T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EĞİTİM BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI (REHBERLİK VE PSİKOLOJİK DANIŞMANLIK PROGRAMI)

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EĞİTİM BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI (REHBERLİK VE PSİKOLOJİK DANIŞMANLIK PROGRAMI) AKRAN BASKISI DÜZEYİ FARKLI OLAN LİSE ÖĞRENCİLERİNİN KARAR STRATEJİLERİNİN İNCELENMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Seren TORUN Ankara Haziran, 2007

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EĞİTİM BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI (REHBERLİK VE PSİKOLOJİK DANIŞMANLIK PROGRAMI) AKRAN BASKISI DÜZEYİ FARKLI OLAN LİSE ÖĞRENCİLERİNİN KARAR STRATEJİLERİNİN İNCELENMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Seren TORUN Tez Danışmanı: Prof. Dr. Binnur YEŞİLYAPRAK Ankara Haziran, 2007

3 JÜRİ ÜYELERİ İMZA SAYFASI Eğitim Bilimleri Enstitüsü Müdürlüğü ne, Bu çalışma jürimiz tarafından Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Programında YÜKSEK LİSANS TEZİ ÇALIŞMA RAPORU olarak kabul edilmiştir. Başkan....(imza) Prof.Dr. Binnur YEŞİLYAPRAK Üye.. (imza) Yrd.Doç.Dr. Ömer KUTLU Üye..(imza) Yrd.Doç.Dr. Seher SEVİM Onay, onaylarım. Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu.. /. / 2007 Enstitü Müdürü Prof. Dr. A. ÇAKIR İLHAN

4 ÖN SÖZ Ergenlik döneminin ergen için olduğu kadar birçok anne-baba için de zorlu bir dönem haline geldiğini görmekteyiz. Ergen birey yaşadığı yoğun duygulanım, çok yönlü değişim ve gelişime ayak uydurmaya çalışırken gittikçe karmaşıklaşan dünyamızda bir çok değişkenin etkisi altında kalmaktadır. Çoğu anne-baba ise çocuğuna yardımcı olmak istemekte; ancak ne yapacağını bilemez hale gelmekte ve danışmanlık hizmeti alma ihtiyacı duymaktadır. Ergenlik dönemi değişkenleri olarak akran baskısı ve karar stratejileri arasındaki ilişkiyi incelediğim çalışmamda ergenlik döneminde önemli görünen değişkenleri ortaya çıkararak bu dönemin daha sağlıklı geçirilmesi için ergen bireye ve anne-babalara verilen psikolojik danışmanlık ve rehberlik hizmetlerinde yararlı olmasını amaçladım. Çalışmamın amacına ulaşmasını umuyorum. Öncelikle iş yoğunluğuna karşın tez danışmanım olmayı kabul eden, daha sonra tez çalışmam süresince emeğini esirgemeyen sevgili hocam Prof. Dr. Binnur YEŞİLYAPRAK a gösterdiği özen ve ciddiyetinden dolayı teşekkürlerimi sunarım. Çalışmamın öneri aşamasında önerimin tartışılması sırasında görüşlerinden yararlandığım tüm bölüm hocalarıma teşekkürlerimi sunarım. Birlikte tez çalışmasına başladığımız ve karşılıklı etkileşimle çalışmalarımızı sürdürdüğümüz arkadaşım Serap ÜNCÜ ye teşekkür ederim. Tez çalışmam boyunca beni daima destekleyen babama, anneme, kardeşlerime teşekkürlerimi sunarım. iii

5 ÖZET AKRAN BASKISI DÜZEYİ FARKLI OLAN LİSE ÖĞRENCİLERİNİN KARAR VERME STRATEJİLERİNİN İNCELENMESİ Torun, Seren Yüksek Lisans, Eğitim Bilimleri Ana Bilim Dalı Tez Danışmanı: Prof. Dr. Binnur Yeşilyaprak Haziran 2007, XIV-111 sayfa Bu araştırmada akran baskısı düzeyi farklı olan lise öğrencilerinde cinsiyet, sınıf düzeyi ve okul türüne göre karar stratejilerinin farklılaşıp farklılaşmadığı incelenmiştir. Araştırma grubunu eğitim-öğretim yılı Polatlı Lisesi, Polatlı Anadolu Lisesi, Polatlı Endüstri Meslek Lisesi ve Polatlı Kız Meslek Lisesi lise 1, 2 ve 3. sınıfa devam eden 813 öğrenci oluşturmuştur. Öğrencilere Kıran(2002) tarafından geliştirilen Akran Baskısı Ölçeği ve Kuzgun(1992) tarafından geliştirilen Karar Stratejileri Ölçeği uygulanmıştır. Elde edilen bulgular üzerinde SPSS 13.0 paket programdan yararlanılarak tek yönlü varyans analizi, çift yönlü varyans analizi ve t-testi yapılarak bulgulara ulaşılmıştır. Araştırmanın sonuçları aşağıdaki gibidir: Akran baskısı düzeyine göre; Akran baskısı arttıkça içtepisel ve kararsızlık stratejisi puanları da artmaktadır. Akran baskısı düzeyi farklı olan öğrencilerin mantıklı ve bağımlı karar stratejisi puanları arasında anlamlı fark bulunamamıştır. Akran baskısı düzeyi ve cinsiyetin ortak etkisi açısından; İçtepisel, mantıklı ve bağımlı karar stratejileri puanları arasında anlamlı fark bulunamazken; kararsızlık stratejisi puanları arasında anlamlı fark bulunmuştur. Buna göre akran baskısı kız öğrencilerde kararsızlık stratejisinin kullanımını erkek öğrencilere göre daha fazla arttırmaktadır. iv

6 Cinsiyete göre kız öğrenciler içtepisel, mantıklı ve kararsızlık stratejilerini erkek öğrencilerden daha fazla kullanırken, erkek öğrenciler bağımlı karar stratejisini kız öğrencilerden daha fazla kullanmaktadır. Akran baskısı ve sınıf düzeyinin ortak etkisi açısından; Gerek sınıf düzeyi ve akran baskısının ortak etkisi açısından, gerekse sınıf düzeyine göre karar stratejileri puanları arasında anlamlı fark bulunamamıştır. Akran baskısı ve okul türünün ortak etkisi açısından; İçtepisel, mantıklı, bağımlı, kararsızlık stratejileri puanları arasında anlamlı fark bulunamamıştır. Okul türüne göre mantıklı ve bağımlı karar stratejileri puanları arasında anlamlı fark bulunamazken; içtepisel ve kararsızlık stratejileri puanları arasında anlamlı fark bulunmuştur. Buna göre Anadolu lisesi öğrencileri içtepisel karar stratejisini endüstri meslek lisesi öğrencilerinden daha fazla kullanmaktadır. Endüstri meslek lisesi öğrencileri kararsızlık stratejisini Anadolu lisesi öğrencilerinden daha az kullanmakla birlikte; genel olarak Anadolu lisesi ve endüstri meslek lisesi öğrencileri kararsızlık stratejisini kız meslek lisesi ve genel lisede okuyan öğrencilerden daha az kullanmaktadır. v

7 ABSTRACT THE INVESTIGATION OF DECISION MAKING STRATEGIES OF HIGH SCHOOL STUDENTS WHICH HAVE DIFFERENT PEER PRESSURE LEVELS Torun, Seren Master Dissertation, Guidance and Psychological Counseling Department Supervisor: Prof. Dr. Binnur Yeşilyaprak June 2007, XIV-111 pages In this research, it was analyzed whether the decision making strategies of high school students whose peer pressure levels are different, differ from each other in respect of gender, grade level and school type. Research group was composed of 813 students, attending Polatlı High School, Polatlı Anatolian High School, Polatlı Industrial Occupational High School and Polatlı Occupational High School For Girls in the education-training year. These 813 students are those who attend grade 1, 2 and 3 in their high schools. Peer Pressure Scale, developed by Kıran (2002) and Decision Making Strategies Scale, developed by Kuzgun (1992) were applied to the students. One-way variance analysis, two-way variance analysis and t-test were applied on the findings obtained from the study by making use of the SPSS 13.0 package. The results of the study are as below: In respect of peer pressure level; As the peer pressure increases, intuitive and indecision strategy scores increase too; no meaningful difference was found among the rational and dependent decision making strategy scores of the students whose peer pressure levels are different. In respect of common effect of peer pressure level and gender; Although no meaningful difference was found among the intuitive, rational and dependent decision making strategy scores, meaningful difference was found vi

8 among the indecision strategy scores. With reference to this, peer pressure increases the use of indecision strategy in girls more than boys. While girls use intuitive, rational and indecision strategies more than boys in respect of gender, boys use dependent decision making strategy more than girls. In respect of common effect of peer pressure and grade level; No meaningful difference was found among the decision making strategies scores both in respect of common effect of grade level and peer pressure and in respect of grade level. In respect of common effect of peer pressure and school type; No difference was found among intuitive, rational, dependent, indecision strategies scores. While no difference was found among the rational and dependent decision making strategy scores in respect of school type, there is meaningful differences among intuitive and indecision strategy scores. With reference to this, students of Anatolian high school use the intuitive decision making strategy more than industrial occupatinal high school students. Industrial occupational high school students use indecision strategy less than Anatolian high school; at large Anatolian high school and industrial occupational high school students use indecision strategy less than the students attending to occupational high school for girls and general high school. vii

9 İÇİNDEKİLER Sayfa JÜRİ ÜYELERİNİN İMZA SAYFASI.....ii ÖN SÖZ....iii ÖZET....iv ABSTRACT....vi İÇİNDEKİLER.... viii TABLOLAR LİSTESİ... x ŞEKİLLER LİSTESİ......xiii EKLER LİSTESİ...xiv BÖLÜM I GİRİŞ Problem Amaç.. 7 Araştırmanın Önemi ve Gerekçesi Sınırlılıklar Tanımlar.. 11 BÖLÜM II KURAMSALÇERÇEVE VE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR Ergenlik Dönemine İlişkin Kuramsal Çerçeve...12 Akran Baskısına İlişkin Kuramsal Çerçeve...16 Akran Baskısı İle İlgili Araştırmalar.21 Karar Vermeye İlişkin Kuramsal Çerçeve..26 Karar Verme İle İlgili Araştırmalar...30 BÖLÜM III YÖNTEM.41 Araştırmanın Modeli..41 Araştırma Grubu 41 Verilerin Toplanması. 42 Verilerin Analizi..45 BÖLÜM IV BULGULAR viii

10 5. TARTIŞMA VE YORUM SONUÇ VE ÖNERİLER...93 KAYNAKÇA EKLER..104 ix

11 TABLOLAR LİSTESİ Tablo No Sayfa Tablo 1. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Cinsiyet, Sınıf Düzeyi ve Okul Türüne Göre Dağılımı. 42 Tablo 2. Akran Baskısı Düzeyine Göre Karar Stratejileri Puan Ortalamaları ve Standart Sapma Değerleri Tablo 3. Akran Baskısı Düzeyine Göre Öğrencilerin Frekans ve Yüzde Dağılımı.48 Tablo 4. Akran Baskısı Düzeyi Farklı Olan Öğrencilerin İçtepisel Karar Stratejisi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanlara İlişkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları Tablo 5. Akran Baskısı Düzeyi Farklı Olan Öğrencilerin İçtepisel Karar Stratejisi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanlara İlişkin Ortalama ve Tukey HSD Testi Sonuçları..51 Tablo 6. Akran Baskısı Düzeyi Farklı Olan Öğrencilerin Mantıklı Karar Stratejisi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanlara İlişkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları 53 Tablo 7. Akran Baskısı Düzeyi Farklı Olan Öğrencilerin Bağımlı Karar Stratejisi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanlara İlişkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları. 54 Tablo 8. Akran Baskısı Düzeyi Farklı Olan Öğrencilerin Kararsızlık Stratejisi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanlara İlişkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları. 55 Tablo 9. Akran Baskısı Düzeyi Farklı Olan Öğrencilerin Kararsızlık Stratejisi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanlara İlişkin Ortalama ve Tukey HSD Testi Sonuçları..55 Tablo 10. Akran Baskısı Düzeyi ve Cinsiyetleri Farklı Olan Öğrencilerin İçtepisel Karar Stratejisi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanlara İlişkin İki Yönlü Varyans Analizi Sonuçları x

12 Tablo 11. Cinsiyetleri Farklı Olan Lise Öğrencilerinin İçtepisel Karar Stratejisi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanlara İlişkin t-testi Sonuçları Tablo 12. Akran Baskısı Düzeyi ve Cinsiyetleri Farklı Olan Öğrencilerin Mantıklı Karar Stratejisi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanlara İlişkin İki Yönlü Varyans Analizi Sonuçları Tablo 13. Cinsiyetleri Farklı Olan Lise Öğrencilerinin Mantıklı Karar Stratejisi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanlara İlişkin t-testi Sonuçları Tablo 14. Akran Baskısı Düzeyi ve Cinsiyetleri Farklı Olan Öğrencilerin Bağımlı Karar Stratejisi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanlara İlişkin İki Yönlü Varyans Analizi Sonuçları Tablo 15. Cinsiyetleri Farklı Olan Lise Öğrencilerinin Bağımlı Karar Stratejisi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanlara İlişkin t-testi Sonuçları Tablo 16. Akran Baskısı Düzeyi ve Cinsiyetleri Farklı Olan Öğrencilerin Kararsızlık Stratejisi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanlara İlişkin İki Yönlü Varyans Analizi Sonuçları.63 Tablo 17. Akran Baskısı Düzeyi ve Cinsiyetleri Farklı Olan Öğrencilerin Kararsızlık Stratejisi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanlara İlişkin Tukey HSD Testi Sonuçları..64 Tablo 18. Cinsiyetleri Farklı Olan Lise Öğrencilerinin Kararsızlık Stratejisi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanlara İlişkin t-testi Sonuçları Tablo 19. Akran Baskısı Düzeyi ve Sınıf Düzeyi Farklı Olan Öğrencilerin İçtepisel Karar Stratejisi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanlara İlişkin İki Yönlü Varyans Analizi Sonuçları Tablo 20. Akran Baskısı Düzeyi ve Sınıf Düzeyi Farklı Olan Öğrencilerin Mantıklı Karar Stratejisi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanlara İlişkin İki Yönlü Varyans Analizi Sonuçları Tablo 21. Akran Baskısı Düzeyi ve Sınıf Düzeyi Farklı Olan Öğrencilerin Bağımlı Karar Stratejisi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanlara İlişkin İki Yönlü Varyans Analizi Sonuçları xi

13 Tablo 22. Akran Baskısı Düzeyi ve Sınıf Düzeyi Farklı Olan Öğrencilerin Kararsızlık Stratejisi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanlara İlişkin İki Yönlü Varyans Analizi Sonuçları.71 Tablo 23. Akran Baskısı Düzeyi ve Okul Türü Farklı Olan Öğrencilerin İçtepisel Karar Stratejisi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanlara İlişkin İki Yönlü Varyans Analizi Sonuçları Tablo 24. Okul Türü Farklı Olan Öğrencilerin İçtepisel Karar Stratejisi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanlara İlişkin Tukey HSD Testi Sonuçları Tablo 25. Akran Baskısı Düzeyi ve Okul Türü Farklı Olan Öğrencilerin Mantıklı Karar Stratejisi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanlara İlişkin İki Yönlü Varyans Analizi Sonuçları Tablo 26. Okul Türü Farklı Olan Öğrencilerin Mantıklı Karar Stratejisi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanlara İlişkin Tukey HSD Testi Sonuçları Tablo 27. Akran Baskısı Düzeyi ve Okul Türü Farklı Olan Öğrencilerin Bağımlı Karar Stratejisi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanlara İlişkin İki Yönlü Varyans Analizi Sonuçları Tablo 28. Okul Türü Farklı Olan Öğrencilerin Bağımlı Karar Stratejisi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanlara İlişkin Tukey HSD Testi Sonuçları Tablo 29. Akran Baskısı Düzeyi ve Okul Türü Farklı Olan Öğrencilerin Kararsızlık Stratejisi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanlara İlişkin İki Yönlü Varyans Analizi Sonuçları Tablo 30. Okul Türü Farklı Olan Öğrencilerin Kararsızlık Stratejisi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanlara İlişkin Tukey HSD Testi Sonuçları..81 xii

14 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil No Sayfa Şekil 1. Akran Baskısı Düzeyine Göre Öğrencilerin Dağılımını Gösteren Histogram xiii

15 EKLER LİSTESİ Ek Sayfa EK 1. Akran Baskısı Ölçeği EK 2 Akran Baskısı Ölçeği Cevap Kağıdı EK 3. Karar Stratejileri Ölçeği EK 4. Karar Stratejileri Ölçeği Cevap Kağıdı. 110 EK 5. Polatlı Kaymakamlığı İzin Yazısı 111 xiv

16 BÖLÜM I GİRİŞ Bu bölümde araştırmanın problemi, amacı ve alt amaçları, önemi ile sınırlılıklarına yer verilmiştir. Problem Ergenlik dönemine tarihsel gelişim açısından bakıldığında ergenliğe çağlar boyu ilgi gösterildiği görülmektedir. İlk ve ortaçağlarda farklı bir gelişim dönemi içinde görülmeyen ergenlere karşı olumsuz tutum ve düşünceler geliştirildiği izlenmektedir. Ergenler toplum ve düzen için tehlike oluşturan, aileler içinse ekonomik gelir sağlayan bireyler olarak algılanmıştır. 19. yy.dan itibaren olumsuz tutum ve düşüncelerin yerini olumlu tutum ve düşüncelere bıraktığı ve artık bu dönemin farklı bir gelişim dönemi olarak algılanmaya başladığı görülmektedir. Bundan sonra artık ergenler hakkında bilimsel çalışmalar başlamış ve bu çalışmalar 1960 gençlik devrimi hareketiyle ergenlerin biraraya gelerek kendi kültürlerinin oluşturmasıyla artmıştır (Demir, 2001). Günümüzde artık yaşam dönemleri içinde ergenliğin de ayrı bir dönem olarak yer aldığı ve yaşam dönemlerinin çocukluk, ergenlik, yetişkinlik ve yaşlılık olarak dört temel döneme ayrıldığı kabul edilmektedir. Ergenlik döneminde fiziksel, duygusal, zihinsel ve sosyal alanlarda birçok değişim ve gelişim yaşanmaktadır. Bu çok yönlü değişim ve gelişim de bu dönemi daha önemli kılmakta ve buna bağlı olarak araştırmacıları üzerinde çeşitli incelemeler yapmaya itmektedir.

17 2 Ergenlikle ilgili yapılan araştırmalar bu dönemi daha iyi anlamayı sağlamıştır. Her bir araştırma bu dönemi daha da aydınlatırken günümüzde ergenlikle ilgili bilinenler artmıştır. Adams (1995) ergenliği, yüzleşilmesi gereken temel görevler olarak eğitim, olgunlaşma ve beklemeyi içeren bir dönem şeklinde ifade etmektedir. Bu dönem yaşamın geçiş evrelerinden biridir. Birey artık çocukluktan yetişkinliğe geçişi yaşamaktadır. Çocuğun artık ailenin gözetiminin ve korumasının güvenliğine daha az gereksinim duyması, fizyolojik ve hormonal gelişimin yetişkin düzeyine yaklaşması ve fizyolojik olgunluğun çocuğu toplumda sorumluluk yüklenme yönünde zorlamasıyla ergenlik başlar (Adams,1995). Yetişkin görünümünde bir vücut, ergenlerin çocuk olarak görülmesini engeller; fakat onların mücadelesi ego gelişimi ve duygusal olgunlaşma alanındadır ve bu, onları yetişkinlerden ayıran bir durumdur. Ergenler çocuklukla yetişkinlik arasındadırlar (Schvaneveld ve Adams, 2001). Bir kimlik geliştirme sürecinde olan ergenin fiziksel, duygusal, bilişsel, ahlaki gelişimini etkileyen birçok etken olduğu bilinmektedir: Hormonal değişim, aile, öğretmenler, arkadaşlar, kitle iletişim araçları vb. gibi etkenler birkaç örnek olarak verilebilir. Bunlar ergen üzerinde çeşitli etkilere yol açarak ergenin gelişimine yön vermektedir. Ergenlik yıllarında akranlarla ilişkiler oldukça önem kazanmaktadır. Ergenler daha küçük çocuklara göre akran ilişkilerine daha çok önem verirler ve onların ebeveynlerine olan bağları gittikçe azalır; daha çok bağımsızlık kazanırlar (Conger ve Galambos, 1996). Ergenler boş zamanlarının büyük kısmını akran grubunun yaptıkları, popüler kültürün çeşitli yönleri, son modalar, plaklar ve filmler ile tv programları gibi en çok ilgi duydukları konuları tartışarak akran grupları içinde harcar ve arkadaşlarıyla konuşmaya başka

18 3 faaliyetler içinde olmaktan daha fazla ilgi duyarlar (Erwin, 2000). Böylece akran grubu ergenin yaşamında önemli bir yer almaya başlar. Cüceloğlu (1998) ergenlik döneminde akran grubunun önemini şu şekilde ifade etmektedir: Bireyin en büyük bilişsel, duygusal gelişme gösterdiği ve her şeyi eleştirip soruşturup kendine özgü bir yeni dünya kurmaya çalıştığı ergenlik çağında gencin dayanabileceği en önemli güven kaynağını arkadaşlık oluşturur. Bu yaşlarda yaşıtlarının çocuk üzerindeki etkisi çoğu kez ailenin etkisi kadardır, hatta bazı ülkelerde ondan da büyüktür. Ergenin bir grubun içinde yer alması elbette ona grupla ilgili bazı sorumluluklar da yükleyecektir; grubun değerleri, fikirleri, giyim tarzı, dinlediği müzik vb.ni benimsedikçe gruba ait olacaktır. Birey için grubun onayını almak istenilir bir durum haline gelecek ve ergen için düşünüldüğünde akran onayını isteme son derece önemli olacaktır. Adams (1995) akran onayına duyulan gereksinimle ilgili olarak şunları belirtmektedir: Ergenler yetişkinliğe doğru ilerlerken güvenliklerinin büyük bölümünü kendi yaş grupları içinde standartları ve davranışları kendileri için en önemli arkadaşlarından sağlarlar. Akran onayını ve yaptırımlarını kaybederlerse kendi başlarına kalırlar. Tam bağımsızlık doğrultusunda evin güvenliğinden uzaklaşmaya başladığı bir dönemde bu ergene çok güç gelir. Bir grubun parçası olmanın sonucunda kazanılan birtakım yararlar aynı zamanda grup normlarına uyma konusunda da güçlü baskılar ortaya çıkarabilmektedir. Normlardan dikkat çekici derecede sapma olması o kişiyi grubun gözlerinin üstüne çevrileceği bir konuma getirerek bunun sonucunda hizaya getirme baskılarının artmasına yol açacaktır. Uyumlu olamama gruptan dışlanmaya bile yol açabilecektir (Erwin, 2000). Böylece gencin bazı

19 4 durumlarda onaylamadığı davranışlara da akranları tarafından dışlanmamak için uyma kararı alacağı düşünülebilir. Onayına ihtiyaç duyulan grubun aynı zamanda bir baskı gücüne sahip olacağı söylenebilir. Akran baskısı kavramını Santor ve ark. (2000) bireyin sahip olduğu yaş gruplarının aktivitelerinde bir şeyi yapmak için bireye ısrar etmesi ve cesaretlendirmesi olarak ifade edilmektedir (Akt. Kıran, 2002). Başka bir kaynakta ise akran baskısı bireye yaşıtları tarafından düşünce, duygu ve davranışlarını etkilemek amacıyla yapılan zorlama olarak tanımlanmaktadır(insan Kaynağını Geliştirme Vakfı [İKGV],2003). Bu noktada akran baskısının ergenin yaşamına yön vermesinde, çeşitli kararlar almasında etkili olduğu söylenebilir. Ergen bireyin akran baskısına yoğun bir şekilde boyun eğmesi, diğer bir deyişle akranlarının istekleri doğrultusunda kararlar alıp gerçekleştirmesi, özellikle bu baskı olumsuz olduğunda, sağlıklı bir ergenlik dönemi yaşanması açısından sakıncalı olarak değerlendirilebilir. Şöyle ki, ergenlik döneminde bireyin kendini anlama ve değerlendirme yeterliğini kazanması istenir (Yeşilyaprak, 2002). Ancak akran baskısına boyun eğerek akranlarının istekleri doğrultusunda kararlar alan ergenin kendini anlama ve değerlendirme sürecinde Ben kimim? Nasıl biriyim? İlgi, yetenek ve değerlerim neler? gibi sorulara yanıt bulmasının güç olacağı açıktır. Bu noktada akran baskısının kontrol altına alınması gereken bir durum olduğu söylenebilir. Bir diğer ifadeyle, ergenin bağımsız bir kimlik geliştirmesi, akran baskısına direnebilmesi ile mümkün olabilir. Ergenlik kavramı, içinde bulunulan dönemden, o döneme hakim olan düşünce tarzı ve kültürden, ekonomik ve sosyal yapıdan ve demografik özelliklerden bağımsız olarak ele alınamaz (Demir, 2001). Günümüz yaşam tarzına bakıldığında da ergenlerin küçük yaştan itibaren ailenin geçimine katkıda bulunmak zorunda kalmadığı, eğitimi süresince sorumluluklarının eğitim yaşamıyla sınırlı olduğu ve sonuç olarak da geçmişe oranla ergenlerin birlikte geçirdikleri zamanın, dolayısıyla akranın öneminin arttığı; bunun yanı sıra yine yaşamın her alanda genişlemesi ve çeşitlenmesi sonucu bireylerin

20 5 almaları gereken kararların da nicelik ve nitelik olarak artış gösterdiği söylenebilir. Şöyle ki geçmiş dönemlerde ergenin aile ekonomisine katkıda bulunmak için zamanının çoğunu tarlada ya da hayvancılık yaparak geçirdiği ve çevresinden bir gençle evlilik gibi birkaç konuda karar verdiği düşünülürse; günümüzdeki ergenin zamanının çoğunu ilgi ve istekleri doğrultusunda okulda, çeşitli sosyal ortamlarda ve çeşitli etkinliklere katılarak geçirdiği ve lisede alan seçimi, üniversitede meslek seçimi, eş seçimi, yaşanılacak şehir-ülke seçiminin yanı sıra günlük yaşamda giyim, müzik, yemek, sosyo-kültürel aktiviteler gibi birçok konuda kararlar aldığı söylenebilir. Gelişen dünyanın çeşitli alanlarda gittikçe karmaşıklaşması seçenekleri arttırmakta ve bu durum da karar verme sürecini güçleştirmektedir (Kuzgun,1992). Akran baskısına boyun eğme ya da buna karşı çıkma temelde bir karar verme davranışı olarak karşımıza çıkmaktadır. Karar verme çocuk, ergen, yetişkin olsun her bireyin yaşamının her alanında gerçekleştirdiği bazen basit ve anlık, bazen zorlu ve uzun bir süreçtir. Bir çocuk için karar vermeyi yönlendiren temel etkenin anne-baba olduğu söylenebilir; çünkü çocuk yaşamını sürdürmede büyük ölçüde anne-babasına bağımlıdır. Bir yetişkin için ise karar verme çoğunlukla bağımsız bir süreçtir; yetişkin seçenekleri arasından en uygun olanı kendi ilgi, istek ve değerlerine göre tercih edebilir. Bir ergen açısından ise karar verme sürecinin görece çocuk ve yetişkinlere kıyasla daha sıkıntılı olduğu söylenebilir. Ergen bir geçiş aşamasındadır; ne tam bağımlı ne tam bağımsızdır. Yaşadığı yoğun duygulanım süreci de göz önüne alınırsa ergenin aldığı kararların sonuçlarından da aşırı ölçüde etkileneceği düşünülebilir. Ergenlikte gerçekleşen olgunlaşma karar verme yaşantısını da içerir. Çocukluk boyunca kararlar bir şekilde onlar adına alınmıştır ve ergenliğe geçerken de onların böylesi sorumluluklar almak için tecrübesiz oldukları ya da hazır olmadıkları düşünülür. Gerçekten ergen yaşamı sınırlandırılmıştır. Karar alma konusunda deneyimsiz olmaları ve aile ve toplumdaki güçsüz,

21 6 belirsiz konumları ergenleri kararların olduğu karmaşık bir dünyanın içinde olmaya zorlar (Schvaneveld ve Adams, 2001). Ergenlik döneminde, akran onayına önem verdiği yaşantılar içinde olan birey içinde bulunduğu gruptan gelen akran baskısına boyun eğme ya da eğmeme yönünde karar alma durumuyla karşı karşıyadır. Olumlu yöndeki akran baskısı ergenin kişilik gelişimine katkıda bulunurken, olumsuz akran baskısı duygusal ve bedensel açıdan büyük zararlara yol açabilir. Bu nedenle ergenlere akran gruplarından gelen zorlayıcı etkilere karşı durabilme yeterliğinin kazandırılması önemlidir ve akran baskısına hayır diyebilme becerisinin geliştirilmesi gerekir. Burada ergenin kendini tüm yönleriyle tanıması ve değerlerini oluşturmasına yapılan yardım önceliklidir. Bu durumda ergenin karar verme sürecini bilmesi ve uygulama yeterliliğini kazanması, kendine güven kazanmasına, özsaygısının artmasına ve diğer kişilerin saygısını kazanmasına ve tehlikelerden uzak durmasına(akran baskısı ile gelen tehlikeler düşünülebilir) yardımcı olur (İKGV, 2003). Böylece karar verme, amaç belirleme, plan yapma ve yürütme becerisi ergenlik dönemi gelişim görevlerinden biri olarak karşımıza çıkmaktadır (Yeşilyaprak, 2002). Bir eğitim kurumu olarak okullarda sürdürülen rehberlik ve psikolojik danışma hizmetleri kapsamında öğrencilerin karar verme süreçleri üzerinde önemle durulmakta; grup rehberliği çalışmalarında karar verme becerisinin geliştirilmesine yönelik etkinliklere yer verildiği bilinmektedir. Yeşilyaprak (2002) ın belirttiği ergenlik dönemindeki bireylerin gelişim görevlerden biri olan uygun bir bağımlılık-bağımsızlık tarzı geliştirme ve yürütme becerisinin tam da akran grubunun etkilerini ve karar verme davranışını içerdiği düşünülmektedir. Şöyle ki, uygun bir bağımlılıkbağımsızlık tarzı geliştirme nin hem bir gruba ait olmayı hem de birey olmayı içerdiği; gruba ait olma kavramının akran grubu ile ilgili olduğu, birey olma kavramının ise bir yönüyle karar verme becerisi ile ilgili olduğu söylenebilir. Buradan hareketle akran baskısı ile ergenin karar verme davranışı arasında bir ilişki olabileceği düşünülmektedir.

22 7 Hallinan (1983) ergenlikle ilgili araştırmalarda genel olarak ergenlerin akranlarından etkilendiğine ilişkin yaklaşımların söz konusu olduğunu; ancak bu durumun her zaman böyle olmayabileceğini; farklı bir bakış açısından çeşitli araştırmalarda akran baskısının ergenin hassasiyetine göre değişebileceğinin görüldüğünü ve bazı ergenlerin diğerlerinden daha incinebilir olduğunu açıklayarak araştırmalarda akran baskısı ile ilişkili olabilecek birtakım kişisel özelliklerin araştırılmasına ihtiyaç olduğunu ifade etmektedir (Akt. Mounts ve Steinberg, 1995). İşte ergenin akran baskısına karşı hassasiyeti ile ilgili değişkenlerden biri olarak ergenin karar verme stratejisi incelenmeye değer bulunmuş; böylece akran baskısı düzeyi farklı olan lise öğrencilerinin karar stratejilerinin farklılaşıp farklılaşmadığı incelenmiştir. Amaç Bu araştırmanın genel amacı akran baskısı düzeyi farklı olan lise öğrencilerinde karar verme stratejilerinin farklı olup olmadığını cinsiyet, sınıf düzeyi ve okul türüne göre incelemektir. Bu genel amaç doğrultusunda şu sorulara yanıt aranacaktır: 1. Akran baskısı düzeyi farklı olan lise öğrencilerinin karar verme stratejileri; a) İçtepisel b) Mantıklı c) Bağımlı d) Kararsız strateji alt boyutları açısından farklılaşmakta mıdır? 2. Akran baskısı düzeyi ve cinsiyetleri farklı olan lise öğrencilerinin karar verme stratejileri; a) İçtepisel b) Mantıklı

23 8 c) Bağımlı d) Kararsız strateji alt boyutları açısından farklılaşmakta mıdır? 3. Akran baskısı düzeyi ve sınıf düzeyi farklı olan lise öğrencilerinin karar verme stratejileri; a) İçtepisel b) Mantıklı c) Bağımlı d) Kararsız strateji alt boyutları açısından farklılaşmakta mıdır? 4. Akran baskısı düzeyi ve okul türü farklı olan lise öğrencilerinin karar verme stratejileri; a) İçtepisel b) Mantıklı c) Bağımlı d) Kararsız strateji alt boyutları açısından farklılaşmakta mıdır? Araştırmanın Önemi ve Gerekçesi Ergenlik döneminde bulunan lise öğrencilerinin yaşamını etkileyen birçok etken söz konusudur. Ergen bir yandan yetişkin yaşamına hazırlanmakta; bunun için yeni sorumluluklar üstlenmekte; bir yandan geleceğe dair planlar yapmakta ve hayatına yön vermeye çalışmakta (örneğin alan ve meslek seçimi); bir yandan farklı rollere girerek, ilgi ve yeteneklerini çeşitli yaşantılarla keşfederek kendini tanıma ve bir kimlik oluşturma sürecini yaşamaktadır. Böylesi bir süreç yaşayan ergen, çevresindeki birçok etkenden kolay etkilenir bir durumdadır. Bununla birlikte yetişkin yaşamına hazırlığın bir parçası olarak kendi kararlarını kendisi almaya başlayacaktır. Akran baskısı ergenlik döneminde bireye etki eden, davranışlarını yönlendiren faktörlerden biri; karar verme stratejisi ise bu dönemde bireyin

24 9 kimlik gelişimi ve geleceğini belirlemede önemli bir davranış boyutu olarak karşımıza çıkmaktadır. Karar verme becerisini geliştirme programları hazırlanırken bu programlarda bireylere sağlıklı karar verme becerisinin aşamalar halinde (problemi tanımlama, seçenekleri belirleme, bilgi toplama, seçeneklerin avantaj ve dezavantajlarını değerlendirme, bir karara ulaşma gibi) açıklanarak her bir aşamada yapılması gerekenlerin öğretildiği görülmektedir. Ancak böylesi bir programda ergenin karar vermede maruz kaldığı baskıların (akran baskısı, aileden gelen baskı vb.) yer almadığı ve ergenin herhangi bir baskıya maruz kalmadan karar verdiği varsayımı ile beceri geliştirilmeye çalışıldığı söylenebilir. Öğrencilere bu tür etkili karar verme becerileri geliştirme programları hazırlanırken, akran baskısı ile karar verme stratejileri arasındaki ilişkinin ortaya konmasıyla bu programlara akran baskısı da dahil edilerek, daha kapsamlı ve uygulamaya dönük beceriler sunulabilir. Birey karar verirken önüne çıkan engellerle -ki bunlardan biri de akran baskısı olacaktır- nasıl başa çıkacağına ilişkin bakış açısı kazandırılarak karar verme becerisine yeni bir boyut kazandırılarak daha zenginleştirilmiş programlar sunulabilir. Bu araştırma ile akran baskısına maruz kalan öğrencilerin hangi karar stratejilerini kullanmaya eğilimi olduğu belirlenerek, geliştirilebilir bir beceri olarak karar verme davranışına yönelik çeşitli beceri programları ile bu beceriler geliştirilebilir ve bireylerin daha sağlıklı karar verme stratejisini kullanmaları sağlanarak bu sayede akran baskısı bir yönüyle kontrol altına alınabilir. Öztürk (1994) üniversite öğrencilerine yönelik karar verme becerisi kazandırma programı geliştirdiği çalışmasında sağlıklı karar verme becerisinin kazandırılması ile bireylerde sonuçlar büyük ölçüde bana bağlıdır bilincinin oluşmasına aracılık edeceğini ifade etmiştir. Bu ifadenin bireyin kendi istek ve değerleri doğrultusunda yani baskı dan uzak bir karar verme davranışı ve stratejisini içerdiği söylenebilir. Lashbrook (2000) akran etkisini açıklayan baskın yaklaşımlardan üç noktada sıkıntı olduğunu belirtmiştir. İlk olarak bu yaklaşımların gencin

25 10 yaşantı/deneyimlerinin etkisine yeterince önem vermediklerini açıklamaktadır. İkinci olarak yaklaşımların genci pasif rolde ele almaya yöneldiklerini ve üçüncü olarak da motivasyon boyutunun dikkate alınmadığını ve genç neden akran etkisine uymaktadır? sorusunun açıklanmadığını ifade etmektedir. Akran baskısı ile karar stratejileri arasındaki ilişkinin ortaya konmasıyla gencin pasif rolünün irdelenmiş olacağı, akran baskısına maruz kalmada gençten gelen özellikler belirlenerek; dinamikler ortaya koyulabilir. Bu sayede akran baskısı sadece baskı yapan grubun kontrolünde bir değişken olarak irdelenmekten çıkmış ve baskıya maruz kalanın özellikleri de ortaya konulmuş olacaktır. Bireylerin karar verme stratejileri farklı olabilmektedir. Örneğin Kuzgun (1992), mantıklı karar verme stratejisini karar verirken seçenekleri dikkatle inceleme ve her birinin olumlu-olumsuz yanlarını değerlendirme olarak tanımlarken; içtepisel karar verme stratejisini seçenekler üzerinde yeterince düşünmeden, içinden geldiği gibi karar verme olarak tanımlamıştır. Akran baskısına maruz kalan gencin durumu değerlendirerek bu baskıya boyun eğmesi ya da karşı çıkması da bir karar verme davranışıdır. Buna göre gencin sağlıklı karar verme stratejilerini benimsiyorsa akran baskısının olumsuz etkilerinden korunabileceği düşünülebilir. İşte söz konusu araştırma ile akran baskısına çeşitli düzeylerde maruz kalanların hangi karar stratejilerini kullandığı belirlenerek geliştirilebilir bir beceri olarak karar verme davranışına yönelik çeşitli beceri programları ile bu beceriler geliştirilebilir ve bireylerin daha sağlıklı karar verme stratejisini kullanmaları sağlanarak bu sayede akran baskısı bir yönüyle kontrol altına alınabilir. Araştırmanın akran baskısı ve karar verme stratejileri arasındaki ilişkiyi bazı değişkenlere göre inceleyerek yukarıda sözü edilen sürece katkı sağlayacağı; böylece psikolojik danışma ve rehberlik alanında pratik yarara dönük bulgular ortaya koyabileceği gerekçesi ile önemli olduğu söylenebilir.

26 11 Sınırlılıklar Araştırma verileri eğitim-öğretim yılı Ankara İli Polatlı İlçesi Anadolu Lisesi, Polatlı Lisesi, Endüstri Meslek Lisesi ve Kız Meslek Lisesi ne devam eden 813 öğrenci ile sınırlıdır. Tanımlar Akran Baskısı: Akran Baskısı Ölçeği ni geliştiren Kıran (2002) araştırmasında Santor, Messervey ve Kusumakar (2000) ın tanımına yer vermiştir. Buna göre akran baskısı bireyin sahip olduğu yaş gruplarının aktivitelerinde bir şeyi yapmak için bireye ısrar etmesi ve cesaretlendirmesidir. Ayrıca Kıran (2002) tanıma şunları eklemiştir: Bu baskı sözel ya da sözel olmayan mesajlarla iletilebilir ve gencin kendi değerlerine göre davranışı yargılamadan uyması konusunda bir zorlayıcılık taşır. Bu tanıma göre geliştirilen ölçekten alınan puanların yükselmesi, ergenin yaşadığı akran baskısının artışını gösterir. Karar Verme: Bir ihtiyacı gidereceği düşünülen bir objeye götürecek birden fazla yol olduğu zaman yaşanan sıkıntıyı giderici bir yöneliştir (Kuzgun, 1993).

27 12 BÖLÜM II KURAMSAL ÇERÇEVE VE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR Bu bölümde öncelikle genel olarak ergenlik dönemi ve bu dönemin özelliklerini açıklayan kuramsal çerçeve açıklanmış; bundan sonra akran baskısına ilişkin kuramsal çerçeve sunularak ilgili araştırmalar verilmiş; daha sonra karar verme sürecine ilişkin kuramsal çerçeve sunularak ilgili araştırmalara yer verilmiştir. Ergenlik Dönemine İlişkin Kuramsal Çerçeve Ergenlik çocukluk ile yetişkinlik arasında yer alan bir geçiş dönemidir. Bu dönemde fiziksel, duygusal, bilişsel, sosyal, ahlaki gelişim alanlarında değişimler yaşanmaktadır. Ergenlik döneminde hormonal değişimlere de bağlı olarak yoğun duygulanım yaşanır. Karamsarlık, nedenli-nedensiz ağlamalar ve öfke-sevinç, neşe-hüzün gibi ikircikli duygular bu dönemin duygusal hareketliliğinin sonucudur. Ergenlikte benmerkezci düşünce yapısının hakim olduğu görülmektedir. Ergen oldukça kendisine dönüktür. Ergen çeşitli duygularının etkisiyle enerjisinin çoğunu anne-baba otoritesinden kopmak ve onlara olan bağlılığını yadsımak için harcar. Ergenlik kendini arama ve bulmaya çalışma, kısaca bireysel kimlik geliştirme sürecidir. Bu süreçte pek çok değişik rol denenir. Ergen kim ve ne olacağı hakkında düşünürken kendini başkalarının

28 13 gözüyle görmek ister. Akran grupları kendi hakkında bilgi alabileceği oldukça önemli bir gruptur (İKGV, 2003). Ergenlik dönemi evden kopma ve topluma açılma çağıdır. Ergenliğe giren bir genç ana babanın öğütlerinden, eleştirilerinden ve karışmalarından sıkılarak dışarı yönelir. Çünkü özgür davranabildiği tek yer evin dışıdır. Ailesiyle bağları zayıflayan genç kendini boşlukta bulur. Doğal olarak kendisi gibi bağımsızlık arayan, aynı kaygıları paylaşan, benzer bocalamaları yaşayan yaşıtlarına yönelir (Yörükoğlu, 1998). Ergenlikte birtakım kişisel kaygılar da görülmektedir. Akran gruplarının kız ve erkekleri tarafından kabul edilmek isterken, büyüklük için rol denemelerine girişirler (Adams, 1995). Modern dünyada ergenlik çağının bazı streslerle geçen bir dönem olduğunu görmekteyiz. Pek çok yetişkin bu dönemi eve ve topluma bir uyumsuzluk dönemi olarak görür. Ergenler yetişkin sorumluluğunun eşiğindedirler ve kendileri için düşünmeye ve anababalarının bilgeliğini sorgulamaya başlamaktadırlar (Adams, 1995). Anababaların da ergene bazen bir çocuk, bazen bir yetişkin gibi davranmalarıyla ergen dünyasındaki roller ve bunlara ilişkin beklentilerdeki belirsizlik giderek artar. Ergen, yaşamını çok hızlı ve çok yönlü bir biçimde etkileyen değişimlerle geçirirken, anababa da değişen çocuğunu anlamak için uğraşır (İKGV, 2003). Havighurst (1972) ergenler ilgili gelişim görevlerini açıklamaktadır. Bu gelişim görevlerinde hem kişisel ihtiyaçların karşılanması hem de toplumun isteklerine yer vermiştir İhtiyaç ve isteklerin uzlaştırılması gelişim görevlerinin temel özelliğidir (Akt. Schvaneveldt ve Adams, 2001). Thompson (1992) ergenlik dönemini çeşitli gelişim alanlarına göre ele alan ergenlik kuramlarının dikkate aldığı gelişim alanına göre ergenlik dönemi gelişim görevini aşağıda görüldüğü şekilde açıklamıştır (Akt. Yeşilyaprak, 2000):

29 14 Kuramcılar Tarafından Tanımlanan Ergenlik Dönemi Gelişim Görevleri Kaynak Gelişim Alanı Gelişim Görevleri Kişi Freud Psikoseksüel Seksüel enerjinin sosyal yönden onaylanan etkinliklere sarfedilmesi (yöneltilmesi) Erikson Psikososyal Kimlik kazanma, kendini tek bir birey olarak algılama, kabul etme Piaget Bilişsel/Zihinsel Formal işlemler, soyut düşüncelerle ilgilenme, kuramsal durumlar üzerinde düşünme Maslow İnsan İhtiyaçları Ego, saygı ihtiyaçları, güven duygusunun gelişimi, olumlu kendine saygı (özsaygı), kendine değer verme, kendini geliştirme Super Mesleki gelişim Mesleki önceliklerin kristalleşmesi, geçici seçimler yapma, uygun meslek alanlarının belirlenmesi, genelleştirilmiş seçimlerden özele doğru değişim Sullivan Kişilerarası İlişkiler Kendi cinsi ve karşı cinsle doyum verici ilişkiler kurma ve sürdürme Ergenlik dönemine ilişkin değişim ve gelişimin çok yönlü olduğu ve her alana ilişkin başarılması beklenen bir gelişim görevinin açıklandığı görülmektedir. Bu araştırma kapsamında akran baskısının ve karar verme davranışının psikososyal alanla ilgili değişkenler olduğu göz önüne alındığında özellikle Erikson un psikososyal kuramını ayrıntılı olarak ele almakta fayda olduğu düşünülmektedir. Erikson insanın yaşam döngüsünü bir dizi nükleer çatışma olarak ele alır ve insanın sekiz çağı olduğunu ileri sürer. Bunlar çocukluktan yetişkinliğe doğru temel güvene karşı güvensizlik, özerkliğe karşı utanç ve şüphe, girişkenliğe karşı suçluluk, çalışkanlığa karşı aşağılık, kimliğe karşı kimlik karmaşası, yakınlığa karşı yalnızlık, üretkenliğe karşı verimsizlik ve

30 15 bütünleşmeye karşı umutsuzluk olarak adlandırılmaktadır. Burada ergenlik dönemine karşılık gelen dönem kimliğe karşı kimlik karmaşası dır. Erikson, ergenliği özel önemi olan bir dönem olarak kabul eder. İnsanın yaşam sürecinde ortaya çıktığı noktadan dolayı ergenlikte, çocukluğun bütün önceki çatışmalarının yinelendiği ve yetişkinliğin çatışmalarının önceden yaşandığı varsayılır. Bu dönemde her şey iyi giderse ergenin çok yönlü çatışmalarını çözme çabalarının sağlıklı bir kimlik duygusu ile sonuçlanacağı; aksi halde kimlik karmaşasının söz konusu olacağı belirtilir. Erikson bu süreçte zihinsel olgunlaşmasının rolünden de söz eder ve ergenlerin ne olabileceklerini önceden hesaplayabileceklerini ve ilerideki yaşamlarını belirlemeye başlayacakları zihinsel becerilere sahip olduklarını açıklar (Adams, 1995). Buradan hareketle kimlik geliştirme sürecinde olan ergenin bu dönemi sağlıklı bir şekilde geçirmesinde akran baskısının etkileri ve karar verme davranışının gelişiminin de önemli olacağı söylenebilir. Kılıççı (2000) ergenlik döneminde başarılması gereken gelişim görevlerini açıklamıştır: Duygusal bağımsızlığını kazanmak ve önemli kararlarını kendi başına vermek Cinsel kimliğini ve değişen sosyal-cinsel rollerini anlamak Akranları arasında kabul görmek, arkadaşlık, işbirliği ve liderlik yeteneklerini geliştirmek Anne-babayla ilişkileri değiştirmek, çatışan değerleri uzlaştırmak ve kendi yaşına özgü bir yaşam felsefesi geliştirmek Geleceği konusunda kendi isteklerine odaklanmak, mesleğini seçmek ve onunla ilgili ön hazırlıkları yapmak Özkimliğine ulaşmak ve bunu kabullenmek Böylesi bir süreçte ergenlik döneminde bireyin davranışlarını ve bu davranışların gerisindeki değişkenleri belirlemek bu çok yönlülüğü anlamayı sağlayacak ve bu döneme açıklık kazandıracaktır. Bu noktada gelişim görevleri incelendiğinde karar verme davranışı bu dönemde görülen temel bir

31 16 davranış ve akran ilişkileri ergen üzerinde etkisi olan önemli bir değişken olarak karşımıza çıkmaktadır. Akran Baskısına İlişkin Kuramsal Çerçeve Akran baskısına ilişkin kuramsal çerçeveye genel olarak bakıldığında yazarların değişen yaşam koşullarına bağlı olarak akran baskısının ergen üzerindeki etkilerinin arttığı açıklamalarını yaptıkları görülmektedir lerden önce çocuk ve ergenlerin ebeveynleriyle birlikte evde vakit geçirip ve doğrudan ya da dolaylı olarak sürekli yetişkinlerin kontrolü altında iken; şehirlere büyük göç ve ebeveynlerin evden uzakta çalışmalarıyla birlikte çocukların daha çok kendi başlarına kalmaya başladığı bilinmektedir. Böylece yetişkin denetiminin azalması, özerkliğin artması ve eğitim sistemi içerisinde akran kültürü nün gelişmesiyle ergenin ve çocukların yaşıtlarına olan ilgisinin temelleri oluşmuştur (Adams ve Gullotta, 1989). Ergenlik döneminde akranlarla ilişki yetişkin ilişkilerinin (sosyal yaşamda ilişkiler, iş yaşamında ilişkiler, karşı cinsle ilişkiler vb.) bir prototipidir. Ergenler, daha küçük çocuklara göre akran ilişkilerine daha bağlıdır; çünkü anne-babaya bağımlılık azalır; bağımsızlık artar. Ergenlerin çoğu yakın arkadaşlarının kendilerini anne-babalarından daha iyi anladıklarını belirtmektedirler. Ergenlik, psikolojik yıpranmaları erken dönemde tamir etme olanağı sunabilir: Bununla birlikte akranlarla ilişkiler bu hassas gelişim döneminde zararlı da olabilir. Gençle dalga geçme, genci reddetme ya da davranışları konusunda baskı söz konusu olabilir. Ergenlik sürecinde akran grubunun öneminin artması nedeniyle akran kültürünün değerlerine, alışkanlıklarına ve kaprislerine uyum sağlama konusunda ergenin motivasyonu ergenliğin ilk yıllarından başlayarak ve izleyen yıllarda aşamalı olarak artar; ancak ergenliğin ortalarından sonlarına doğru da azalır. Ergenin akranlara uyum sağlama ihtiyacı cinsiyet, sosyo-ekonomik düzey, ebeveynle

32 17 ilişkiler ve kişisel faktörlere göre de değişebilir. Genellikle akran grubunun ve ebeveynlerin değerlerinin çatıştığı ve bunun ebeveyn etkisinin azalıp akran grubuna artan bağlılığın kaçınılmaz sonucu olduğu iddia edilir; ancak bu genellikle doğru değildir. Ergenin ebeveyninin ve akranlarının davranışları arasında bir binişiklik olduğu da dikkati çekmektedir. Ne annebaba ne de akranlar tek başına tüm etkiye sahip değildir. Akranlar daha çok moda olan müzikler, giyim, dil ve akran ilişkileri üzerinde etkiye sahipken anne-babalar daha çok eğitim planları, ahlaki ve sosyal değerler konusunda etkiye sahiptir. Orta çocukluk ve erken ergenlik döneminde akran ilişkileri daha çok oyun grupları ve aynı cinsiyetten akranlara yönelme şeklindedir. Ergenlik sürecinde akran grubunun doğası ve işlevi değişir. Aynı cinsten oluşan gruplar yavaş yavaş karşı cinsle etkileşime doğru ilerler ve bu da ergen kalabalıklarına götürür. İlerleyen aşamada heteroseksüel gruplarda bireyler arasında özel heteroseksüel etkileşimin başladığı görülür. Sonunda ergenliğin ilerleyen yıllarında ergen çiftleri ve çiftlerden oluşan arkadaşlık grupları meydana gelir. Aynı cinsiyetten arkadaşlıklar devam eder; ancak daha durağan ve sakindir. Ergenler arasında akran ilişkilerinin özel bir yeri vardır: Yaşamın önceki ve sonraki dönemlerine göre daha samimi, yoğun duygular içeren, daha açık ve dürüst arkadaşlıklar söz konusudur. Yakın arkadaşlıklar, akran grubunun yapamadığı noktada ergenin gelişimine katkıda bulunur. Ergenler yakın arkadaşları ile açıkça konuşur ve duygularını paylaşırlar. Böylece ihtiyacı olduğunda destek olacak güvenilir ve vefalı bir arkadaşın önemli olacağı sonucu şaşırtıcı olmayacaktır. En önemlisi arkadaşlık ilişkisi gençlerin kendi duygularını ve başkalarının duygularını anlamayı sağlayarak kimlik gelişimine katkıda bulunur. Ergenin kişisel özellikleri, bilişsel becerileri ve sosyal davranışları onun akranlar tarafından kabul edilmesinde önemlidir. Ergen diğerleri tarafından kabul edilmeye, akranlarla yapıcı etkileşimler gerçekleştirmeye, grup etkinliklerine katılmaya isteklilik gösterirler. Buna karşılık ben-merkezci ve düşüncesiz, saldırgan tepkileri olan, kibirli, isteklerini kabul ettirmeye çalışan genç reddedilir (Conger ve Galambos, 1997). Ergen akran grupları üç gruba ayrılabilir: Ergen grupları, kalabalıklar ve çeteler. Tüm bu gruplarda yüzyüze iletişim, gönüllü katılım ve karşılıklı işbirliği söz konusudur; ancak gruplar genişlik, yapı ve durağanlık/kararlılık açısından

33 18 farklılık gösterir. Bu çalışmada ele alınan ergen gruplarıdır. Ergen grubu temel akran gruplarıdır. Bunlar aynı yaşlarda ve genelde aynı cinsiyetten bireylerden oluşur. Grup üyeleri birbirleriyle kolayca haberleşirler; sadece konuşarak birlikte zaman geçirirler ve birliktelikten hoşlanırlar (Cotterel, 1998). Akran baskısı ergenlikte önemli görünen bir noktadır. Akran baskısı grup normlarına geçiş ve grup üyeleri arasındaki sadakati sağlamada birincil konumdadır. Birçok çalışma ergenlikteki akran etkisini incelerken sadece akran grupları ya da spesifik tavır ve davranış üzerinde odaklanmışlardır. Akran grubu bireyin ilgi ve düşüncelerini sergilemesine, duygusal bir ait olma ile de ebeveynlerine olan psikolojik bağımlılıktan vazgeçmelerini sağlar. Grup üyeleri arasındaki güven ve destek, ergenin bu dönemin özelliği olan kuşkulu karışık duygulanımlarına karşı rahatlık yaratan bir tezat oluşturmaktadır (Coleman ve Hendry, 1990). Arkadaşlarca aranmak, beğenilmek ve benimsenmek benlik saygısının önemli bir koşuludur. Ergen kendi kişiliğini sınar, dener ve geliştirir. Arkadaş grubunun ergen üzerindeki etkileri güçlüdür. Kendisi kopya çekmeyi yanlış bulan bir ergen arkadaş hatırına kopya verebilir. Grubun çoğunluğu hadi şu bahçeye girip biraz meyve yiyelim derse ergenin gruba karşı çıkması zordur. Grupta kişinin değil, grubun üstbenliği baskın çıkar (Yörükoğlu, 1998). Akran baskısı daha çok olumsuz davranışlarla(örn. risk alma, sigara içme vb.) ilişkilendirilse de; ergenin sonradan pişman olacağı davranışları yapmasında kritik rol oynasa da olgun, sıcak, ilgili ve sömürücü olmayan akran, ergenin benlik kavramı oluşturmasında, kendini değerli hissetmesinde, geleceğini planlamasında kritik rol oynayabilir (Conger ve Galambos, 1996). İKGV (2003) tarafından akran baskısının ergeni gerek olumlu gerekse olumsuz yönde etkileyebileceği durumlar maddeler halinde ifade edilmiştir: 1. Olumlu yönde etkileyebileceği durumlar: Okulda ve okul dışında kişiliği geliştirici etkinliklerde görev almak

34 19 Hedeflere ulaşmak(meslek seçimi, okul başarısı, olumlu kimlik geliştirme vb.) Bedensel, psikolojik ve cinsel sağlığa dikkat etmek 2. Olumsuz yönde etkileyebileceği durumlar: Sigara, alkol ve uyuşturucu kullanmak Okula ya da derslere devamsızlık yapmak, Çevreye ya da başkalarına ait mallara zarar vermek Uygun olmayan zaman ve biçimde cinsel ilişkiye yönelmek Yasal olmayan davranışlara yönelmek Ergenlik döneminde arkadaşlığın, ergenin tavırları, davranışları ve gelişimi üzerinde önemli etkileri vardır. Bu etkinin genel olarak olumlu ya da olumsuz bir etki olduğu konusunda uyuşmazlık içinde olan iki yaklaşım söz konusudur. Pozitif etkileri vurgulayan yaklaşım ergenlikte yakın arkadaşlıkların bireyin psikolojik ve sosyal gelişimi açısından olumlu etkilerini açıklar. Bu yaklaşımda arkadaşlarla etkileşimin ergenin stresli olaylarla başa çıkma ve sosyal becerilerini geliştirmesine katkıda bulunduğu açıklanır. Negatif etkileri vurgulayan yaklaşım ise arkadaşlık ilişkisinin ergenin davranışları üzerindeki olumsuz etkilerini açıklar. Bu yaklaşımda arkadaşların ergeni anti-sosyal ve suç kabul edilen davranışlara teşvik ettiği belirtilir. Bu iki yaklaşım sadece varsayımlar açısından farklılaşmamakta bunun yanı sıra yöntem açısından da farklılaşmaktadır. Şöyle ki ilk yaklaşımda arkadaşlığın ergen üzerindeki etkisi ilişkinin özelliklerine bağlı olarak açıklanmaktadır. Örneğin oldukça yakın bir ilişki ergenin özsaygısını arttırabilir ve diğer insanları anlama becerisi kazandırabilir. İkinci yaklaşımda ise arkadaşlığın ergen üzerindeki etkisi arkadaşın tavır ve tutumlarına bağlı olarak açıklanmaktadır. Örneğin arkadaşının alkol kullanması ergenin de alkol kullanmaya başlama olasılığını arttıracaktır. Sonuç olarak ilk yaklaşımda ergen üzerindeki etkinin arkadaşlığın özellikleriyle, ikinci yaklaşımda arkadaşın özellikleri üzerinde durulduğu söylenebilir. Özet olarak arkadaşların yukarıda belirtilen iki yolla ergen üzerinde olumlu ya da olumsuz etkileri olabilir (Muuss ve Porton, 1998).

35 20 Erikson (1968) ergenlikte sağlıklı kimlik gelişimi için akran grubu ilişkilerinin temel noktalardan biri olduğunu belirtmektedir. Akran grubunun, ilgilerini ve ideolojilerini tanıma, ilişki kurma becerisini görme, anne-babaya olan bağlılık azalırken ait olma duygusu sağlaması açısından ergene çeşitli yararları olduğunu açıklamaktadır (Akt. Clasen and Brown, 1985). Okulda başarı, akranlar tarafından kabul edilme ergenlik döneminin başarılması gereken görevleridir (Schvaneveld ve Adams, 2001). Genel olarak yazarların ergenlik döneminde akranların önemli bir rolü olduğu konusunda uyuşma içinde olduğu; bazı yazarların akran baskısının olumlu ve olumsuz etkileri açısından uyuşmazlık içinde olmasına karşın çoğu yazarın akran baskısının hem olumlu hem de olumsuz etkileri olabileceğine ilişkin açıklamalar yaptığı görülmektedir. Ergenin kimlik gelişiminde akranların katkısı olduğu açıklanarak akranlar tarafından kabul edilme bir gelişim görevi olarak ergenlik döneminde yerini almaktadır. Akran baskısı kavramı her ne kadar ergenlik dönemi ile ilişkilendirilse de süreçte bir baskı söz konusu olduğu için konuyu sosyal psikoloji açısından ele almak da yararlı olabilir. Sosyal psikoloji açısından konunun toplumsal etki ve uyma başlığı altında ele alındığını görmekteyiz. Buna göre çoğunlukla birbiri ile benzer özellikler taşıyan ve bir arada yaşayan toplumsal birer varlık olarak bireylerde uyma davranışı, gereklilik ve öğrenme sonucu gerçekleşir. Ancak insanların gerekmediği ve ortak öğrenmeye dayalı olmadığı halde benzer davrandıkları zamanlar da vardır. İki davranışsal seçenekten birini tercih etmede özgür olan ve bunlardan birine ilişkin kişisel bir tercihi bulunmayan bir kişi genellikle başkalarının tercih ettiği seçenekte karar kılar. Bireyler grubun yargısının doğru olmadığına, kendi özel yargılarının doğru olduğuna her ne kadar inansalar da çoğunluğun verdiği karara katılmaktadır. Bir uyma durumunda birey birçok kaynaktan gelen baskı altındadır. Bu kaynaklar bireyin gruba ve kendisine olan güven derecesini belirleyen etmenler ve bireyin gruba benzeme isteğinin derecesini, farklı bir deyişle gruba ters düşmemeye verdiği önemin derecesidir. Bu kuramsal çerçeve de