, Kendall katsayısına göre %87 tüketicilerin birbirleri arasında yüksek derecede bir uyum olduğunu göstermektedir(çizelge 3.3). C. ÜRÜN DAĞITIM KANALI AAS modelinin ürün dağıtım kanalları: C.1. Pazar C.2. Manav C.3. Süpermarket / Hipermarket 1374

7 Analitik ağ modelindeki kriterlerden ürün dağıtım kanalları tercihleri ortalama sonucuna göre; tüketiciler tarafından süpermarket/hipermarket en çok tercih edilen dağıtım kanalı olurken, pazar bunu takip etmektedir. Manav ise en az tercih edilendir. Friedman testinin sonucuna göre ürün dağıtım kanalları birbirinden anlamlı olarak ayrılarak birer seçenek olarak değerlendirilirken, Kendall katsayısına göre, tüketicilerin birbirleri arasında %7,5 düzeyinde bir uyum olduğu sonucuna ulaşılmaktadır(çizelge 3.3). D. İLETİŞİM KANALI AAS modelinin iletişim kanalları: D.1. TV D.2. Gazete D.3. İnternet Analitik ağ modelindeki kriterlerden iletişim kanalları tercihleri ortalama sonucuna göre; ankete katılan tüketiciler iletişim kanalları arasında ilk olarak interneti tercih ederken, ikinci olarak televizyonu ve son olarak da gazeteyi önemsediklerini belirtmişlerdir. Friedman testinin sonucuna göre iletişim kanalı tercihleri birbirinden anlamlı olarak ayrılarak birer seçenek olarak değerlendirilirken, Kendall katsayısına göre %21,6 oranında tüketicilerin birbirleri arasında orta derecede bir uyum olduğunu göstermektedir(çizelge 3.3). E. İŞ GÜCÜ AAS modelinin üretimde kullanılan işgücü: E.1. Yerel iş gücü E.2. Bölge dışı iş gücü şeklinde ele alınmıştır. Analitik ağ modelindeki kriterlerden iş gücü tercihlerinin ortalamaları sonucu, ankete katılan tüketiciler iş gücü tercihleri arasında en çok yerel iş gücünü tercih etmişlerdir. Bölge dışı iş gücü ise tüketiciler açısından daha az tercih edilen olmaktadır. Friedman testinin sonucuna göre; işgücü tercihleri birbirinden anlamlı olarak ayrılarak birer seçenek olarak değerlendirilirken, Kendall katsayısına göre %14,1 oranında tüketicilerin birbirleri arasında az derecede bir uyum olduğunu göstermektedir(çizelge 3.3). F. ÜRETİM ŞEKLİ AAS modelinin üretim şekilleri: F.1. Geleneksel F.2. Organik F.3. İyi tarım uygulamasıyla üretilmiş ürün Analitik ağ modelindeki kriterlerden üretim şekli seçeneklerinin ortalamaları değerlendirildiğinde, an kete katılan tüketiciler en çok organik ürünleri tercih etmişlerdir. İyi tarım uygulamasıyla üretilmiş ürünler bunu takip ederken, geleneksel yöntemlerle üretilen ürünler en son sırada yer almaktadır. Friedman testinin sonucuna göre üretim şekli tercihleri birbirinden anlamlı olarak ayrılarak birer seçenek olarak değerlendirilirken, Kendall katsayısına göre %5,3 oranında tüketicilerin birbirleri arasında az derecede bir uyum olduğu ortaya çıkmaktadır(çizelge 3.3). G. İZMİR TÜKETİCİSİ AÇISINDAN SATIN ALMAYA İLİŞKİN TERCİHLER AAS modelinin satın almaya ilişkin tercihleri: G.1. Daha çok ürün tüketmek G.2. Daha kaliteli ürün tüketmek G.3. Daha ucuz ürün tüketmek Analitik ağ modelindeki kriterlerden İzmir tüketicisi açısından satın almaya ilişkin tercihlerin ortalamaları sonucu Çizelge 3.3 de verilmiştir. Ankete katılan tüketiciler satın alma tercihleri arasında en çok daha kaliteli ürün tüketmeyi tercih etmişlerdir. İkinci sırada daha ucuz ürün tüketmek gelirken, son olarak daha çok ürün tüketmek tercih edilmiştir. Friedman testinin sonucuna göre; İzmir tüketicisi açısından satın almaya ilişkin tercihler birbirinden anlamlı olarak ayrılarak birer seçenek olarak değerlendirilirken, Kendall katsayısına göre %11,7 oranında tüketicilerin birbirleri arasında bir uyum olduğu ortaya çıkmaktadır(çizelge 3.3). H. ÜRÜN ÖZELLİĞİ AAS modelinin ürün özellikleri: H.1. Fiyat H.2. Lezzet H.3. Sağlık 1375

8 Tarımsal Pazarlama Analitik ağ modelindeki kriterlerden ürün özelliği tercihlerinin ortalamaları sonucu, ankete katılan tüketiciler sağlığı diğer özelliklerden daha çok tercih ederken, sırasıyla lezzet ve fiyat seçeneklerini de önemsediklerini vurgulamışlardır. Friedman testinin sonucuna göre ürün özelliği tercihleri birbirinden anlamlı olarak ayrılarak birer seçenek olarak değerlendirilirken, Kendall katsayısına göre %13,2 oranında tüketicilerin birbirleri arasında bir uyum olduğu ortaya çıkmaktadır(çizelge 3.3). I. ÜRÜN GRUBU AAS modelinin ürün grubu: B.1. Taze sebze B.2. Taze meyve B.3. Kurutulmuş bitkisel ürünler Analitik ağ modelindeki kriterlerden ürün grubu tercihlerinin ortalamaları sonucu, ankete katılan tüketiciler ürün grubu tercihleri arasında en çok taze meyveyi tercih etmişlerdir. İkinci sırada taze sebze gelirken, son olarak kurutulmuş bitkisel ürün tüketmeyi tercih etmişlerdir. Friedman testinin sonucuna göre ürün grupları birbirinden anlamlı olarak ayrılarak birer seçenek olarak değerlendirilirken, Kendall katsayısına göre %23,5 oranında tüketicilerin birbirleri arasında bir uyum olduğu ortaya çıkmaktadır(çizelge 3.3). Çizelge 3.3 Tarımsal ürün alternatiflerinin AAS değerleri ortalaması Ortalama Standard Sapma Median En Küçük En Büyük İzmir ilinde üretilmiş tarımsal ürün Ege bölgesi içinde İzmir haricindeki bir ilde üretilmiş ürün Ege bölgesi dışında başka bir bölgede üretilmiş ürün İthal tohum Ülke içinde üretilmiş tohum Pazar Manav Süpermarket/Hipermarket TV Gazete İnternet Yerel iş gücü Bölge dışı iş gücü Geleneksel Organik İyi tarım uygulamasıyla üretilmiş ürün Daha çok ürün tüketmek Daha kaliteli ürün tüketmek Daha ucuz ürün tüketmek Fiyat Lezzet Sağlık Taze sebze Taze meyve Kurutulmuş bitkisel ürünler *0.1, **0.05, ***0.01 anlamlılık düzeylerini göstermektedir. Friedman/Kendall s Testi sonuçları 0,301*** 0,869*** 0,075*** 0,216*** 0, 141*** 0, 053*** 0, 117*** 0, 132*** 0, 235*** 1376

9 5. SONUÇ VE ÖNERİLER İzmir tüketicisi açısından satın almaya ilişkin tercihlerin ortalamaları sonucu, ankete katılan tüketiciler üretim şekli tercihleri arasında en çok daha kaliteli ürün tüketmeyi en çok tercih etmektedirler. Geliri belli bir seviyenin üstünde, çalışan, genellikle gıda alışverişlerini süpermarketlerden yapan ve eğitim seviyesi yüksek olan bir profile sahip tüketici grubu sağlığı, lezzet ve fiyattan daha çok tercih etmesi, yetiştirilecek ürünün sağlık koşullarına uygun şekilde üretilmesi sonucu daha yüksek fiyattan satılabileceği gerçeğinide ortaya koymaktadır. Tüketiciler tarafından Taze sebze, taze meyve ve kurutulmuş bitkisel ürünler arasında en çok taze meyve tercih edilmektedir. Bu durumda, İzmir de yetiştirilecek olan yerel tarımsal ürünlerin taze, sağlıklı, organik ürün, yerel işgücü ve ülke içinde üretilmiş tohum ile, daha kaliteli, taze meyve ağırlıklı üretilmesi, satışlarının, reklamlarını internetten yapılması hem üreticilerin doğru ürünü üreterek, aracılara satmasına, böylece doğru ürünlerin piyas aya sürülmesine, tüketicilerin istedikleri ürünlere doğru kanallardan ulaşmasına ve böylece başta çiftçi refahının yükselterek, ildeki istihdamın artmasına, firmaların satış oranlarının doğru orantılı olarak yükselmesine vede ülke ekonomisine doğrudan katkının sağlanması sonucuna ulaşılacaktır. Türkiye de potansiyel alıcı grubu olan yerel ürünlerin yaygın olarak tüketilebilmesi ve tercih edilebilmesi için, yukarıda bahsedilen araştırma bulguları ışığında çalışmaların yapılması faydalı olacaktır. 6. KAYNAKLAR Başarır, A., 2002, Multidimensional Goals of Farmers in the Beef Cattle and Diary Industries. PhD Dissertation, Louisiana State University, Department of Agricultural Economics and Agribusiness, Louisiana. Günden, C., 2005, Bireysel işletme, grup ve bölge bazında uygulamaya elverişli esnek üretim planlarının bulanık çok amaçlı doğrusal programlama yöntemiyle elde edilmesi üzerine bir araştırma: İzmir ili Torbalı ilçesi örneği. Meade L.M., Presley, A., 2002, R&D Project Selection Using the Analytic Network Process, IEEE Transactions on Engineering Management,, 49(1): 59-66pp. Miran, B., 2002, Temel İstatistik,Ege Üniversitesi Basımevi, Ders Kitabı, Bornova-İzmir Saaty T.L., Vargas L.G., Dellmann K., 1996, The Allocation of Intangible Sarkis, J., 2002, A model for strategic supplier selection, Journal of Supply Chain Management, 38(1): 18-28p p 1377